UCHWAŁA NR X/87/2016 RADY POWIATU PRZYSUSKIEGO. z dnia 10 lutego 2016 r.

Transkrypt

1 UCHWAŁA NR X/87/2016 RADY POWIATU PRZYSUSKIEGO z dnia 10 lutego 2016 r. w sprawie przyjęcia Powiatowego programu opieki nad zabytkami Powiatu Przysuskiego na lata Na podstawie art. 4 ust. 1 pkt. 7 i art. 12 pkt. 11 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jednolity Dz. U. z 2015 r. poz ze zmian.) oraz art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. z 2014 r. poz ze zmian.) uchwala się, co następuje: 1. Rada Powiatu w Przysusze przyjmuje Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Przysuskiego na lata , stanowiący załącznik do niniejszej uchwały. 2. Wykonanie uchwały powierza się Zarządowi Powiatu. 3. Uchwała podlega podaniu do publicznej wiadomości poprzez zamieszczenie w Biuletynie Informacji Publicznej oraz wywieszenie na tablicy ogłoszeń Starostwa Powiatowego w Przysusze. 4. Uchwała wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego. PRZEWODNICZĄCY RADY mgr inż. Krzysztof Wochniak Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 1

2 POWIATU PRZYSUSKIEGO na lata Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 1 1

3 Zrównoważony rozwój kultury jako najwyższej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów jest misją: Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata ) Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 2 2

4 ZAWARTOŚĆ OPRACOWANIA POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI S p i s t r e ś c i 1. Wstęp 2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA 3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE 4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 4.1.STRATEGICZNE CELE POLITYKI PAŃSTWA W ZAKRESIE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata Narodowa Strategia Rozwoju Kultury Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA I POWIATU Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata Strategia Rozwoju Powiatu Przysuskiego na lata Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Przysuskiego na lata z perspektywą do 2019 r RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE GMINY Gminne programy opieki nad zabytkami Gminne Ewidencje Zabytków Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego 5. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW I ANALIZA STANU DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU PRZYSUSKIEGO Charakterystyka powiatu przysuskiego Zarys historii powiatu przysuskiego Formy ochrony przyrody, turystyka, infrastruktura, szlaki turystyczne, atrakcje 5.2.Krajobraz kulturowy powiatu przysuskiego 5.3. Zabytki wpisane do rejestru zabytków 5.4. Zabytki nieruchome Zabytki sakralne- kościoły i kaplice Cmentarze Zabytki architektury dworsko- pałacowej i folwarcznej 5.5. Zabytki ruchome 5.6. Zabytki archeologiczne 5.7. Zabytki muzealne 5.8. Miejsca Pamięci Narodowej 6. STAN ZACHOWANIA I ZAGOSPODAROWANIA ZABYTKÓW ORAZ RODZAJE ZAGROŻEŃ 7. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ 8. PRIORYTETY POLITYKI POWIATU PRZYSUSKIEGO W RAMACH PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI ORAZ NIEZBĘDNE DZIAŁANIA W ZAKRESIE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 3 3

5 9. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 10. PRIORYTETOWE KIERUNKI ROZWOJU POWIATU PRZYSUSKIEGO 11. ZASADY OCENY REALIZACJI POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 12. ŹRÓDŁA FINANASOWANIA POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Podstawowa bibliografia Załącznik nr 1. Wykazy gminnych ewidencji zabytków Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 4 4

6 1.Wstęp Cel opracowania powiatowego programu opieki nad zabytkami Przedmiotem opracowania jest dziedzictwo kulturowe znajdujące się w granicach administracyjnych powiatu przysuskiego, natomiast celem jest określenie zasadniczych kierunków działań i zadań na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami. Główne cele programów opieki nad zabytkami zostały określone w art.87 ust.2 ustawy z dnia 23 lipca 2003r o ochronie zabytków i opiece nad (tekst jednolity: Dz. U r., poz. 1446) w następujący sposób: 1. Włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. 2. Uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej. 3. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania. 4. Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego. 5. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami. 6. Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystywaniem tych zabytków. 7. Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Formułując Program opieki nad zabytkami Powiatu Przysuskiego na lata przyjęto zadania należące z mocy ustawy do obowiązków powiatu m.in. opieki nad zabytkami, do których powiat przysuski posiada tytuł prawny oraz zarysowano ogólną politykę powiatu przysuskiego w dziedzinie opieki nad zabytkami, nie naruszając przy tym kompetencji poszczególnych gmin i praw właścicieli. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami jest pierwszym takim dokumentem w powiecie przysuskim. W związku z tym powinien podlegać ciągłej aktualizacji i powinien być istotnym punktem odniesienia dla programów konstruowanych na kolejne okresy czteroletnie, z uwzględnieniem nowych uwarunkowań prawnych i administracyjnych oraz zmieniających się warunków gospodarczych i społecznych. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 5 5

7 2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI. Obowiązek sporządzenia Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami nakładają na powiat przepisy Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ( Dz. U. z 2014., poz. 1446). Zgodnie z art. 87 ust. 1 w/w Ustawy, Zarząd Powiatu sporządza na okres 4 lat Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami podlega uchwaleniu przez Radę Powiatu, po uzyskaniu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Po zatwierdzeniu dokument ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Z realizacji programu Zarząd Powiatu sporządza co dwa lata sprawozdanie, które przedstawia Radzie Powiatu. GŁÓWNE CELE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI OKREŚLA ART. 87 UST. 2 W/W USTAWY, tj.: Powiatowy program opieki nad zabytkami ma na celu, w szczególności: - włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, - uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, - zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, - wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, - podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych, edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych oraz opieka nad zabytkami, - określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków, - podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami 3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE. Deklarację ochrony dziedzictwa narodowego oraz stworzenie warunków upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego zawiera art. 5, art. 6 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.( Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r. Nr 114, poz.946). Rzeczypospolita Polska przyjęła w drodze ratyfikacji akty prawne o znaczeniu międzynarodowym określające zasady i sposób dbałości o zachowane materialne dziedzictwo kulturowe. Dokumenty te są większości deklaracjami bądź konwencjami. Najważniejsze z nich to: - Karta Ateńska, czyli postanowienia konferencji w Atenach sporządzona 30 października 1931 r.; - Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego przyjęta w Hadze 14 maja 1954 r.; - Karta Wenecka, czyli Międzynarodowa Karta Konserwacji i Restauracji Miejsc Zabytkowych sporządzona w Wenecji w 1964 roku. Definiuje pojęcia: restauracji i konserwacji wskazując ich granice, warunki oraz zasady realizacji; Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 6 6

8 - Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjęta w Paryżu 16 listopada 1972 roku Wprowadziła pojęcie dziedzictwa kulturowego obejmującego: - zabytki, pod którymi rozumie się dzieła architektury, monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; - zespoły i miejsca zabytkowe - budowle oddzielne lub łączne, które ze względu na swoją architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; - miejsca zabytkowe - dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również sfery, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego. Instrumentem służącym do realizacji celów Konwencji jest Lista Dziedzictwa Światowego. - Międzynarodowa Karta Ochrony Ogrodów IFLA-ICOMOS sporządzona 21 maja 1981 r.; - Międzynarodowa Karta Ochrony Miasta Historycznych ICOMOS sporządzona w październiku 1987 r.; - Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, sporządzona w Grenadzie dnia 3 października 1985 r.; - Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona),sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r.; - Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r.; - Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Definiuje dziedzictwo niematerialne jako zwyczaje, przekaz ustny, wiedzę i umiejętności oraz związane z nimi przedmioty i przestrzeń kulturową, które są uznane za część własnego dziedzictwa przez daną wspólnotę, grupę lub jednostki. Prowadzi trzy listy: - Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony; - Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego; - Rejestr programów, projektów i działań mających na celu ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ( Rejestr Najlepszych Praktyk ). Głównym aktem prawnym regulującym przedmiot, zakres i formy ochrony i opieki nad zabytkami jest Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r., poz. 1446). Zgodnie z art. 3 pkt. 1 zabytkiem jest nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. OCHRONA ZABYTKÓW polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu (art. 4): zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 7 7

9 OPIEKA NAD ZABYTKIEM sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków (art. 5): naukowego badania i dokumentowania zabytku, prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii kultury. OCHRONIE I OPIECE, BEZ WZGLĘDU NA STAN ZACHOWANIA PODLEGAJĄ (art. 6): zabytki nieruchome będące, w szczególności: krajobrazami kulturowymi, układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego, obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami, i innymi zakładami przemysłowymi, cmentarzami, parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; zabytki ruchome będące, w szczególności: dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art.5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach ( tj. Dz. U z 2012r. poz.642 z późn. zm.), instrumentami muzycznymi, wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; zabytki archeologiczne będące, w szczególności: pozostałościami terenowymi pradziejowego historycznego osadnictwa, cmentarzyskami, kurhanami, reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 8 8

10 FORMAMI OCHRONY ZABYTKÓW SĄ (art. 7): wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Zgodnie z art. 36 niniejszej ustawy pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga: 1) prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru; 2) wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku; 3) prowadzenie badań konserwatorskich zabytku wpisanego do rejestru; 4) prowadzenie badań architektonicznych zabytku wpisanego do rejestru; 5) prowadzenie badań archeologicznych; 6) przemieszczanie zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 7) trwałe przeniesienie zabytku ruchomego wpisanego do rejestru, z naruszeniem ustalonego tradycją wystroju wnętrza, w którym zabytek ten się znajduje; 8) dokonywanie podziału zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 9) zmiana przeznaczenia zabytku wpisanego do rejestru lub sposobu korzystania z tego zabytku; 10) umieszczanie na zabytku wpisanym do rejestru urządzeń technicznych, tablic, reklam oraz napisów, z zastrzeżeniem art. 12 ust. 1; 11) podejmowanie innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku wpisanego do rejestru; 12) poszukiwanie ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, Ustawa nakłada na powiat prawa i obowiązki w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, są to m.in.: prawo ubiegania się przez powiat o dotację celową na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane wykonywane przy zabytku będącego własnością tej jednostki (art. 73); prawo udzielania przez radę powiatu, dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (art.81); sporządzanie przez zarząd powiatu i przyjmowanie przez radę powiatu na okres 4 lat powiatowego programu opieki nad zabytkami, z którego co dwa lata zarząd powiatu przedstawia sprawozdanie radzie powiatu (art.87); starosta, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, może umieszczać na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru zabytków znak informacyjny o tym, iż zabytek ten podlega ochronie (art. 12, ust. 1); w przypadku wystąpienia zagrożenia dla zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zabytków, polegającego na możliwości jego zniszczenia lub uszkodzenia, starosta na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może wydać decyzję o zabezpieczeniu tego zabytku w formie ustanowienia czasowego zajęcia do czasu usunięcia zagrożenia (art. 50, ust. 3) jeżeli nie jest możliwe usuniecie zagrożenia, o którym mowa w ust. 3 zabytek nieruchomy może być na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków wywłaszczony przez starostę na rzecz Skarbu Państwa lub gminy właściwej ze względu na miejsce położenia tego zabytku, w trybie i na zasadach przewidzianych w przepisach o gospodarce nieruchomościami (art. 50, ust. 4, pkt 2). Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 9 9

11 ustanawianie społecznych opiekunów zabytków przez starostę na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków. Starosta prowadzi listę społecznych opiekunów (art. 102, 103 i 104). Zadania powiatu z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami, wpisane są w ustawę z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tj. Dz. U. z 2013, poz. 595 z późn. zm.). Zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 7 ww. ustawy: Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie (...)kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; (...). Uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajdują się w szeregu obowiązujących ustaw: Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tj.dz. U. z 2013r. poz.1232 z późn. zm. ); Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tj. Dz. U. z 2013r. poz. 627 z późn. zm.) Zezwolenie na usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków wydaje wojewódzki konserwator zabytków (art. 83, ust. 2 oraz art. 85, art. 86, dot. opłat za usunięcie drzew); Ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tj. Dz. U. z 2014r. poz.518 z późn. zm.) Jeżeli przedmiotem umowy o oddanie nieruchomości gruntowej w użytkowanie wieczyste jest nieruchomość wpisana do rejestru zabytków, przy określaniu sposobu korzystania z tej nieruchomości można nałożyć, w razie potrzeby, na nabywcę obowiązek odbudowy lub remontu położonych na niej zabytkowych obiektów budowlanych, w terminie określonym w umowie (art. 29, ust. 2). Właściwy organ może udzielić bonifikaty od ceny ustalonej zgodnie z art. 67 ust. 3, na podstawie odpowiednio zarządzenia wojewody albo uchwały rady lub sejmiku, jeżeli nieruchomość jest sprzedawana. Ustaloną, zgodnie z art. 67, cenę nieruchomości lub jej części wpisanej do rejestru zabytków obniża się o 50 %. Właściwy organ może, za zgodą odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, podwyższyć lub obniżyć tę bonifikatę; Sprzedaż, zamiana, darowizna lub oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków, stanowiących własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, a także wnoszenie tych nieruchomości jako wkładów niepieniężnych (aportów) do spółek, wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 13 ust. 4). Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tj.dz. U. z 2015r. poz.199) Decyzje, o których mowa w art. 51 ust. 1, wydaje się po uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 53, ust. 4, pkt 2) w odniesieniu do obszarów i obiektów objętych formami ochrony zabytków, o których mowa w art. 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tj. Dz. U. z 2014 r., poz. 1446) oraz ujętych w gminnej ewidencji zabytków; Ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tj. Dz. U. z 2013r. poz z późn. zm.) 1/Prowadzenie robót budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków wymaga, przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków. 2/Pozwolenie na rozbiórkę obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków może być wydane po uzyskaniu decyzji Generalnego Konserwatora Zabytków działającego w imieniu ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego o skreśleniu tego obiektu z rejestru zabytków. 3/ W stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów nie wpisanych do rejestru zabytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 10 10

12 4/ Wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany zająć stanowisko w sprawie wniosku o pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektów budowlanych, o których mowa w ust. 3, w terminie 30 dni od dnia jego doręczenia. Nie zajęcie stanowiska w tym terminie uznaje się jako brak zastrzeżeń do przedstawionych we wniosku rozwiązań projektowych (Art. 39). Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tj. Dz. U z 2012 r. poz. 406 z późn. zm.) Ustawa z dnia r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz niektórych innych ustaw ( Dz.U. z 2015 r. poz ) zawiera się w art. 29. Ustawa ta wprowadza zmiany w ustawie r. o ochronie przyrody- w szczególności w kwestii uzyskiwania pozwolenia na usuwanie drzew... Zasady ochrony zabytków znajdujących się w muzeach i w bibliotekach regulują przepisy: Ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (tj. Dz. U. z 2012 r. poz. 987 z późn. zm.); Ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach ( tj. Dz. U. z 2012r. poz. 642 z późn. zm.); Zasady ochrony materiałów archiwalnych regulują przepisy: Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach ( tekst jednolity z 2011 roku Dz. U. Nr 123, poz. 698 z późn.zm.) Uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajdują się również w rozporządzeniach: Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. z 2004 r. Nr 30, poz. 259) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki "Za opiekę nad zabytkami" (Dz. U r. Nr 124, poz. 1304) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U r. Nr 212, poz. 2153) Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 113, poz. 661) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (Dz. U. Nr 71, poz. 650) Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytków za granicę (Dz. U. Nr 89, poz. 510) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. Nr 112, poz. 940, z późn.zm.) Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 lipca 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. z 2013 r., poz. 784), Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 11 11

13 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 stycznia 2014 r. w sprawie dotacji na badania archeologiczne ( Dz. U. z 2014, poz. 110) Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 lipca 2015 r. w sprawie nagród za znalezienie zabytków lub materiałów archiwalnych Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 5 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. Nr 212, poz. 2153) Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 października 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań zabytków(dz. U. z 2015, poz. 1789), 4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO STRATEGICZNE CELE POLITYKI PAŃSTWA W ZAKRESIE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata Rada Ministrów w dniu r. podjęła uchwałę w sprawie Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, przedłożoną przez ministra kultury. Pozwala on ujednolicić politykę konserwatorską w wymiarze ogólnokrajowym oraz ułatwia skoordynowanie działań wielu podmiotów skoncentrowanych na ochronie zabytków, tj.: organów konserwatorskich, instytucji kultury i osób prywatnych zaangażowanych w społeczną opiekę nad zabytkami. Celem głównym jest wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków. Będzie on realizowany za pośrednictwem celów szczegółowych. Najważniejsze to: Wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce: porządkowanie rejestru zabytków nieruchomych; przygotowanie ratyfikacji Konwencji UNESCO ds. ochrony dziedzictwa podwodnego ; wypracowanie jednolitych standardów działań konserwatorskich w odniesieniu do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych; wzmocnienie ochrony krajobrazu kulturowego; opracowanie diagnozy prawnej ochrony zabytków ruchomych; przygotowanie kompleksowego raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków; realizacja badań w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski (AZP) Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 12 12

14 na obszarach szczególnie istotnych ze względu na zagrożenia dla dziedzictwa archeologicznego; wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków (chodzi o osiągnięcie większego efektu niż wynika to z sumy podjętych działań): zwiększenie efektywności zarządzania i ochrony zabytków przez wdrażanie infrastruktury informacji przestrzennej o zabytkach; wypracowanie standardów pozwalających na lepszy przepływ informacji między organami ochrony zabytków a społecznościami żyjącymi w ich sąsiedztwie; podniesienie jakości procesów decyzyjnych w organach ochrony zabytków; merytoryczne wsparcie samorządu terytorialnego w ochronie zabytków; tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze i edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji: przygotowanie ratyfikacji Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa, Faro 2005; budowanie świadomości społecznej dotyczącej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania tożsamości narodowej i społeczności lokalnych; promocja dziedzictwa za pośrednictwem internetu; zwiększenie i ułatwienie dostępu do zasobu dziedzictwa. Wdrażanie programu zakłada ścisłą współpracę Generalnego Konserwatora Zabytków (działającego w imieniu ministra kultury i dziedzictwa narodowego), wojewódzkich konserwatorów zabytków, urzędu obsługującego ministra kultury i dziedzictwa narodowego, urzędów wojewódzkich oraz Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Narodowego Muzeum Morskiego instytucji wdrażających program Narodowa Strategia Rozwoju Kultury. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata została przyjęta przez Rząd RP 21 września 2004 r., jej przedłużenie czyli Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata przyjęto w 2005 roku. Powyższe dokumenty służą wdrożeniu Narodowego Program Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata , obejmuje wszystkie sfery i zagadnienia związane z funkcjonowaniem kultury. W ramach prac nad Dokumentem określono nową misję, którą w ramach przedstawionych założeń do strategii, wypełniać powinny instytucje zarządzające, pośredniczące, finansujące, współpracujące oraz wnioskodawcy. Misją tą jest: Zrównoważony rozwój kultury jako najwyższej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów. Omawiany dokument wśród najważniejszych celów strategicznych państwa w zakresie ochrony zabytków wymienia: Przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierania ochrony i opieki nad zabytkami. Podjęcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa, Poszukiwanie instrumentów wzmacniających efekty działalności służby konserwatorskiej. Ograniczenie uznaniowości konserwatorów poprzez nałożenie na nich odpowiedzialności za niezgodne z prawem postępowanie. Założenia do Narodowej Strategii Rozwoju Kultury zostały określone następująco: Państwo powinno realizować zadania z zakresu kultury poprzez działania Ministra Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 13 13

15 Kultury oraz działania jednostek samorządu terytorialnego. Wydatki publiczne na kulturę w Polsce powinny wzrosnąć. Minister Kultury realizuje zadania własne poprzez narodowe programy kultury, narodowe instytucje kultury, placówki badawczo-rozwojowe oraz zlecanie zadań instytucjom samorządowym i pozarządowym. Budżet Ministra Kultury powinien być adekwatny do nowych działań. Ze względu na ograniczenia budżetu państwa winno poszukiwać się pozabudżetowych środków finansujących kulturę. W tym celu proponuje się uzupełnienie istniejącego modelu finansowania kultury o rozwiązania stosowane w Europie, tworzące fundusze celowe dla realizacji polityk w poszczególnych obszarach kultury. Państwo, w tym Minister Kultury, powinno być partnerem dla jednostek samorządu terytorialnego i wspólnie z nimi kształtować kulturę w regionach. Samorządy terytorialne powinny zyskać większą motywację w kształtowaniu instytucjonalnego zaplecza dla rozwoju kultury, w tym do wypełniania założonych w lokalnych strategiach rozwoju celów w sferze kultury, a rola państwa powinna sprowadzać się do badań naukowych i monitorowania tej sfery oraz do skutecznego zapobiegania sytuacjom kryzysowym. Jednocześnie Minister Kultury powinien posiadać odpowiednie środki na sprawowanie mecenatu nad działalnością instytucji kultury oraz instrumenty o charakterze motywującym, za pomocą których możliwa będzie realizacja polityki kulturalnej państwa w regionach. Zwiększyć powinna się społeczna partycypacja w sferze odpowiedzialności za kulturę, m.in. poprzez uspołecznienie decyzji podejmowanych w sferze kultury w regionach (lokalne strategie kulturalne, społeczne ciała opiniujące funkcjonowanie instytucji kultury). Wzrosnąć powinna również rola organizacji pozarządowych, poprzez równouprawnienie ich w dostępie do środków publicznych na zadania w sferze kultury. Unowocześnienie procesu zarządzania sferą kultury i usług kulturalnych. Wszystkie zaplanowane działania zaprogramowane w strategii powinny być dostępne dla mniejszości narodowych oraz instytucji prowadzonych przez te społeczności w celu pielęgnowania różnorodności kulturowej i ich tradycji jako dorobku polskiej kultury. Rosnące znaczenie powiązania kultury z rozwojem gospodarczym i dochodami regionów jest podstawą dla podjęcia działań w kształtowaniu zintegrowanych produktów turystycznych, wykorzystujących (i działających na ich rzecz) elementy dziedzictwa kulturowego, aktywność instytucji kultury oraz skoncentrowane wokół tych instytucji przemysły kultury. Strategicznymi obszarami w okresie programowania są: promocja czytelnictwa i wsparcie sektora książek i wydawnictw; ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie ochrona i rewaloryzacja zabytków; W tym zakresie opracowano Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata , wyznaczono następujące priorytety: Priorytet 1. Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe. W jego ramach wyznaczono następujące działania: Działanie 1.1. Budowa nowoczesnych rozwiązań organizacyjno-finansowych w sferze ochrony zabytków. Działanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne. Działanie 1.3. Zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 14 14

16 Poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych. Priorytet 2. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego; w jego ramach wyznaczono następujące działania: Działanie 2.1. Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, Działanie 2.2. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wwozem, wywozem i przewozem za granicę. Rozwój szkolnictwa artystycznego, w tym rozbudowa i modernizacja infrastruktury oraz unowocześnianie programów edukacji artystycznej i dostosowanie ich do rynku pracy. Wzmocnienie efektywności działania i roli instytucji artystycznych w kreowaniu sfery kultury, w tym i promocji polskiej twórczości artystycznej. Stworzenie systemu wspierania współczesnej twórczości artystycznej, stworzenie instytucji zajmujących się jej dokumentowaniem, gromadzeniem i udostępnianiem. Zwiększenie samodzielności instytucji kultury, także w znaczeniu ekonomicznym oraz wyposażenie ich w odpowiednie narzędzia finansowe, wpłynie pozytywnie na ich efektywność i konkurencyjność na rynku usług kulturalnych oraz na samodzielność programową. Rolą Ministra Kultury oraz jednostek samorządu terytorialnego jest motywowanie społeczności do partycypacji w funkcjonowaniu sfery kultury, w tym do dobrowolnego udziału w finansowaniu instytucji i wydarzeń kulturalnych oraz twórców za pomocą stworzonych narzędzi podatkowych. W tym celu Minister Kultury i samorządy powinny rozszerzyć obowiązki odpowiednich komórek swoich urzędów w zakresie promocji społecznej odpowiedzialności obywateli za kulturę (wspólne kampanie promocyjne, powstawanie społecznych paneli eksperckich i ciał doradczych związanych z możliwością pozyskania dodatkowych funduszy na kulturę w regionach). W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w równym stopniu zadaniem Ministra Kultury, jednostek samorządu terytorialnego i instytucji kultury staje się pozyskanie środków na kulturę z funduszy strukturalnych oraz innych środków Unii Europejskiej. W tym celu Minister Kultury i jednostki samorządu i instytucji kultury powinny zapewnić odpowiednie środki na wkład własny do projektów realizowanych w sferze kultury. Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata z 2005 roku wprowadza programy operacyjne służące realizacji strategii. Jednym z nich jest Program Operacyjny Dziedzictwo kulturowe.w programie wyróżnione zostały dwa komplementarne priorytety: Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych. Podstawowym celem jest poprawa stanu zachowania zabytków, zwiększanie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, kompleksowa rewaloryzacja zabytków, zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę. Rozwój kolekcji muzealnych. Dotyczy zwłaszcza zadań związanych z zakupami dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych, zakupami starodruków i archiwaliów, konserwacji i digitalizacji muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych, wspieraniu rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 15 15

17 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r. W szczególności ważne są zadania wskazane w celu 4 i 6 KPZK - w odniesieniu do projektowanego Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata Cel 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski Integracja działań w zakresie funkcjonowania spójnej sieci ekologicznej kraju jako podstawa ochrony najcenniejszych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych 4.3. Wprowadzenie gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami europejskiej konwencji krajobrazowej. Cel 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego. Zakres: Uwzględnienie zagadnienia ochrony krajobrazu przyrodniczego i kulturowego w procesach rozwoju regionów RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA I POWIATU Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku Jedną z najważniejszych sfer działań województw samorządowych jest programowanie rozwoju. Realizacja tych działań odbywa się poprzez opracowanie strategii rozwoju województwa i programów wojewódzkich. Na podstawie strategii prowadzona jest polityka rozwoju województwa. Określać ma ona uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju województw. Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym zobowiązuje sejmiki województw do ustalenia strategii rozwoju województw. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 jest dokumentem opracowanym przez Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego a przyjęty przez przyjęta przez Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwałą z dnia 29 mają 2006 roku. Kwestie ochrony dziedzictwa kulturowego i dóbr kultury Strategia traktuje bardzo ogólnikowo. W części opisowej, w punkcie dotyczącym kultury i dziedzictwa kulturowego zostały wymienione najbardziej charakterystyczne obiekty miast Mazowsza, które decydują o jego charakterze kulturowym. Problemy związane z zabytkami i dziedzictwem kulturowym dotyczą przede wszystkim: a) złego stanu technicznego zabytków b) postępującej eliminacji zabudowy drewnianej z krajobrazu Mazowsza Zamierzeniami Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego w zakresie kultury i turystyki są promocja i zwiększanie atrakcyjności turystycznej regionu w oparciu o walory środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego oraz kształtowanie tożsamości regionu a trwałego i stabilnego wizerunku Mazowsza, którego dynamiczny rozwój oparty jest na wysokich walorach kulturowych materialnych i niematerialnych oraz przyrodniczych. Wymiernym efektem prowadzonej promocji będzie, zwiększenie wartości turystycznych regionu oraz aktywizacja obszarów wiejskich. W tym celu podjęte zostaną następujące działania: wzmocnienie dotychczasowych kierunków działań samorządu propagujących zasoby dziedzictwa kulturowego oraz rozwój kultury w regionie; rewitalizacja zespołów zabytkowych i wykorzystanie ich do rozwoju funkcji turystycznych; wsparcie tworzenia lokalnych parków kulturowo-historycznych wokół istniejących zabytków architektury umożliwiających rozwój funkcji turystycznych; rozwój sieci szlaków turystycznych w obrębie województwa mazowieckiego, w tym sieci dróg o znaczeniu turystycznym, szlaków i ścieżek rowerowych oraz ich włączenie do sieci w sąsiednich województwach; Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 16 16

18 Główne zamierzenia strategiczne dotyczące turystyki i kultury obejmują: promowanie turystyki i sportów wodnych poprzez wyznaczanie i utrzymanie szlaków wodnych, rozwój żeglugi rzecznej oraz zaplecza towarzyszącego np. porty, przystanie, stanice, ośrodki turystyki wodnej; rozwijanie zintegrowanego systemu promocji i informacji turystycznej; utworzenie, we współpracy z samorządami lokalnymi, regionalnej sieci obsługi ruchu turystycznego, dostarczającej autoryzowanej oferty turystyczno-wypoczynkowej dla różnych segmentów rynku turystyki i wypoczynku w regionie; tworzenie dogodnych warunków do rozwoju kompleksów wypoczynkowych, rekreacyjnych i balneologicznych wraz z zakładami geotermalnymi oraz ich promocja; promocja wartości turystycznych regionu przy użyciu reklamy i upowszechniania wiedzy we współpracy z organizatorami turystyki; promowanie bogactwa Kampinoskiego Parku Narodowego, parków krajobrazowych, unikalnych tradycji: kurpiowskich, łowickich, podlaskich, kołbielskich oraz innych, czemu służyć będą organizowane wystawy twórczości regionalnej; wspieranie inicjatyw mających na celu promocję działalności sprzyjającej integracji Mazowsza, jako regionu o bogatej historii, wartościach przyrodniczych i wyrazistej tożsamości; wspieranie działalności Biura Przedstawicielskiego Województwa Mazowieckiego w Brukseli, które umożliwia efektywną promocję Mazowsza w Unii Europejskiej. zorganizowanie Regionalnej Organizacji Turystycznej oraz lokalnych organizacji turystycznych; powołanie Centrum Folklorystycznego skupiającego najciekawsze i unikalne wytwory kultur regionalnych; wydawanie publikacji promocyjnych oraz kreowanie pozytywnego wizerunku regionu w mediach. Kształtowanie tożsamości regionu oraz kreowanie i promocja jego produktu regionalnego, w założeniach strategii przyczyni się do budowania i wzmacniania tożsamości, atrakcyjności i promocji regionu w wymiarze krajowym i europejskim. W związku z tym zostaną podjęte następujące działania polegające na: utworzenie instytucjonalnych ram, np. za pomocą regionalnego systemu certyfikacji, dla wspierania rozwoju marek regionalnych (np. tradycyjnych produktów żywnościowych czy produktów turystycznych); wspieraniu organizacji i stowarzyszeń regionalnych i lokalnych, które nie tylko kultywują wartości tradycyjne, ale również kreują aktywne postawy społeczne, lokalny patriotyzm, a także integrują społeczności lokalne w dostosowywaniu się do nowych warunków społeczno-gospodarczych; ochronie i promocji, którymi powinny zostać objęte zespoły urbanistyczne i dziedzictwo drewniane (w tym miejscowości o charakterystycznej unikalnej drewnianej zabudowie letniskowej położnej wzdłuż tzw. linii otwockiej), cenne krajobrazy kulturowe wsi i małych miast; promocji unikalnych zabytków architektury, miejsc pamięci narodowej oraz zamieszkania i pobytu wielkich twórców identyfikujących się z regionem; wspieraniu rozwoju dziedzin nauki, w tym humanistycznych, mających istotny wpływ na zachowanie i popularyzację dziedzictwa kulturowo-historycznego Mazowsza. kreowaniu regionalnych ośrodków tożsamości kulturowej; pielęgnowaniu i kultywowaniu lokalnych tradycji i zwyczajów, znajomości historii regionu; wprowadzeniu zintegrowanego systemu informacji kulturalnej, promującego dziedzictwo kulturowe i tradycję, funkcjonującego jako portal internetowy, dzięki Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 17 17

19 któremu podawane będą informacje o wydarzeniach kulturalnych, wystawach, targach regionalnych, krajowych i zagranicznych promujących Mazowsze; promocji odrębności historyczno-kulturowej Mazowsza, nurtów kultury ludowej i wysokiej, dążąc do zahamowania pogłębiającej się dysproporcji między nimi poprzez aktywne wsparcie ośrodków i środowisk lokalnych, a także poprawę dostępu do kultury skupionej w Warszawie dla ludności spoza stolicy; organizowaniu okolicznościowych i stałych imprez lokalnych (targów, festiwali, konkursów); podjęciu szerszych działań promocyjnych wśród regionów polskich i europejskich; prezentowaniu szerokiej oferty związanej z kulturą regionu (obrzędy, rękodzieło, tradycje, kapele i zespoły folklorystyczne) oraz opracowanie katalogu ofert produktów regionalnych; ekspozycji regionalnych produktów ekologicznych i turystycznych, uwzględniających lokalne tradycje (przykładowo palmy kurpiowskie, wycinanki kołbielskie, czy strój łowicki), związanych z krajobrazem (wierzba, bocian) lub kulturą (Chopin i Żelazowa Wola); upowszechnianiu wiedzy o regionie poprzez organizowanie seminariów, debat, dyskusji oraz imprez Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata Komisja Europejska w dniu 12 lutego 2015 r. przyjęła programy operacyjne na lata dla dziewięciu polskich województw, w tym dla województwa mazowieckiego. W dokumencie tym zwrócono uwagę na ważne miejsce jakie zajmuje województwo mazowieckie w Polsce ze względu na posiadane bogactwa kulturowe. Na obszarze województwa znajduje się wiele unikalnych zabytków, a także nowoczesnych instytucji kultury. W regionie znajduje się 6487 obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, wśród nich 120 układów urbanistycznych, 4719 dzieł architektury i budownictwa, 55 dzieł budownictwa obronnego, 261 obiektów techniki, 351 cmentarzy, 692 parki, 252 ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, około 150 miejsc upamiętniających wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Wskazuje się przy tym niewymiernie małe zainteresowanie Mazowszem z perspektywy turystów. Ważne jest więc kontynuowanie działań z poprzednich lat tj. powiązanie dziedzictwa kulturowego z nowoczesną turystyką (tworzenie szlaków turystycznych w oparciu o zrewitalizowane zabytki, tworzenie baz informacji internetowej, centrów informacji turystycznej, modernizowanie infrastruktury, poszerzanie oferty kulturowej). W osi priorytetowej IV Gospodarka przyjazna środowisku i społeczeństwu pojawił się priorytet: ochrona promocja i rozwój dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Cele szczegółowe: Ochrona, promocja i rozwój dziedzictwa kulturowego, w tym w szczególności: - ochrona, modernizacja i renowacja obiektów zabytkowych; - rozwój zasobów kultury; Rewitalizacja przestrzeni miejskiej i wiejskiej ukierunkowana na rozwiązywanie zdiagnozowanych problemów społecznych. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 18 18

20 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego. Dokument został przyjęty jednogłośnie przez Sejmik Województwa Mazowieckiego Uchwałą nr 180/14 na posiedzeniu 7 lipca 2014 r. Jest to drugi, po Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego dokument określający kierunki rozwoju regionu. Plan wskazuje szczegółowe zasady organizacji przestrzennej województwa, formułuje kierunki polityki przestrzennej, przenosząc zapisy Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego na układ przestrzenny w formie polityk przestrzennych. Główne założenia dokumentu: rozmieszczenie w przestrzeni inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym w oparciu o cele i zasady zagospodarowania przestrzennego województwa; ukierunkowanie działań dotyczących rozwoju gospodarczego, kultury i ochrony środowiska, poprzez uwzględnianie uwarunkowań, szans i zagrożeń wynikających ze zróżnicowanych cech przestrzeni województwa; oddziaływanie na zachowania przestrzenne podmiotów gospodarujących w przestrzeni, by były one zgodne z ogólnymi celami rozwoju województwa. W oparciu o ustalenia planu wyznaczane są m.in. inwestycje do kontraktu terytorialnego, a także strategicznej oceny wniosków w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego. Na jego podstawie uzgadniane są również projekty dokumentów planistycznych na poziomie gmin. W ramach procedury sporządzania planu przygotowane zostało także Podsumowanie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko projektu Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego. Polityka planu adresowana jest do obszaru całego województwa, a w układzie przestrzennym ma charakter pasmowy (pasma przyrodniczo-kulturowe). Skierowana jest również do obszarów o cennych walorach krajobrazu i dziedzictwa kulturowego oraz dóbr kultury współczesnej, rejonów miast i miejscowości charakteryzujących się cennymi układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zabytkami. Pasma przyrodniczo-kulturowe obejmują charakterystyczne wielkoprzestrzenne elementy krajobrazowe (doliny rzek) i pasma wzdłuż szlaków kolejowych (Kolei Warszawsko- Wiedeńskiej i Warszawskiej Kolei Dojazdowej) oraz rejonów etnograficznych województwa mazowieckiego. Układ pasmowy pozwala na kształtowanie powiązań funkcjonalnoprzestrzennych pomiędzy ośrodkami o dobrze wykształconej tożsamości kulturowej i obszarami cennymi przyrodniczo, a obszarami peryferyjnymi. Polityka ta obejmować będzie również ok. 130 miast historycznych, wśród których szczególne znaczenie dla dziedzictwa kulturowego ma: Warszawa, Płock, Pułtusk, Ciechanów, Radom, Ostrołęka, Szydłowiec, Góra Kalwaria, Iłża, Sierpc, Węgrów, Zakroczym i Maków Mazowiecki oraz miasta ogrody: Konstancin-Jeziorna, Podkowa Leśna, Milanówek, Ząbki i miejscowości pasma otwockiego. Ważnym elementem tej polityki jest również rewitalizacja historycznych założeń urbanistycznych i ruralistycznych. Obiekty i obszary zabytkowe oraz dobra kultury współczesnej powinny być ujęte w dokumentach planowania miejscowego oraz posiadać ustalone w nich warunki i zakresy ochrony oraz zasady zagospodarowania bezpośredniego otoczenia. Cenne elementy środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego stanowią jednocześnie główne walory turystyczne województwa mazowieckiego, stwarzając możliwości rozwoju funkcji turystyczno-rekreacyjnej województwa. Funkcja ta jest ważnym czynnikiem nie tylko wzrostu, ale także aktywizacji gospodarczej wielu obszarów regionu. Ustalenia Planu dotyczące wzrostu atrakcyjności turystycznej adresowane są do zdelimitowanych (przy uwzględnieniu pasm przyrodniczo-kulturowych województwa) obszarów predystynowanych do rozwoju wyspecjalizowanych form turystyki. W sferze kultury niematerialnej polityka województwa będzie realizowana przez: propagowanie wiedzy o regionie i małych ojczyznach; pielęgnowanie odrębności kulturowej i wspieranie tożsamości ludowej; promowanie walorów kulturowych regionu Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 19 19

21 oraz regionalnego folkloru poprzez różne formy organizacji imprez folklorystycznokulturowych oraz informowanie w mediach i wydawnictwach docierających do szerokiej rzeszy odbiorców; edukację w zakresie historii regionu i jego tożsamości kulturowej; wykorzystanie nowoczesnych technologii do zwiększenia możliwości edukacyjnych zapoznania się z dorobkiem kultury regionalnej i spuścizny kulturowej Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata opracował Zespół powołany przez Marszałka Województwa Mazowieckiego Zarządzeniami nr 43/11 i 98/11. Dokument został przyjęty przez Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwałą nr 42/12 z dnia r. Założeniem strategicznym programu jest: Zachowanie regionalnej przestrzeni kulturowej i kultywowanie tradycji jako podstawa budowania tożsamości kulturowej regionu i kształtowania postaw społecznych w sferze opieki nad zabytkami oraz wykorzystania dziedzictwa dla rozwoju regionu. W ramach programu określono cztery cele operacyjne, oraz szereg konkretnych zadań przypisanych poszczególnym działaniom. Cele operacyjne i kierunki działań: 1/ Ochrona i zachowanie materialnego i niematerialnego dziedzictwa regionu ochrona zabytków ruchomych, ochrona zabytków nieruchomych, ochrona zabytków archeologicznych, ochrona, dokumentacja i popularyzacja zasobów o szczególnej wartości decydujących o specyfice regionu (najcenniejszych i charakterystycznych), ochrona i kreowanie krajobrazów kulturowych zachowujących tożsamość kulturową i walory krajobrazowe, w tym komponowanych ciągów zieleni, kształtowanie i ochrona przestrzeni historycznych miast i wsi, rewitalizacja historycznych ośrodków życia kulturalnego, pielęgnowanie tradycji i lokalnego folkloru w powiązaniu z zasobami dziedzictwa materialnego, popularyzacja i zwiększanie dostępności do zasobów dziedzictwa 2/ Kształtowanie tożsamości regionalnej. utrwalanie i kształtowanie świadomości mieszkańców o historii i zasobach dziedzictwa kulturowego, w tym regionalnego i lokalnego oraz budowanie i pielęgnowanie wrażliwości na bogactwo przestrzeni kulturowej, kształtowanie regionalnej dumy w oparciu o zabytki architektury i budownictwa, krajobraz kulturowy, wydarzenia historyczne oraz działalność wybitnych osób, wykorzystanie pamięci historycznej i zasobów dziedzictwa do integracji mieszkańców i stymulowania rozwoju - tworzenie przestrzennych ciągów inicjatyw, kreowanie ośrodków budowania tożsamości kulturowej regionu (w ramach pasm turystyczno-kulturowych oraz wskazanych w PZPWM), promocja walorów kulturowych regionu. 3/ Wzrost społecznej akceptacji dla zasobów dziedzictwa kulturowego regionu. stymulowanie działań służących ochronie obiektów zabytkowych i promowanie najlepszych przykładów takich działań, edukacja społeczeństwa w zakresie praw i obowiązków dotyczących opieki nad Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 20 20

22 zabytkami, stymulowanie i intensyfikacja współpracy pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i pozarządowym w działaniach na rzecz edukacji, promocji, podniesienia świadomości o zasobach i potrzebie zachowania dziedzictwa regionu 4/ Efektywne zarządzanie zasobami dziedzictwa kulturowego regionu oraz kreowanie pasm turystyczno-kulturowych. wspieranie podmiotów posiadających w swoich zasobach znaczną liczbę zabytków w działaniach służących efektywnemu zarządzaniu obiektami zabytkowymi, stymulowanie wykorzystania dziedzictwa kulturowego w obszarze przemysłów kultury i czasu wolnego, kształtowanie pasm turystyczno-kulturowych, kreowanie produktów turystyki kulturowej w oparciu o tradycje historyczne, wykorzystanie dziedzictwa kulturowego dla rozwoju lokalnego i regionalnego poprzez organizację wydarzeń kulturalno-historycznych w miejscach zabytkowych, adaptacja obiektów zabytkowych dla współczesnych funkcji kulturalnych, turystycznych i edukacyjnych, propagowanie korzyści płynących z wykorzystania dziedzictwa i krajobrazu kulturowego dla rozwoju regionalnego i lokalnego Strategia Rozwoju Powiatu Przysuskiego na lata uchwała Nr XXI/178 /2005 Rady Powiatu Przysuskiego z dnia 23 marca 2005r aktualizacja, Strategia Rozwoju Powiatu Przysuskiego do 2015, która jest dokumentem otwartym wymagającym uzupełnienia. Plany Rozwoju Lokalnego wnoszą nowe treści, pomysły i sposoby rozwiązywania problemów. Precyzyjnej wskazują zadania z zakresu ochrony zabytków, w tym zapewnienie właściwych kierunków do rozwoju turystyki i rekreacji, m.in. w oparciu o modernizację istniejących obiektów zabytkowych. Strategiczne planowanie zadań powiatu jest bardzo ważną częścią racjonalnego procesu podejmowania decyzji, ale również istotnym elementem procesu planowania regionalnego, umożliwiającym ubieganie się o wsparcie dla lokalnych programów rozwojowych ze źródeł pozabudżetowych. Proces wspierania zrównoważonego rozwoju naszego kraju obejmuje wszystkie szczeble władzy i administracji publicznej. Istotnym jego elementem jest konieczność koordynacji zadań realizowanych przez administrację rządową i samorządową różnych szczebli. Osiąganie spójności strategicznych celów określanych przez gminne wspólnoty samorządowe funkcjonujące na obszarze powiatu ma kluczowe znaczenie ze względu na konieczność tworzenia warunków dla zachowania zrównoważonego rozwoju w skali powiatu i regionu. Zapisy sformułowane w strategii powiatu przysuskiego odpowiadają założeniom podstawowych dokumentów planistycznych kraju i regionu. Najważniejsze z tych dokumentów to: 1. Polska 2025 Długoterminowa Strategia Trwałego i Zrównoważonego Rozwoju z 26 lipca 2000 r. 2. Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju z 5 października 1999 r. 3. Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego z 28 grudnia 2000 r. i średniookresowe strategie sektorowe. 4. Narodowy Plan Rozwoju na lata z 14 stycznia 2003 r. 5. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego na lata Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego przyjęta w 2001 r. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 21 21

23 7. Wojewódzki Program Rozwoju Regionalnego Mazowsza na lata z czerwca 2002 r. 8. Narodowa Strategia Kultury na lata Strategiczny program zadań powiatu przysuskiego uwzględnia także główne cele rozwoju gmin położonych na obszarze powiatu przysuskiego. W ten sposób, otwiera m.in. możliwości pozyskiwania pozabudżetowych środków finansowych na realizację zadań w ramach kontraktów wojewódzkich oraz z funduszy Unii Europejskiej. Główne cele polityki powiatowej związanej z ochroną zabytków Konsekwentne i planowe realizowanie zadań kompetencyjnych samorządu dotyczących opieki nad zabytkami. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania oraz przyjęcie odpowiednich zasad zagospodarowania przestrzeni. Wykreowanie wizerunku powiatu i tożsamości mieszkańców, wspieranie aktywności lokalnej mającej na celu poszanowanie dziedzictwa kulturowego. Zwiększanie atrakcyjności zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych. Wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Przysuskiego na lata z perspektywą do 2019 r. Zarząd Powiatu w Przysusze uchwałą Nr XVI/151/2012 z dnia 28 listopada 2012 r. przyjął "Program ochrony środowiska dla powiatu przysuskiego na lata z perspektywą do roku 2019 aktualizacja" W dokumencie określono diagnozę stanu środowiska przyrodniczego na terenie powiatu przysuskiego, zawierającą charakterystykę poszczególnych komponentów środowiska wraz z ich oceną oraz określono działania mające na celu poprawę stanu aktualnego w zakresie ochrony środowiska. Sposób opracowania Programu został podporządkowany metodologii właściwej dla planowania strategicznego, polegającej na: - określeniu diagnozy stanu środowiska przyrodniczego w powiecie przysuskim zawierającej charakterystyki poszczególnych komponentów środowiska wraz z oceną stanu; w diagnozie wykorzystano informacje statystyczne, opracowania źródłowe; - przeprowadzeniu analizy SWOT - mocnych i słabych stron stanowiących punkt wyjścia do określenia celów Programu; - określeniu kreatywnej części Programu poprzez konkretyzację (uszczegółowienie) celów głównych przyjętych ze Strategii oraz ich operacjonalizację w postaci sformułowania listy działań; - scharakteryzowaniu uwarunkowań realizacyjnych Programu w zakresie rozwiązań prawno - instytucjonalnych, źródeł finansowania, ocen oddziaływania na środowisko planowania przestrzennego; - określeniu zasad monitorowania. Diagnoza stanu środowiska została oparta na wszelkich dostępnych opracowaniach branżowych, informacji pozyskanych z różnych źródeł oraz monitoringu WIOŚ w Warszawie. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 22 22

24 W przypadku braku informacji dotyczących bezpośrednio terenu powiatu, korzystano z danych pochodzących z najbliższego otoczenia. W ten sposób problematyka ochrony środowiska na terenie powiatu przysuskiego została zaprezentowana na tle województwa, co daje możliwość porównania, a przede wszystkim podejmowania wspólnych działań zapobiegawczych lub naprawczych. Cele strategiczne i operacyjne oraz zadania na okres z perspektywą do roku 2019 zostały opracowane w nawiązaniu do wymaganych limitów zawartych w planach Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Przysuskiego na lata z perspektywą do roku 2019 aktualizacja wyższego szczebla województwa i kraju (Polityka Ekologiczna Państwa w latach z perspektywą do roku RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE GMINY Gminne programy opieki nad zabytkami Wszystkie Gminy wchodzące w skład Powiatu Przysuskiego posiadają opracowane Gminne Programy Opieki nad Zabytkami: Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy i Miasto Przysucha na lata został przyjęty uchwałą Nr XL/293/2010 z dnia 26 sierpnia 2010 roku. Na terenie Gminy i Miasta Przysucha najcenniejszymi zabytkami są obiekty wpisane do rejestru zabytków: - Zespół dworski dwór, park, lamus w Przysusze. Zbudowany został w drugiej połowie XIX wieku, rozbudowany i przebudowany na początku XX wieku. W niewielkiej odległości znajduje się lamus będący na początku XVIII wieku kaplicą. - Zespół dworski w Zbożennie (XVIII w.) z wartościowym pod względem architektonicznym pałacem i otaczającym go parkiem. - kościół parafialny p.w. świętych Jana Nepomucena i Ignacego Loyoli w Przysusze, zbudowany w latach Charakterystycznymi cechami obiektu są: architektura zewnętrzna oraz ołtarz główny - kościół pod wezwaniem św. Teresy w Ruskim Brodzie, okres budowy wybudowany w stylu neogotyckim. - kościół pod wezwaniem św. Wojciecha w Skrzyńsku wybudowany w latach z zachowanym rokokowym wyposażeniem. W kościele znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z pierwszej połowy XV wieku. Znajduje się tu najstarszy w subregionie Ośrodek Kultu Maryjnego. Obraz Matki Bożej Staroskrzyńskiej dnia 9 września 1998 roku został koronowany przez prymasa Józefa Glempa. - kościół pod wezwaniem NMP w Smogorzowie, zbudowany około 1384 roku w stylu gotyckim. Pod kaplicą Pana Jezusa spoczywają zwłoki Michała Sienkiewicza pradziadka pisarza Henryka. - synagoga i cmentarz żydowski w Przysusze. Synagoga została wybudowana około 1780 roku na cmentarzu żydowskim. Jej podstawowymi elementami są: sala modlitewna męska i znajdujące się nad przedsionkiem pomieszczenie dla kobiet. W centrum sali głównej znajduje się ołtarz na rodały zwieńczony stiukowymi gryfami. - parki w Smogorzowie i Skrzyńsku. - licznie na terenie gminy występują tzw. dobra kultury. Są to przeważnie: domy drewniane, stanowiska archeologiczne, grodziska średniowieczne. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Borkowice na lata został przyjęty uchwałą Nr XIII/67/2011 z dnia 22 grudnia 2011 r. Najcenniejszymi zabytkami są: Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 23 23

25 pałac z końca XIX w. -Borkowice dom rządcy-xix/xx w. -Borkowice czworaki podworskie XIX w.-borkowice spichlerz podworski z początku z XIX wieku-borkowice kościół parafialny pw. św.krzyża budynek plebanii 1916 r.-borkowice dom parafialny 1931 r.-borkowice organistówka 1919 r.-borkowice kaplica na Krakowej Górze 1933 r.-borkowice dwór z 1914 r.-ninków młyn 195 3r.-Radestów dwór kon.xix w.-ruszkowice dwór /pensjonat kon. XIX w. Rzuców dwór drewniany 1 XX w. -Rzuców młyn 1 XX w. Rzuców budynek dawnej szkoły XX w. Rzuców leśniczówka Gucin 1905 r.-rzuców Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gielniów na lata został przyjęty uchwałą Nr XLI/14/2014 z dnia 24 marca 2014 r. Najcenniejszymi zabytkami są: zespół kościelny w Gielniowie. kościół drewniany w Bielinach Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Klwów na lata został przyjęty uchwałą Nr 22/121/2012 z dnia 30 listopada 2012 r. Najcenniejszymi zabytkami są: grodziska wczesnośredniowieczne w miejscowości KIwów - decyzja Nr rej. 368/A/87:, obiekt wybudowany w dwu fazach: w pierwszej - niewielki grodek datowany na XIII w., w drugiej - dwór obronny powstały na przełomie XVI i XVII w., osada i cmentarzysko w miejscowość Brzeski - decyzja Nr rej. 367/A/85: datowane na l - III w., zachowane groby i fragment kręgu kamiennego; w osadzie pozostałość 2 pieców, jamy gospodarcze typu mieszkalnego, kościół parafialny pw. św. Macieja z wieku XV w miejscowości KIwów - decyzja Nr rej. 288/A/85:, zabudowany około 1491 r., obiekt murowany z cegły i kamienia w stylu gotyckim przebudowany na przełomie XIX i XX w.; właściciel: Parafia rzymsko katolicka w KIwowie, użytkownik, Parafia rzymsko - katolicka w KIwowie. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Odrzywół na lata został przyjęty uchwałą Nr XXI/163/2013 z dnia 30 grudnia 2013 r. Najcenniejszymi zabytkami są: kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny w miejscowości Łęgonice Małe z XVIII w. budynek plebani w Odrzywole z XVIII w. kościół w Odrzywole z przełomu XIX-XX w. kaplica pw. św. Teresy w miejscowości Kolonia Ossa z XVIII w. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Potworów na lata został przyjęty uchwałą Nr 22/121/2012 z dnia 30 listopada 2012 r. Najcenniejszymi zabytkami są: Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 24 24

26 historyczny zespół urbanistyczny Potworowa (XVIII w. zabytkowy park z osią alei, stary rynek z zabudowanymi pierzejami, karczma z XIX w.), kościół pw. Św. Doroty w Potworowie (XIX w.), kaplica w Kol. Rdzuchów XVIII w.- obecnie w Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego w Sadach Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Rusinów na lata został przyjęty uchwałą Nr XXII/112/13 z dnia 11 lutego 2013 r. Najcenniejszymi zabytkami są: drewniany kościół w Rusinowie wzniesiony w 1926 r. wraz z zabytkową dzwonnicą; murowany kościół w Nieznamierowicach budowany w latach , który został wzniesiony w miejsce spalonego pochodzącego z 1782 r.; zespół pałacowo parkowy z XVIII w. w miejscowości Rusinów; Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Wieniawa lata został przyjęty uchwałą Nr XVII z dnia 8 listopada 2013 r. Najcenniejszymi zabytkami są: kościół parafialny w Wieniawie ze słynnym obrazem Matki Boskiej Wieniawskiej z początku XVI w., kościół parafialny renesansowy w Skrzynnie, budynek mieszkalny w Jabłonicy, budynek administracyjny w Wieniawie Gminne Ewidencje Zabytków W załączniku nr 1 znajdują się pełne wykazy Gminnych Ewidencji Zabytków w powiecie przysuskim: Gmina i Miasto Przysucha, Gmina Borkowice, Gmina Gielniów, Gmina Klwów, Gmina Odrzywół, Gmina Potworów, Gmina Rusinów, Gmina Wieniawa, Aktualne miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. UCHWAŁA Nr XXV/126/13 RADY GMINY RUSINÓW z dnia 27 maja 2013 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru Gminy Rusinów z wyłączeniem sołectwa Rusinów i części sołectwa Wola Gałecka-II etap. Plan ustala zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej: 1. Na obszarze objętym planem ochronie konserwatorskiej podlega Kościół Św. Andrzeja w Nieznamierowicach z 1924r. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 25 25

27 2. Wszelkie działania inwestycyjne w obiektach, o których mowa w pkt 1 oraz na terenie działek na których znajdują się obiekty i bezpośrednio w sąsiedztwie tych działek, muszą być uzgadniane z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 3. W celu ochrony archeologicznej dóbr kultury plan uwzględnia stanowiska archeologiczne, oznaczone symbolem graficznym na rysunku planu. 4. Stanowiska archeologiczne występujące na terenach rozpoznanych podlegają ochronie i każda działalność inwestycyjna w rejonie stanowisk odbywać się winna pod nadzorem archeologicznym. 5. Na terenach nierozpoznanych archeologicznie odkryte znaleziska w czasie robót ziemnych powinny być zabezpieczone i zgłoszone do organu właściwego w zakresie ochrony zabytków celem ustalenia dalszego toku postępowania, zgodnie z przepisami odrębnymi i szczególnymi. 6. Na terenach nierozpoznanych archeologicznie wszelkie inwestycje liniowe należy uzgadniać z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 7. Ochronie podlegają wszelkie nie będące zabytkami dobra kultury takie jak: pomniki, miejsca pamięci, założenia urbanistyczne i krajobrazowe o wysokiej wartości artystycznej lub historycznej. 8. Na obszarze planu nie występują obiekty zaliczane do dóbr kultury współczesnej. 9. Na obszarze sołectwa Nieznamierowice występują stanowiska archeologiczne oraz obiekty wpisane do Rejestru zabytków województwa mazowieckiego oraz gminnej ewidencji obiektów zabytkowych. UCHWAŁA Nr XIV/59/12 RADY GMINY RUSINÓW z dnia 23 stycznia 2012 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru Gminy Rusinów z wyłączeniem sołectwa Rusinów i części sołectwa Wola Gałecka-I etap. Plan ustala zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej: 1) wszelkie działania inwestycyjne w obiektach, podlegających ochronie konserwatorskiej oraz na terenie działek na których znajdują się takie obiekty i bezpośrednio w sąsiedztwie tych działek, muszą być uzgadniane z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, 2) w celu ochrony archeologicznej dóbr kultury plan uwzględnia stanowiska archeologiczne; na terenie Gminy znajdują się obszary rozpoznane archeologicznie wg wykazu niżej zamieszczonego, 3) stanowiska archeologiczne występujące na terenach rozpoznanych podlegają ochronie i każda działalność inwestycyjna w rejonie stanowisk odbywać się winna pod nadzorem archeologicznym, 4) na terenach nierozpoznanych archeologicznie odkryte znaleziska w czasie robót ziemnych winny być zabezpieczone i zgłoszone do organu właściwego w zakresie ochrony zabytków celem ustalenia dalszego toku postępowania, zgodnie z przepisami szczególnymi i odrębnymi, 5) na terenach nierozpoznanych archeologicznie wszelkie inwestycje liniowe należy uzgadniać z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, 6) ochronie podlegają wszelkie nie będące zabytkami dobra kultury takie jak: pomniki, miejsca pamięci, założenia urbanistyczne i krajobrazowe o wysokiej wartości artystycznej lub historycznej, 7) na obszarze planu nie występują obiekty zaliczane do dóbr kultury współczesnej. UCHWAŁA NR V/15/11 RADY GMINY RUSINÓW z dnia 7 marca 2011 r. w sprawie zmiany miejscowego planu zagospodarowani przestrzennego sołectwa Rusinów i części sołectwa Wola Gałecka w gminie Rusinów. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego: 1) teren objęty planem nie posiada pełnego rozpoznania archeologicznego, 2) w przypadku natrafienia w toku prowadzenia prac ziemnych i budowlanych na przedmiot, który posiada cechy zabytku, należy go zabezpieczyć, zgłosić znalezisko do organu właściwego w zakresie ochrony zabytków oraz ustalić dalszy tok postępowania zgodnie z przepisami szczególnymi i odrębnymi, Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 26 26

28 3) w granicach obszaru objętego niniejszą uchwałą nie występują zabytki wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego oraz gminnej ewidencji zabytków. UCHWAŁA Nr XXXIII/249/2010 RADY GMINY W POTWOROWIE z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie uchwalenia częściowej zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Potworów dla terenów rekreacji i wypoczynku nad zalewem w Rdzuchowie Ogólne zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków 1. W przypadku lokalizacji nowych inwestycji związanych z wykonywaniem robót ziemnych we wskazanych przez odpowiedni organ rejonach zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych, projekty tych inwestycji należy uzgadniać z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków lub organem działającym w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną. 2. Poza rejonami, o których mowa w ust. 1, w przypadku odkrycia podczas robót ziemnych przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem, należy: a) wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot; b) zabezpieczyć, przy użyciu dostępnych środków, ten przedmiot i miejsce jego odkrycia; c) niezwłocznie zawiadomić o tym właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków lub organ działający w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną, a jeśli nie jest to możliwe, Wójta Gminy Potworów. 3. Zgodnie z przepisami prawa o ochronie dóbr kultury, wstrzymanie robót, o którym mowa w ust. 2 pkt a) winno trwać do czasu uzyskania decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków (lub organu działającego w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną) o sposobie dalszego postępowania z odkrytym przedmiotem, lub w razie nie dokonania przez konserwatora odpowiednich oględzin przedmiotu nie więcej niż 5 dni. UCHWAŁA Nr XXIII/171/2008 RADY GMINY I MIASTA PRZYSUCHA z dnia 6 listopada 2008 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenów rekreacji i wypoczynku oraz zabudowy mieszkalno- usługowej w rejonie osiedla Południe w mieście Przysucha. Na obszarze objętym planem nie występują (do czasu wejścia w życie niniejszego planu): zabytki, zewidencjonowane stanowiska archeologiczne, dobra kultury współczesnej ani inne obiekty ani obszary objęte ochroną prawną na podstawie przepisów o ochronie dóbr kultury, dla których ustalono zasady ochrony na podstawie przepisów szczególnych i odrębnych. Ogólne zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków 1. W przypadku lokalizacji nowych inwestycji związanych z wykonywaniem robót ziemnych we wskazanych (po wejściu w życie niniejszej uchwały) przez odpowiedni organ rejonach zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych, projekty tych inwestycji należy uzgadniać z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków lub organem działającym w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną. 2. Poza rejonami, o których mowa w ust. 1, w przypadku odkrycia podczas robót ziemnych przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem, należy: a) wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot; b) zabezpieczyć, przy użyciu dostępnych środków, ten przedmiot i miejsce jego odkrycia; c) niezwłocznie zawiadomić o tym właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków lub organ działający w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną, a jeśli nie jest to możliwe, Burmistrza Gminy i Miasta Przysucha. 3.Zgodnie z przepisami prawa o ochronie dóbr kultury, wstrzymanie robót, o którym mowa w ust. 2 pkt a) winno trwać do czasu uzyskania decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków (lub organu działającego w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną) o sposobie dalszego postępowania z odkrytym przedmiotem, lub w razie nie dokonania przez konserwatora odpowiednich oględzin przedmiotu nie więcej niż 5 dni Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 27 27

29 5. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW I ANALIZA STANU DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU PRZYSUSKIEGO Charakterystyka powiatu przysuskiego. Powiat przysuski leży w południowo-zachodniej części województwa mazowieckiego. Od północy graniczy z powiatem grójeckim i białobrzeskim, od wschodu z powiatem radomskim, od południa z powiatem szydłowieckim i powiatem koneckim (województwo świętokrzyskie). Od zachodu powiat przysuski graniczy z województwem łódzkim powiat opoczyński, tomaszowski. W jego skład wchodzi 8 gmin: gmina i miasto Przysucha, gmina Borkowice, gmina Gielniów, gmina Klwów, gmina Odrzywół, gmina Potworów, gmina Rusinów, gmina Wieniawa (ogółem 141 sołectw). Zajmuje on obszar ok. 800 km 2, co stanowi 2,3 % powierzchni województwa mazowieckiego. Jego sieć osadniczą tworzą jedno miasto Przysucha i 224 miejscowości wiejskie. Osadnictwo wiejskie charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem i rozproszeniem. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski wg Kondrackiego obszar Powiatu Przysuskiego należy do megaregionu Pozaalpejskiej Europy Środkowej, prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego i Wyżyn Polskich, podprowincji Niziny Środkowopolskie i Wyżyna Małopolska, makroregionów Wzniesienia Południowomazowieckie i Wyżyna Kielecka oraz regionów Równina Radomska, Garb Gielniowski i Przedgórze Iłżeckie. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 28 28

30 Równina Radomska to duży mezoregion fizycznogeograficzny w województwie mazowieckim, na której częściowo położona jest kraina historyczna Ziemia Radomska. Równina Radomska rozpościera się na południe od Doliny Białobrzeskiej, między Przedgórzem Iłżeckim, Równina Kozienicką i Małopolskim Przełomem Wisły obejmując powierzchnię ok km2. Jest to równina denudacyjna o zdegradowanej pokrywie utworów czwartorzędowych (w wyniku procesów peryglacjalnych), pod którą występują warstwy jurajskie i kredowe, zapadające się ku północno- wschodowi. Równinę przecinają płytkie doliny Radomki, Iłżanki i Krępianki. Jest to równina rolnicza z małym udziałem lasów. Garb Gielniowski (również Wzgórza Koneckie) zajmuje obszar doliny Kamiennej po wieś Gielniów, graniczy ze Wzgórzami Opoczyńskimi na zachodzie a na południu z Płaskowyżem Suchedniowskim. Zbudowany jest z piaskowców retycko liasowych. Zajmuje powierzchnię około 515 km². Najwyższym wzniesieniem jest góra Altana o wysokości 408 m n.p.m. Występują tu rzeki: Radomka oraz Drzewiczka. Tereny są porośnięte lasem. Przedgórze Iłżeckie północno-wschodnia część Wyżyny Kieleckiej. Rozciąga się między doliną Kamiennej na południu, a Równiną Radomską na północy. Dolina Kamiennej oddziela je od Wyżyny Sandomierskiej i Gór Świętokrzyskich. Występują tu pasma wzniesień (o wysokości m n.p.m.) zbudowanych ze skał kredowych i jurajskich, ciągnących się z północnego zachodu na południowy wschód. Przedgórze w większej części porośnięte jest lasami Puszczy Iłżeckiej. Brak tu większych cieków, istnieją natomiast trzy zbiorniki zaporowe, również o stosunkowo niewielkiej powierzchni (koło Skarżyska, Starachowic oraz Brodów). Na południowym skraju Przedgórza ulokowane są miasta Ostrowiec Świętokrzyski i Starachowice. Charakterystyka gmin Gmina i Miasto Przysucha stolica powiatu jest zarazem jedynym ośrodkiem miejskim w powiecie. Gmina i miasto zajmuje powierzchnię ha, w tym gmina jest podzielona jest na 24 sołectwa. Na koniec 2010 roku teren ten zamieszkiwało ogółem mieszkańców, w tym w mieście Na poziomie lokalnym pełni funkcję obsługi ludności w zakresie szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego, a na poziomie ponadlokalnym pełni ona funkcje obsługi ludności w zakresie szkolnictwa średniego i zawodowego, specjalistycznej opieki zdrowotnej, kultury, otoczenia biznesu (banki) i administracji (m.in. instytucje i służby podległe Starostwu Powiatowemu). Użytki rolne stanowią 39,59 % (7177 ha), a lasy i grunty leśne 53,49 % (9 699 ha). Tereny te przemawiają za rozwojem agroturystyki i rekreacji. W Zbożennie ok. 6 km od Przysuchy znajduje się dwór z końca XVIII w. otoczony parkiem, przebudowany i utrzymany w doskonałym stanie. Gmina Borkowice położona jest w południowej części powiatu przysuskiego. Gminę przecinają dwa szlaki komunikacyjne pierwszy łączący Przysuchę Borkowice Szydłowiec jest częścią szlaku Cystersów. Drugi łączy Końskie Borkowice Skrzynno Radom. Gmina zajmuje powierzchnię ha, którą na koniec 2010 roku zamieszkiwało mieszkańców. Około 37 % (3 147 ha) obszaru gminy zajmują lasy, w których znajduje się wiele pomników przyrody. Warunki przyrodnicze sprzyjają rozwojowi agroturystyki na tym terenie. Gmina Gielniów leży przy drodze krajowej Nr 12, w zachodniej części powiatu przysuskiego, nad rzeką Brzuśnią, Gielniowianką, w pasie wzgórz zbudowanych z piaskowców i łupków. Z terenów tych rozpoczynają się Góry Świętokrzyskie, a ostatnim punktem jest Garb Gielniowski. Przez gminę prowadzi szlak komunikacyjny wschód - zachód droga Nr 12. Gminę Gielniów na koniec 2010 roku zamieszkiwało 4735 osób na powierzchni 7917 ha. ok. 47 % powierzchni gminy stanowią użytki rolne. Gmina Klwów leży w północnej części powiatu przysuskiego, przy drodze krajowej Nr 48. Ogólna powierzchnia gminy to około 8678 ha. Łącznie w gminie zamieszkiwało osób na koniec 2010 roku. Gmina jest gminą rolniczą nastawioną na uprawę podstawowych zbóż i ziemniaków oraz papryki. Powierzchnia użytków rolnych stanowi 63 %, a lasy i grunty zadrzewione 22 %. Gmina Odrzywół położona jest przy drodze krajowej Nr 48 w widłach rzek Drzewiczki Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 29 29

31 i Pilicy, w północnej części powiatu przysuskiego. Siedziba gminy mieści się w Odrzywole w odległości 45 km na zachód od Radomia. Powierzchnia ogólna gminy Odrzywół wynosi ok ha. Lasy w gminie Odrzywół zajmują powierzchnię ogólną 2200 ha (22 %). W gminie przeważają lasy prywatne. Nie mają one większego znaczenia dla rekreacji. Spełniają natomiast funkcje gospodarcze oraz ekologiczne wpływając korzystnie na klimat lokalny, warunki glebowe, stosunki wodne i równowagę biologiczną w środowisku przyrodniczym. Powierzchnia użytków rolnych stanowi 62 % (6042 ha). Gmina Potworów siedziba władz gminnych - położona jest przy drodze krajowej Tomaszów Mazowiecki - Radom w odległości 34 km od Radomia. Teren gminy rozciąga się w zachodniej części Równiny Radomskiej. Gmina Potworów jest gminą typowo rolniczą, gdzie głównie uprawia się warzywa, a najczęściej paprykę pod osłonami. Można powiedzieć, że gmina jest największym zagłębiem upraw papryki w Polsce. Promocją uprawy papryki i rejonu jej intensywnego uprawiania jest organizowane, co roku w sierpniu "Święto Papryki" w Potworowie. Pod osłonami oprócz papryki uprawiane są także inne warzywa takie jak: ogórki, pomidory, kapusta pekińska, fasolka itp. Ze względu na charakter miejscowości pożądane kierunki inwestycyjne zwrócone są na przetwórstwo owocowo-warzywne. Powierzchnia użytków rolnych stanowi 70 % (5751 ha), a lasy i grunty zadrzewione (9 %) 747ha. Gmina Rusinów położona jest przy zachodniej granicy powiatu przysuskiego. Gmina liczy około 4,7 tys. mieszkańców. Zajmują się oni głównie uprawą zboża, hodowlą bydła i trzody chlewnej. Coraz więcej gospodarstw zaczyna uprawiać warzywa w tunelach, głównie paprykę. Zauważa się znaczny wzrost gospodarstw mleczarskich. Grunty scalone posiada tylko część sołectw (Krzesławice, Karczówka, Nieznamierowice, Brogowa). W pozostałych sołectwach gospodarstwa (głównie mało i średniorolne) są niezwykle rozdrobnione, co utrudnia ich uprawę, wydatnie pomniejsza plony, a jednocześnie przysparza kosztów rzeczowych i wysiłku. Powierzchnia użytków rolnych stanowi 69% (5515 ha), a lasy i grunty zadrzewione (28 %) 2237 ha. Gmina Wieniawa położona we wschodniej stronie powiatu. Teren gminy zajmuje powierzchnię 104 km 2, a zamieszkuje ją około 5,9 tys. ludzi. W Wieniawie zobaczyć można dwór z pocz. XIX w. z pozostałością parku krajobrazowego. Najcenniejszym zabytkiem gminy jest Poliptyk Wieniawski arcydzieło renesansu wykonane w 1544 roku. Ponad połowę powierzchni gminy stanowią grunty orne, z czego większość to łąki i pastwiska. Z uwagi na to w gminie powstaje coraz więcej gospodarstw mleczarskich. W gminie rozwija się agroturystyka oraz rekreacja, której sprzyjają tereny leśne oraz 500 ha zalew w Domaniowie, na którego brzegu stoi malowniczy dworek w Konarach. We wsi Koryciska w miejscu dawnej kopalni rud żelaza Bożydar znajduje się romantyczne uroczysko z oczkami wodnymi. Powierzchnia użytków rolnych stanowi 66 % (6878 ha), a lasy i grunty zadrzewione (13 %) 1364 ha Zarys historii powiatu przysuskiego. Pierwsze ślady osadnictwa na ziemi przysuskiej pochodzą z epoki neolitu, wtedy zaczęły osiedlać się tutaj niewielkie grupy plemion. Około VI wieku pojawili się Słowianie, po których zostały ślady sanktuarium poświęconego bóstwom przyrody na górze "Gródek Leśny", niedaleko Przysuchy. Dawne ziemie naszego powiatu należały do kasztelani żarnowskiej i skrzyńskiej w prowincji łęczycko-sieradzkiej, obie leżały w granicach biskupstwa gnieźnieńskiego. Po podziale dzielnicowym w XII wieku znalazły się w prowincji sandomierskiej. Kasztelania skrzyńska wraz z Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 30 30

32 grodem w Skrzynnie nadana została Piotrowi Duninowi herbu Łabędź, jako kasztelanowi sprawującemu władzę sądowniczą, administracyjną i wojskową w podległym mu okręgu. Pozostałe grody, jak np.: w Goździkowie, Krajowie czy Rzucowie pełniły funkcje strażnic oraz siedzib rycerskich np: w Klwowie czy Wistce. Krajów pełnił również funkcję komory celnej na drodze ze Skrzyńska w kierunku północnym od Pilicy. W epoce renesansu wzniesiono dwór obronny w Żukowie, także przez ród Łabędziów, z którego wywodzi się Mszczuj ze Skrzynna, dworzanin królowej Zofii. Jak głosi legenda, pokonał i uśmiercił Ulricha von Jungingena, wielkiego mistrza krzyżackiego, w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Stopniowo kasztelanie traciły znaczenie na rzecz powiatów, których utworzenie dokonało się w rezultacie organizacji sądów ziemskich ze starostą na czele. Kasztelania skrzyńska znalazła się w powiecie radomskim. W 1409 roku z polecenia króla Władysława Jagiełły, Dobrogost Czarny z Odrzywołu, ówczesny starosta radomski, rozpoczął budowę mostu łyżwowego (obecna nazwa pontonowy), po którym przeszły wojska Jagiełły przez Wisłę, udając się na wojnę z Zakonem. Za liczne zasługi otrzymał prawa miejskie dla Odrzywołu w 1418 roku. W tym okresie prawa miejskie miały już Skrzynno i Klwów a następnie w 1455 otrzymał je także Gielniów. Prócz szlachetnych przodków miał nasz region i takich, którzy go sławili w trochę mniej szlachetny sposób. Należała do nich, wywodząca się z Łabędziów, Barbara Rusinowska zwana "łotrzynią jezdną", czyli rozbójnicą grasującą na czele konnej bandy. Blisko 20 lat szerzyła postrach, nim ją stracono w 1505 roku w Radomiu w czasie obrad sejmu, na którym uchwalono konstytucję Nihil Nowi oraz wydano "Statut Łaski" czyli pierwszy zbiór ustaw państwa polskiego. Historia obecnej siedziby władz powiatu Przysuchy, datuje się na XV wiek, W XVI wieku znajdowała się tutaj kuźnica z kołem wodnym, a w okolicy mieszkało wielu komorników, zagrodników i rzemieślników. W 1710 roku Antoni Czermiński (kasztelan małogoski) założył osadę rzemieślniczą na osiedlach zwanych Rogowskim i Mączyńskim. W najbliższej okolicy Przysuchy, stanowiącej ośrodek rozległej, lesistej włości magnackiej, właściciel Jan Dembiński (starosta wolbromski) założył w 1739 roku młyn, papiernię i kuźnicę. Prawa miejskie otrzymała Przysucha w 1745 roku z rąk króla Augusta III. W miasteczku osiedliła się ludność trzech narodowości z wyraźnym podziałem dzielnic skupionych wokół oddzielnych rynków - polskiego, żydowskiego i niemieckiego, gdzie mieszkali rzemieślnicy różnych narodowości sprowadzani do okolicznych zakładów metalurgicznych. Rynek polski - zwany Urszulinem, w jego centrum wzniesiono kościół rzymskokatolicki ufundowany przez Urszulę Dembińską. Również tutaj urodził się Oskar Kolberg w 1814 roku, przyszły etnograf, folklorysta i kompozytor. Rynek niemiecki - z "kirchą", pastorem, szkołą i cmentarzem oraz rynek żydowski - z synagogą, łaźnią i szkołą wyznaniową. W tym czasie Przysucha była największym na zachód od Wisły ośrodkiem chasydyzmu. Przyczynili się do tego dwaj cadycy Jakow Icchak Rabinowicz zwany Świętym Żydem i od 1815 roku jego następca Symcha Bunin Bunchard. Od roku 1777 działały w okolicy Przysuchy wielki piec, 4 fryszerki, rurarnia, szabelnia, tartak, a z dawniejszych zakładów papiernia i młyny. Ludność częściowo zatrudniona była w kopalniach rudy żelaza, a rzemieślnicy pracowali dla przemysłu zbrojeniowego. Rejon nasz pod koniec XVIII wieku należał do Staropolskiego Zagłębia, które przed powstaniem listopadowym było największym okręgiem przemysłowym Królestwa Polskiego. W latach świetności, ludność Gielniowa i Klwowa zajmowała się produkcją przedniego piwa, eksploatacją piaskowca, produkcją osełek i brusów oraz kowalstwem. Wytwarzano również broń sieczną, palną i amunicję artyleryjską. Pracowały zakłady budujące karety i kolaski. Po upadku państwa polskiego Przysucha i okolice należały do monarchii austriackiej, w prowincji Galicja Zachodnia, w cyrkule radomskim. W 1809 r. region przysuski wszedł w skład Księstwa Warszawskiego, departamentu radomskiego i powiatu opoczyńskiego. Kolejne zmiany Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 31 31

33 administracyjne nastąpiły w 1816 r. po utworzeniu Królestwa Polskiego, kiedy to staliśmy się całkowicie zależni od Rosji. W miejsce departamentów utworzone zostały województwa, które dzieliły się na odwody obejmujące od dwóch do trzech powiatów, my znaleźliśmy się w obwodzie opoczyńskim i tymże powiecie. Po likwidacji Królestwa Polskiego, w 1837 r. województwa przekształcono w gubernie. W 1844 r. połączono gubernię sandomierską i kielecką tworząc radomską. Po klęsce powstania styczniowego władze carskie utworzyły nowy ustrój administracyjny i w 1869 roku Przysucha, Odrzywół, Klwów, Gielniów i Skrzynno utraciły prawa miejskie, stając się osadami w powiecie opoczyńskim guberni radomskiej. Do zniszczonej przez pożar Przysuchy przybywa w 1904 roku Ludwik Skowyra, nauczyciel prowadzący na tym terenie szeroką działalność oświatową wśród ludności wiejskiej, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości dzięki niemu utworzono pierwszą w Polsce Średnią Szkołę Spółdzielczą, która w latach 20 XX w. szkoliła młodzież pod potrzeby spółdzielczości. Wraz z odzyskaniem niepodległości, w 1919 roku powiat opoczyński wraz z naszym regionem wszedł w skład województwa kieleckiego. Jednostkami administracyjnymi niższego stopnia były gminy miejskie i wiejskie. W 1939 r., po kolejnych zmianach administracyjnych, włączono powiat opoczyński wraz z koneckim, w skład którego wchodziły m.in.: gminy: Borkowice, Przysucha, Skrzyńsko, Rusinów, Klwów, Goździków i Ossa, do województwa łódzkiego. W czasie II wojny światowej obszar te należał do Generalnej Guberni, podzielonej na dystrykty i powiaty. Region przysuski znalazł się w powiecie tomaszowskim, w dystrykcie radomskim. W tym czasie lasy przysuskie stały się terenem działań oddziałów partyzanckich, wśród których najsłynniejszym był oddział mjr Henryka Dobrzańskiego "Hubala". W czasie okupacji w przysuskim getcie stłoczono około 4 tyś. Żydów, a w październiku 1942 roku wywieziono ich do obozu zagłady w Treblince. Po zakończeniu wojny ówczesne władze przywróciły podział administracyjny z 1939 r., czyli nastąpił powrót do powiatu opoczyńskiego w województwie łódzkim. Stan ten trwał do 1956 r., kiedy powołano powiat przysuski, składający się z 5 gromad powiatu koneckiego, 15 gromad powiatu opoczyńskiego i 6 gromad powiatu radomskiego. Tak więc w skład powiatu weszły gminy: Borkowice, Przysucha, Gielniów, Rusinów, Klwów, Potworów, Wieniawa. Przysucha w tym czasie była osadą, ale z racji utworzenia powiatu z siedzibą w Przysusze, przywrócono jej prawa miejskie w 1957 r. Rozpoczął się powolny rozwój regionu. Nastąpiło ożywienie gospodarcze. Rozwijało się budownictwo mieszkaniowe, zaczęły powstawać nowe zakłady pracy, wznoszono nowe budynki administracyjne, szkoły, obiekty opieki zdrowotnej. Rozwijało się rolnictwo. Podnosił się poziom życia mieszkańców powiatu. Tak było do 1975, kiedy trójstopniowy podział administracyjny kraju zastąpiono dwustopniowym, likwidując tym samym powiaty. Gminy byłego powiatu przysuskiego weszły w skład województwa radomskiego, istniejącego do 31 grudnia 1998 r. Z dniem 1 stycznia 1999 roku ponownie przywrócono trójstopniowy podział terytorialny kraju reaktywując powiaty. Nowe władze powiatu rozpoczęły pracę w ostatnim roku XX wieku. Obecnie powierzchnia liczy 801 km 2. Tworzy go 8 gmin: Borkowice, Gielniów, Klwów, Odrzywół, Potworów, Rusinów i Wieniawa. Południowa część powiatu charakteryzuje się dużą powierzchnią lasów - około 31%. Teren jest czysty ekologicznie, a produkty rolne są wysokiej jakości. Rolnicy głównie zajmują się uprawą sadowniczą, uprawą zbóż, ziemniaków produkcją mleka oraz uprawą papryki pod osłonami. Procesy społeczno - gospodarcze zachodzące w kraju w ostatnich latach, w tym okres przedakcesyjny a teraz członkostwo w Unii Europejskiej, sprawiły że nasz powiat i jego mieszkańcy zaczynają poszukiwać alternatywnych źródeł rozwoju gospodarczego. Sprzyja temu atrakcyjne położenie z krzyżującymi się drogami krajowymi i wojewódzkimi, dzięki którym mamy dobre połączenie do każdego miejsca w Polsce. Szczególnie istotną rolę odgrywa droga krajowa nr 12, która pełni funkcję szlaku transportowego pomiędzy wschodnią a zachodnią granicą Polski. Potencjalną siłę powiatu tworzą przede wszystkim jego mieszkańcy oraz tereny Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 32 32

34 inwestycyjne i zasoby naturalne. Od 2000 roku oddano do użytku sztuczny zalew w Domaniowie, który tworzy znakomite warunki dla intensywnego rozwoju bazy rekreacyjno wypoczynkowej oraz sprzyja powstaniu nowych miejsc pracy. Dzięki możliwościom korzystania z funduszy unijnych, środków krajowych i własnych poprawia się ogólny stan infrastruktury; drogowej i technicznej, turystyczno- sportowo- rekreacyjnej, wodno-ściekowej itp. Wzrasta rozwój i poziom usług publicznych jak np: edukacja dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych. Pobudza się aktywność turystyczna i gospodarcza powiatu, w tym rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, ciekawe oferty dla inwestorów z zewnątrz, agroturystyka. Wszystkie te czy wpływają korzystnie na wzrost poziomu i jakości życia mieszkańców naszego powiatu Formy ochrony przyrody, turystyka, infrastruktura, szlaki turystyczne, atrakcje Obszary i obiekty przyrodnicze objęte ochroną prawną Powiat przysuski położony jest w bardzo malowniczym zakątku południowo-zachodniego Mazowsza. Wyjątkowe walory krajobrazowe podziwiać można dzięki usytuowaniu pomiędzy Garbem Gielniowskim a Równiną Radomską. Urozmaicona rzeźba terenu z równoległymi pasmami wzniesień oddzielonych od siebie uroczymi dolinami poprzecinanymi nitkami rzeczek i strumyków jest doskonałym siedliskiem dla ptactwa wodnego, miejscem żerowania i życia wielu gatunków zwierząt. Rozległe kompleksy leśne z bogactwem flory i fauny stanowią pozostałość pierwotnej Puszczy Świętokrzyskiej skrywającej unikatowe pomniki przyrody m.in.: ponad 300- letni platan, 200-letnia lipa drobnolistna, ponad 100- letnia olsza czarna i wiele innych. Na terenie powiatu utworzono rezerwaty przyrody oraz obszary krajobrazu chronionego, a także obszar Natura 2000, co sprzyja utrzymaniu równowagi ekosystemów, a tym samym ochronie naturalnego środowiska. -Rezerwat przyrody: - Puszcza u źródeł Radomki - Rezerwat przyrody, leśny o pow. 73,48 ha. Utworzony w 1978 r. na terenie nadleśnictwa Przysucha, w centralnej części Garbu Gielniowskiego, 7 km na pd. zach. od Przysuchy. Ochroną objęte są drzewostany leżące na lewym brzegu Radomki, w pobliżu jej źródeł. Niektóre okazy dębów, buków i jodeł osiągają do 150 lat i 30 m wysokości. W pobliżu rezerwatu, w dolinie Radomki, znajdują się stawy "Huta", przyciągające ptactwo wodne i błotne spotkać można czaplę siwą, bociana czarnego, brodźca samotnego oraz liczne gatunki kaczek. Rezerwat jest ostoją dla dzików i saren. - Podlesie - utworzony w 1989 r. Ochroną objęte zostały częściowo fragmenty zbiorowisk jodłowych i lasów wielogatunkowych z przewagą lub domieszką jodły oraz ślady działalności górniczej związanej z wydobywaniem rudy żelaza. Obszary Krajobrazu chronionego; Lasy Przysusko Szydłowieckie - obszar ten utworzono w 1983 roku. Obejmuje kompleks lasów dawnej Puszczy Rozwadowskiej i Świętokrzyskiej o pow ha. W jego obrębie znajdują się 3 rezerwaty przyrody jeden ( u źródeł Radomki)na terenie powiatu przysuskiego, a dwa pozostałe( Podlesie i Cis) na terenie szydłowieckiego, 32 pomniki przyrody (drzewa) oraz 2 parki zabytkowe. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 33 33

35 Dolina Pilicy i Drzewiczki utworzony również w 1983 roku, swym zasięgiem obejmuje doliny rzeki Pilicy i Drzewiczki o pow ha. Ze względu na bogactwo występujących tu ptaków oraz występowanie gatunków rzadkich w skali europejskiej obszar ten został zaliczony do systemu ostoi ptaków o randze europejskiej. W granicach obszaru krajobrazu chronionego znajdują się 23 pomniki przyrody (3 głazy narzutowe i 20 drzew), 15 parków zabytkowych. Natura obszar specjalnej ochrony ptaków dyrektywa siedliskowa, obejmuje w naszym powiecie górną granicę, wzdłuż rzeki Pilicy i częściowo Drzewiczki, utworzony w 2004 r. Ochroną objęte są miejsca ważne dla ptaków lęgowe oraz żerowania. Można tutaj spotkać m.in.: rybitwę białoczelną i siweczkę obrożną. Turystyka Przysucha i okolice bogata historia i zabytki na przełomie XVIII, XIX i początku XX wieku mieszkali tutaj obok siebie wyznawcy trzech religii; Luteranie, Żydzi i Katolicy, region ten zaliczany był do Staropolskiego Zagłębia, miasto rodzinne Oskara Kolberga, duże kompleksy leśne, czyste powietrze, walory turystyczne i przyrodnicze sprzyjają korzystaniu z czynnego wypoczynku na szlakach turystycznych w otoczeniu czystej i pięknej przyrody a tym samym regeneracji jakże potrzebnych nam sił do pracy w dzisiejszych, stresujących czasach; Przysucha o o o o o o o klasycystyczny kościół parafialny pw. św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli z lat Synagoga z końca XVIII wieku, oraz cmentarz żydowski, zabudowa miejska z XIX i XX wieku, Dwór Dembińskich z XIX wieku, obecnie Muzeum im. Oskara Kolberga - gromadzi, opracowuje i udostępnia muzealia i materiały o Oskarze Kolbergu oraz historii i etnografii Przysuchy i okolicy, prezentuje wystawy stałe: "Oskar Kolberg - etnograf, folklorysta, kompozytor - ( )" i "Urszula z Morsztynów Dembińska. Dzieje Przysuchy w XVIII i XIX wieku", udostępnia ekspozycje czasowe z dziedziny historii, etnografii, sztuki, wydaje książki, katalogi, foldery, pocztówki, druki okolicznościowe, organizuje koncerty muzyczne, "Skałki" miejsce w lesie - spacer i rekreacja - w odległości około 1 km od budynku nadleśnictwa w Przysusze, XVIII wieczny lamus z portalem wykonanym z piaskowca, Gródek Leśny k. Przysuchy "Tajemnicze kamienie" - jedno z najciekawszych odkryć archeologicznych na ziemi radomskiej. Miejsce to już w VII w. n.e. pełniło rolę ośrodka kultowego., które zostały uznane za idole dawnych bóstw - pogańskie sanktuarium solarne, Zapniów na terenie kopalni gliny odkryto ślady dinozaurów, Zbożenna - XVIII-wieczny dworek Szydłowskich, Skrzyńsko zabytkowy kościół z XVIII wieku pw. Św. Wojciecha - Sanktuarium Maryjne - Obraz Matki Boskiej Staroskrzyńskiej z I poł. XV w., Smogorzów zabytkowy kościół z końca XIV w. pw. Najświętszej Marii Panny oraz pozostałości po zabudowaniach dworskich wraz z parkiem, Ruski Bród pobliskie lasy były terenem działań walk z nazistami podczas II Wojny Światowej Majora Hubala, zabytkowy kościół, pomnik poległych podczas II wojny, Ninków zabytkowy dworek, Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 34 34

36 2. Borkowice i okolice o kompleks pałacowo parkowy z pocz. XX w.(własność prywatna), ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda, pomniki przyrody (300-letni platan, 200-letni modrzew), kościół pw. św. Krzyża i św. Mateusza z XIX w., spichlerz i zabudowania podworskie z XIX w., o osobliwością przyrodniczą jest Krakowa Góra, dzięki której obserwować możemy zjawisko "cienia opadowego", Rzuców Dworek Modrzewiowy Mokiejewskich w parku, Leśniczówka, Pensjonat, ruiny gwoździarni - miejscowość o starych tradycjach hutniczych sięgających XVI wieku, pomniki przyrody (200-letnia olsza czarna), Ninków zabytkowy dworek, 3. Gielniów i okolice istniał już w XIII w. tutaj urodził się błogosławiony Władysław - jedna z ważniejszych postaci kościoła w Polsce w późnym średniowieczu, ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda, o Kościół pod wez. Bł Władysława wzniesiono w latach o Garb Gielniowski - jest mezoregionem Polski, usytuowany na Wyżynie Kieleckiej. Zajmuje obszar około 515 km 2. Najwyższym wzniesieniem Garbu Gielniowskiego, a zarazem województwa mazowieckiego jest Góra Altana 408 m. n.p.m. "Kamieniołom gielniowski" pierwszy obiekt w regionie radomskim objęty ochroną jako stanowisko dokumentacyjne (miejsce o szczególnym znaczeniu dla poznania geologicznej i paleontologicznej ziemi, Bieliny - zabytkowy, drewniany kościółek z XVIII w. Goździków między XI a XII wiekiem stał i funkcjonował tutaj gród strażniczo obronny, W XIX wieku Goździków był uzdrowiskiem wodoleczniczym (szczawy żelaziste), nazywano go Łazienkami Goździkowskimi, do których zjeżdżano z całej Polski. 4. Klwów i okolice wczesnośredniowieczne grodzisko pochodzące z XIII w., powstałe dwufazowo: faza I niewielki gródek (XIII w.), faza II dwór obronny (przełom XVI i XVII w.).położone w dolinie strumienia na naturalnym wzniesieniu. Ma kształt nieregularnego, ściętego stożka. Niestety ok. 60% grodziska uległo zniszczeniu podczas prac melioracyjnych. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 35 35

37 o o Kościoł - wzniesiony w 1491r. Spalony w 1915r, odbudowany 9 lat później, trójnawowy, bazylikowy, otwarty krajobraz naturalny w dolinie rzeki Drzewiczki, Sady - kościół z pocz. XX w., Brzeski - Uroczysko "Piekielna Górka" odkrycie archeologiczne: osada i cmentarz kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich. 5. Odrzywół i okolice stąd pochodzi Dobrogost Czarny organizator budowy pierwszego mostu pontonowego (przyczynił się do zwycięstwa Władysława Jagiełły nad zakonem krzyżackim w XV w.), ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda, o XIX wieczny kościół pw. Św. Jadwigi trójnawowy w stylu klasycystycznym, XVII wieczny obraz Matki Bolesnej, płaskorzeźby sakralne z XVIIw., wczesnobarokowe epitafium murowane Abrahama Odrzywolskiego oraz XIX wieczna pasja żeliwna, o parterowa plebania z 1790 r., Stanisławów - na górze św. Magdaleny (143 m n.p.m.) znajduje się dawna pustelnia z kaplicą z 1932 r., Łęgonice Małe zabytkowy kościół pw. Św. Marii Magdaleny z XVIII wieku, drewniany młyn z XIX w., Ossa i Odrzywół cmentarze i pomniki upamiętniające bitwy z okresu powstania styczniowego, I i II wojny światowej, Myślakowice Izba Tradycji Ludowych, 6. Potworów i okolice ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda, region zasłynął jako "zagłębie paprykowe", o Kościół parafialny p.w. św. Doroty murowany, wzniesiony przed 1861 r., o Park krajobrazowy założony w XVIII w., o Dawna karczma murowana, zbudowana w I poł. XIX w. z naczółkami po obu stronach oraz podcieniem kolumnowym, Rdzuchów Kolonia kapliczka drewniana z 1786 r. obecnie znajduje się w Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu, Mokrzec - stanowisko archeologiczne - odkryto unikatowy grób wojownika z epoki brązu. 7. Rusinów i okolice zespół pałacowo-parkowy z XVIII w. Dworek Dembińskich 8. (własność prywatna), Nieznamierowice Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła - pierwotny wzniesiony w 1752 r. Po pożarze w 1922r zbudowano nowy, murowany. Zychorzyn - zachowała się oryginalna zagroda z pocz. XX w. (własność prywatna). 9. Wieniawa i okolice o zabytkowy kościół z XVI w., w którym znajduje się sławny "Poliptyk Wieniawski" - wielkie dzieło Renesansu w skali europejskiej wykonany w 1544 r. w warsztacie krakowskim. Przedstawia sceny z życia św. Stanisława bpa., Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 36 36

38 Koryciska - uroczysko zwane "oczkami" wodnymi teren o walorach turystycznokrajobrazowych "Boży Dar". Skrzynno miejsce pochodzenia Mszczuja ze Skrzynna, który podobno zgładził Wielkiego Mistrza Zakonnego w czasie bitwy pod Grunwaldem, Kościół z pocz. XVI w., w stylu późno renesansowym. Wewnątrz bogate wyposażenie barokowe oraz rzeźba Matki Boskiej z ok. 1420r., Dwór - zbudowany w XVIII w w stylu klasycystycznym - obecnie w ruinie. Karczma - wybudowana w XVIIw. Posiada izbę sklepioną kolebkowo z lunetami. Konary zabytkowy Dworek Helbichów z XIX w. (własność prywatna) nad brzegiem Zalewu Domaniowskiego. Dworek w Konarach Kurnik Ciekawe miejsca Zbiorniki wodne, rzeki: Zbiorniki wodne w Toporni, Domaniowie, Odrzywole, sprzyjają kąpielom i sportom wodnym, liczne rzeczki i stawy wędkowaniu. W Toporni działają ośrodki wypoczynkowe z domkami campingowymi i polem namiotowym. o Zalew w Domaniowie o pow. 550 ha lustra wody na Radomce powstał w otoczeniu lasów, o Zalew w Toporni o pow. około 5 ha lustra wody na Radomce położony w kompleksie lasów przysuskich "Puszcza u źródeł Radomki", Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 37 37

39 o Zalew w Odrzywole o pow. około 4 ha na Drzewiczce, Przez teren powiatu przepływają rzeki: o Drzewiczka, Pilica odbywają się na nich spływy kajakowe., o o o Radomka, Jabłonica, Wiązownica. Góra św. Magdaleny- jest to niewielkie wzgórze niedaleko Stanisławowa w gm. Odrzywół, dochodzące do 143 m. n.p.m. Na jej szczycie znajduje się dawna pustelnia wraz z drewnianą kapliczką św. Magdaleny. W ołtarzu obraz św. Marii Magdaleny, drugi wisi na zewnątrz, obok kaplicy stoi krzyż. Kamienna Góra, wzniesienie na wysokości ok. 210 m n.p.m. przekształcone antropogenicznie przez eksploatację piaskowców jurajskich, tzw. piaskowców szydłowieckich. Malownicze miejsce za Przysuchą w kierunku Borkowic. Jest to głęboki, zalany wodą dawny kamieniołom, otoczony niewielkim lasem. Miejsce to upodobali sobie wędkarze oraz spacerowicze. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 38 38

40 Kamieniołom Gielniowski pierwszy obiekt w regionie radomskim objęty ochroną jako stanowisko dokumentacyjne, o szczególnym znaczeniu dla poznania geologicznej i paleontologicznej ziemi. Przez wiele lat wydobywano tutaj piaskowiec, z którego produkowano koła młyńskie, żarna i osełki. Obecnie kamieniołom jest nieczynny, ale jest ważnym obiektem geologicznym. Możemy z niego wyczytać, że tutejszy piaskowiec powstał przed blisko 140- stu milionami lat z piasku, który osadzał się na dnie płytkiego zbiornika wodnego. Widoczne są zmarszczki falowe, a w kamieniu znaleźć można zastygłe żyjątka, są też odciski roślin i pni drzew.opis parafii gielniowskiej z 1783 r. tak mówi; góry kruszczowe znajdują się w tej parafii, a najprzód na polach gielniowskich znajduje się krusiec żelazny, gdzie już od lat kilkudziesiąt był brany do kuźnicy dawniej w Wywozie będącej, tudzież w lasach rozradzkich znajduje się kruszec żelazny i do dziś dnia jest brany do fabryki kuźnicznej drzewieckiej. Krakowa Góra - jest osobliwością przyrodniczą powiatu, dzięki której obserwować możemy zjawisko cienia opadowego, będącego przyczyną mniejszych opadów w tym rejonie. Zaobserwować je można latem, w godzinach popołudniowych, kiedy to chmury burzowe zbliżające się nad Krakową Górę od zachodu rozdzielają się i deszcz omija Borkowice. Są dwie wersje tłumaczące owe zjawisko, pierwsza;- południowe zbocze góry bardzo silnie się nagrzewa tworząc komin wznoszącego się ciepłego powietrza i to właśnie ono rozdziela chmury -Druga ; - występowanie na tym obszarze wiatrów zachodnich napotykających na swej drodze wał Wzgórz Gielniowskich, powodując zwiększenie ilości opadów po stronie nawietrznej i zmniejszenie opadów po wschodniej stronie Borkowic. Skałki Przysuskie jest to niezwykle malownicze miejsce usytuowane w lesie niedaleko Przysuchy stanowiące cel wycieczek szkolnych oraz niedzielnych spacerów okolicznych mieszkańców. Skałki zbudowane są z piaskowca tworzącego zwarty kompleks. 15 metrowa odsłonięta ściana posiada różowy odcień, laminowany związkami żelaza, z cienkimi wkładkami łupków ilastych i konkrecjami kaolinu. W miejscu tym rozpoczyna się ścieżka edukacyjna Rawicz. Uroczysko Boży Dar - niedaleko wsi Koryciska w gm. Wieniawa. Teren o walorach turystycznokrajobrazowych. Ze wzniesienia, na którym znajduje się miejsce na piknik, rozciąga się piękny widok na okolicę. W dole, dość głęboko, połyskują oczka wodne, a niedaleko płynie dosyć rwąca rzeczka. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 39 39

41 Uroczysko Piekielna Górka niedaleko wsi Brzeski nad Drzewiczką w gm. Klwów rozciągają się wysokie wydmy porośnięte jałowcami. Znajdują się tutaj liczne świadectwa pobytu lodowca np.; grupy głazów tworzące dziwne konstrukcje, niewielkie parowy. Miejsce to położone jest nad Drzewiczką, która już przed II wojną światową wymywała z brzegów wydm starożytne przedmioty - odkryto tutaj osadę i cmentarzysko datowane na I-III wiek n.e. Szlaki turystyczne Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 40 40

42 1. Szlaki piesze: Szlak czerwony, Szlak zielony, Trasy rowerowe Szlak czerwony "PARTYZANCKI" im. mjr Henryka Dobrzańskiego Szlak wiedzie przez tereny związane z działalnością Oddziału Wydzielonego WP majora Henryka Dobrzańskiego HUBALA, upamiętniające martyrologię wsi polskiej oraz walki powstania styczniowego. Opis szlaku co warto zobaczyć: Inowłódz, szosa Opoczno - Radom: Kościół św. Idziego z 1085 r., ruiny zamku wybudowanego przez Kazimierza Wielkiego w 1535 roku, dawna Synagoga Żydowska z XIX w., Kościół św. Michała z roku 1512, zabytkowy cmentarz żydowski, Fryszerka: młyny wodne, Anielin: Szaniec "Hubala" 2 km przed wsią - pomnik wystawiony w miejscu śmierci "Hubala", Anielin wieś: W grudniu 1940 r. była bazą oddziału "Hubala" Poświętne: XVII wieczny klasztor Filipinów, kościół św. Filipa Nereusza i Jana Chrzciciela z XVIII w., Radzice Małe: Kapliczki przydrożne z XIX w. Radzice Duże: Młyn z XIX w. nad Drzewicką - drewniany, kapliczki przydrożne z XIX w., Drzewica: Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 41 41

43 Kościół św. Łukasza z XV w., ruiny zamku wybudowanego w r. rzeka Drzewiczka: Prawobrzeżny dopływ Pilicy spływy kajakowe, Teren powiatu przysuskiego: rzeka Brzuśnia, kładka: prawobrzeżny dopływ Drzewiczki, Bieliny: drewniany kościółek z XVIII w., Gielniów: kościół z XIX w., pomnik bł. Władysława, Gałki: pomnik pomordowanych mieszkańców w czasie II wojny światowej przez hitlerowców, Leśniczówka "Huta": pomnik "gwardzistów" upamiętniający bitwę z 1944r., Rezerwat "Puszcza u źródeł Radomki" rezerwat przyrody utworzony w 1978r. w centralnej części Garbu Gielniowskiego, Ruski Bród: pomnik partyzantów i żołnierzy poległym za wolność, kościół św. Teresy z pocz. XX w, Hucisko, most: kopiec upamiętniający bój pod Huciskiem, pomniki ofiar hitlerowców, Nowinki: Pomnik ku czci pomordowanych mieszkańców Bryzgowa w czasie II wojny światowej, Skłoby: Figura św. Barbary patronka górników - z okresu międzywojennego w 1940 r. wieś została spacyfikowana przez Niemców, Pomnik Dionizego Czachowskiego: Upamiętniający zwycięską bitwę powstańców z Rosjanami pod Stefankowem z 1863 roku, Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 42 42

44 Skłobska Góra: Jeden ze szczytów wzgórz Niekłańsko - Bliżyńskich, wznosi się nad Chlewiskami, Wola Zagrodna: Wioska w gminie Chlewiska Chlewiska: XVII wieczny Pałac Odrowążów, późnogotycki kościół z XVI w., XIX w. Stajnia Platera, zakłady wielkopiecowe, Muzeum Techniki, Szydłowiec, rynek: Kościół erygowany w 1410 r., późnorenesansowy ratusz miejski z XVII w., zamek szydłowiecki z przełomu XV i XVI w., cmentarz żydowski kirkut, Wola Korzeniowa, strumień: przez wieś przepływa niewielki strumień Korzeniówka (dopływ Szabasówki) zasilający Radomkę płynący piękną doliną, Rzeka Oleśnica, przeprawa granica woj. mazowieckiego, Cmentarz partyzancki pod Skłobską Górą: cmentarz oddziału AK pod dowództwem Antoniego Hedy,"Szarego" Szlak,zielony pieszy im. Ks. Jana Wiśniewskiego Całość trasy wynosi 44,3 km, przebiega w większości przez tereny leśne, Trasa 2 3 dniowa. Pierwsza część szlaku (powiat przysuski) od Przysuchy do Skłobów biegnie lasami oraz polami łagodnych stoków Garbu Gielniowskiego, druga bardziej lesista, niektóre widoki zbliżone są do beskidzkich. Nocleg może być w Toporni i Chlewiskach. Opis szlaku co warto zobaczyć: Skrzyńsko: kościół - usytuowany na wzgórzu, późnobarokowy, zwrócony na północ, dwuwieżowy, - obraz Matki Boskiej Staroskrzyńskiej z I poł. XV w. stanowiący zabytek o znaczeniu europejskim, Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 43 43

45 plebania murowana z XIX w., dawny szpital fundacji Malletskiej z XIX w., kamienne figury przydrożne z XVII i XVIII w. Przysucha: kościół klasycystyczny z XVIII w., synagoga żydowski dom modlitw z XVIII w., zespół dworsko parkowy ; dworek Dembińskich z XIX w. - obecnie muzeum im. O. Kolberga, zabytkowy park, lamus z XVIII w., dawny budynek administracji, skowyrówka budynek z pocz. XX w., pierwszej w Polsce Spółdzielczej Szkoły Średniej, Topornia: sztuczny zalew na Radomce, ośrodki wypoczynkowe, domki campingowe i pola namiotowe, Rudno: osada założona w XIV w., nazwa pochodzi od eksploatacji rudy żelaza, Krakowa Góra: miejsce widokowe, kapliczka z figurką Matki Boskiej, Borkowice: kościół z XIX w. neogotycki, wewnątrz późnobarokowy, zespół pałacowo-parkowy z XIX w., spichlerz i zabudowania podworskie z XIX w. pomniki przyrody ponad 300 letni platan klonolistny, cmentarz kaplica Dembińskich, miejsce pochówku ks. J. Wiśniewskiego, Wola Kuraszowa: pozostałości grodziska z XI-XII w., Rzuców: dworek modrzewiowy Mokiejewskich z XIX w., pensjonat z XIX w., leśniczówka z pocz. XX w., ruiny gwoździarni z XIX w., Cmentarz pomordowanych po pacyfikacji wsi Skłoby: symboliczny cmentarz pomordowanych w 1940 r., Stefanków: Pomnik upamiętniający represje hitlerowskie w 1940 r., Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 44 44

46 Pomnik Dionizego Czachowskiego pod Skarbową Górą: Upamiętniający bitwę powstańców z 1863 r. pod Stefankowem Skłobska Góra m.: jedno ze wzniesień Wzgórz Niekłańsko-Bliżyńskich Wola Zagrodna wieś: Dojście do szlaku partyzanckiego Rezerwat "Podlesie": Utworzony w celu ochrony drzewostanu w 1989 r. na powierzchni 195 ha w pn. części Wzgórz Niekłańsko-Bliżyńskich Huta wieś: Widok na Wzgórza Niekłańsko-Bliżyńskie Góra Cymbra 378 m.: Zwana Cembrą, część szczytowa jest płaska, Hucisko wieś: Kilka okazów starego drzewostanu Góra Altana - 408m.: najwyższy szczyt w woj. mazowieckim, najwyższe wzniesienie Garbu Gielniowskiego, Skrzyżowanie dróg leśnych: Granica woj. świętokrzyskiego i mazowieckiego Rezerwat "Ciechostowice": Utworzony w celu ochrony drzewostanu z przewagą modrzewia w 1953 r. Trasy Rowerowe 1. Plec - Komorów - Zagórze - Romualdów - Krajów - Kolonia Janików PKP Przysucha(Skrzyńsko) - Skrzyńsko - Pomyków - Lipno - Kozłowiec - Leśniczówka Puszcza - Uroczysko Grabina 2. Brudnów - Wieniawa - Jabłonica - Ryków - Żuków - Kolonia Piaski - Zdunków - Gródek - Kolonia Ruszkowice Rudno Bolęcin - Długa Brzezina - Hucisko Borkowickie - Sowia Góra - Uroczysko Huta, 3. Uroczysko Grabina - Uroczysko Huta - Nadleśnictwo Przysucha - Topornia - Rudno - Bolęcin - Borkowice - Wydrzyn - Skrzynno - Zgórze, Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 45 45

47 4. Plec - Brudnów, 5. Uroczysko Huta - leśniczówka "Zapniów" - Kuźnica - Borkowice, 6. Głogów Konary - Kaleń. Rozwój turystyki, agroturystyki i rekreacji Ze względu na położenie powiatu (znaczne obszary lasów) i związane z tym walory przyrodnicze duże szanse wiązać należy z rozwojem turystyki, agroturystyki i rekreacji. Powiat powinien stać się w przyszłości doskonałym miejscem dla dłuższego wypoczynku rodzinnego, dla dzieci i młodzieży (np. obozy przetrwania, kolonie letnie), dla ludzi starszych, czy dla turystów, którzy decydując się na wypoczynek w ciszy i spokoju, pragną poznać jak najwięcej miejsc (turystyka poznawcza) i wędrując wzdłuż szlaków turystycznych chcą korzystać z lokalnego mikroklimatu. Rozwój turystyki powinien zaowocować w przyszłości nowymi miejscami pracy, zwłaszcza dla ludzi młodych pochodzących z terenów wiejskich dotkniętych dziś bardzo dużym bezrobociem. Powstawanie gospodarstw agroturystycznych przyczynia się do wzrostu dochodów mieszkańców, modernizacji poszczególnych gospodarstw rolnych, jak i polepszania oferty noclegowej i rekreacyjnej. Gospodarstwo agroturystyczne oferuje turystom poznanie pracy rolnika, korzystanie ze świeżych owoców, warzyw, mleka, sera itp., naukę lokalnego rzemiosła i rozpoznawanie ziół, poznawanie zwierząt gospodarskich oraz miejscowej fauny i flory, np. zbieranie grzybów, jazdę konną. Aby to było możliwe i opłacalne, zasadniczej wagi nabierają działania promujące powiat i lokalne usługi turystyczne oraz rozwój działalności szkoleniowo - doradczej przyczyniającej się do profesjonalizacji świadczenia usług turystycznych. Turystyka jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin gospodarki oraz ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy regionów. Jej znaczenie przejawia się w wysokiej zdolności do generowania nowych miejsc pracy, podnoszenia jakości życia lokalnych społeczności, podwyższania konkurencyjności regionów. Równocześnie turystyka przyczynia się do odkrywania najcenniejszych zasobów kulturowych i środowiskowych, których eksponowanie poprawia wewnętrzny i zewnętrzny wizerunek regionu. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 46 46

48 Wykorzystanie bazy noclegowej turystyki w Powiecie Przysuskim w latach 2006 i Krajobraz kulturowy powiatu przysuskiego. Wg ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. krajobrazem kulturowym jest przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Krajobraz powiatu przysuskiego jest otwarty, wiejski (z ośrodkami małomiasteczkowymi w Przysusze, Odrzywole, Gielniowie i Skrzynnie), rolniczy, w części południowej lesisty i zróżnicowany terenowo; urozmaicony obszarami przyrodniczymi i elementami krajobrazu naturalnego (doliny rzek, tereny leśne oraz kępy drzew, łąki); generalnie nieprzekształcony mimo zaistniałych, negatywnych zjawisk w XX w. (wojny światowe zniszczenia wojenne, okres po degradacja wielu obiektów zabytkowych, okres transformacji ustrojowej w latach 90- tychzanikanie dawnej zabudowy wiejskiej, realizowanie inwestycji niezgodnie ze standardami konserwatorskimi i przestrzennymi). Siatka osadnicza kształtowała się od XII w. Na przestrzeni wieków pierwotne typy wsi zostały w wielu przypadkach zatarte. Najliczniejsze są wsie o charakterze ulicówek i rzędówek w połączeniu z zabudową rozproszoną. W m. Przysucha występuje układ wielodrożnicy z wyodrębnionym 3 placami- polskim, żydowskim i niemieckim. Na terenie powiatu istnieją układy urbanistyczne w Przysusze, Odrzywole, Gielniowie i Skrzynnie. Zachowała się zabudowa małomiasteczkowa, najlepiej widoczna w Przysusze, Odrzywole i Gielniowie. Jest ona zwarta, pierzejowa, jednolita, parterowa. W Przysusze są też budynki dwukondygnacyjne. Występuje charakterystyczny detal architektoniczny: gzymsy koronujące, profilowane, lizeny i pilastry, gzymsy podokienne, gzymsy i łuki nadokienne. W Odrzywole zewidencjonowano liczne budynki z bramami wjazdowymi. W krajobrazie kulturowym powiatu przysuskiego występuje duża różnorodność typów zabytków. Co jest charakterystyczne dla krajobrazów wiejskich i małomiasteczkowych Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 47 47

49 województwa mazowieckiego znaczną liczbę stanowią zabytki o charakterze sakralnym (kościoły, kaplice, cmentarze oraz obiekty małej architektury: Kapliczki, krzyże i figury przydrożne). Pierwszorzędne znaczenie ze względu na ich walory zabytkowe, ponadregionalne posiadają kościoły drewniane w Bielinach i Łęgonicach Małych, kościół klasycystyczny w Przysusze, późnogotycki kościół w Wieniawie, barokowe kościoły w Skrzynnie, Skrzyńsku i Smogorzowie, kaplica dworska w Ossie z XVIII w., neogotycki kościół w Odrzywole. Na terenie powiatu do rejestru zabytków wpisano zabytkowe cmentarze powstałe w XIX w.: w Skrzynnie, Skrzyńsku, Smogorzowie, Wieniawie. Cennym historycznie obiektem jest też wpisany do rejestru zabytków- kirkut w Przysusze. Kapliczki, krzyże i figury przydrożne stanowią znaczny procent zewidencjonowanych zabytków na terenie powiatu. Warto wymienić: Figurę św. Jana Nepomucena z XVIII w Łęgonicach Małych, kolumnę kamienną z latarnią z XVIII/XIX w. w Skrzynnie, figurę Dzieciątka Jezus na kolumnie z XVII w Skrzyńsku. Wiele jest też cennych zabytków dworskich i folwarcznych. Najcenniejsze to: - zespół dworsko- parkowy w Borkowicach, - zespół dworsko-parkowy w Rzucowie, - zespół dworsko-parkowy w Zbożennie, - zespół pałacowo-parkowy w Rusinowie, - zespół dworsko-parkowy w Przysusze, Z innych cennych zabytków należy wymienić: spichlerz w Borkowicach, XVIII- wieczną plebanię w Odrzywole, synagogę z XVIII w. w Przysusze Dawna zabudowa wiejska zachowała się szczątkowo. Nowa i nowoczesna zabudowa wypiera w szybkim tempie zabudowę starszą. Najciekawsze obiekty dawnej architektury drewnianej można zobaczyć we wsi Różanna (grupa domów)i w miejscowościach Ceteń i Wysokin w gminie Odrzywół (domy z dekoracyjnymi gankami), w Goździkowie w gminie Gielniów (zabudowa szczytowa) Podobnie dzieje się z licznymi kiedyś młynami, które są w zaniku. Architektonicznie wyróżnia się młyn wraz z domem młynarza w Koryciskach (trudny dostęp do obiektu). Pozostałe obiekty posiadają proste formy: drewniany młyn w Łęgonicach Małych, murowany w Gielniowie. W powiece przysuskim ważne są miejsca kulturowe związane są z etnografem Oskarem Kolbergiem w Przysusze. Oskar Kolberg (ur. 22 lutego 1814 w Przysusze - zm. 3 czerwca 1890 w Krakowie) Etnograf, folklorysta, kompozytor uznawany powszechnie za twórcę źródłowych podstaw współczesnych nauk o kulturze: etnografii i etnologii, folklorystyki, etnomuzykologii, językoznawstwa. Program stałych ekspozycji muzealnych uzupełniają i wzbogacają wystawy czasowe, etnograficzne, z dziedziny sztuki oraz historii lokalnej. Ekspozycje zmienne są podstawową formą popularyzowania działalności Muzeum i decydują o atrakcyjności oferty muzealnej dla środowiska lokalnego regionu. Muzeum biograficzne Oskara Kolberga w Przysusze upowszechnia wiedzę o jego naukowym dorobku i twórczości muzycznej oraz upamiętnia związki Kolberga z Przysuchą. Muzeum gromadzi, opracowuje naukowo i eksponuje zabytki i materiały prezentujące dzieło Kolberga, zaliczane do najwybitniejszych dokonań nauki polskiej XIX wieku. Przedstawia opracowany i konsekwentnie realizowany program badań kultury ludowej ziem dawnej Rzeczypospolitej oraz jedyny tego typu zbiór źródeł i opracowań, w postaci tomów Ludu i Obrazów Etnograficznych wraz z fragmentami archiwum rękopiśmiennego. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 48 48

50 5.3. Zabytki wpisane do rejestru zabytków. Wykaz zabytków powiatu przysuskiego woj. mazowieckie pow. przysuski BORKOWICE gm. Borkowice - kościół par. p.w. Świętego Krzyża i św. Mateusza, nr rej.: 427/A z , 377/A z oraz 32/A z zespół pałacowy, XVIII-XIX: - pałac, nr rej.: 247/A z park, nr rej.: P-II-1 z oraz 292/A z i z spichrz, nr rej.: 15-II-1 z , 568/A z oraz 33/A z Rzuców - zespół dworski, poł. XIX, nr rej.: 805 z oraz 276/A/84 z i z : - dwór - park GIELNIÓW gm. Bieliny - kościół par. p.w. śś. Judy Tadeusza i Szymona, drewn., 1780, nr rej.: 440/A z , 376/A z oraz 28/A z Gielniów - kościół par. p.w. św. Ładysława, nr rej.: 439/A/57 z , 735/A/72 z oraz 62/A z kaplica, nr rej.: j.w. KLWÓW gm. Klwów - kościół par. p.w. św. Macieja, 1491, XIX/XX, nr rej.: 288/A z Sady- ( Sady Kolonia) - kościół par. p.w. Najświętszego Serca Jezusowego, , nr rej. : 390/A z ODRZYWÓŁ gm. Małe Łęgonice - kościół par. p.w. św. Marii Magdaleny, drewn., 1765, nr rej.: 438/A/57 z , 339/A z oraz 85/A z Odrzywół - kościół par., , nr rej.: 371/A z plebania, XVIII, nr rej.: 837/A z , 341/A z oraz 94/A z Ossa - kaplica dworska p.w. św. Teresy, XVIII, nr rej.: 780 z oraz 444/A z POTWORÓW gm. Potworów - kościół par. p.w. św. Doroty, , nr rej.: 281/A z park dworski, XVIII, nr rej.: 302/A z karczma, 1 poł. XIX, nr rej.: 393/A z PRZYSUCHA m. i gm. Przysucha - kościół par. p.w. śś. Jana Nepomucena i Ignacego Loyoli, nr rej.: 280/A z , 372/A z oraz 57/A z synagoga, k. XVIII, nr rej.: 505-VIII-28 z , 41/A z oraz 128/A z cmentarz żydowski, XVIII,1942, nr rej.: 405/A z zespół dworski, nr rej.: 873/A z , 653/A z oraz 140/A z i z : - dwór Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 49 49

51 - lamus - park Ruski Bród - kościół, , nr rej.: 389/A z Skrzyńsko - kościół par. p.w. św. Wojciecha, nr rej.: 435/A/57 z , 374/A z oraz 150/A z cmentarz rzym.-kat. (najstarsza część z nagrobkami), 1 poł. XIX, nr rej.: A-1114 z kaplica grobowa rodziny Dębińskich, 2 poł. XIX, nr rej.: j.w. - park, XIX/XX, nr rej.: 294/A z Smogorzów - kościół par. p.w. Nawiedzenia NMP, nr rej.: 434/A/57 z , 654/A z oraz 151/A z cmentarz rzymsko- katolicki z 1832 r. Decyzja WKZ nr 82/2013 z dnia park, XVIII/XIX, nr rej.: 303/A z i z chałupa nr 4 (z podcieniami), drewn., XVIII, nr rej.: 198 z oraz 473 z woj. mazowieckie pow. przysuski Zbożenna - zespół dworski, XVIII, nr rej.: 849/A z , 375/A z oraz 205/A z i z : - dwór - park RUSINÓW gm. Nieznamierowice - kościół par. p.w. św. Andrzeja, , nr rej.: 386/A z Rusinów - zespół pałacowy, 2 poł. XVIII, nr rej.: 852/A/59 z , 373/A z oraz 200/A z i z : - pałac - park Zachorzyn (Zychorzyn) - zagroda nr 47, pocz. XX, nr rej.: 310/A z WIENIAWA gm. Skrzynno - kościół par. p.w. św. Szczepana, nr rej.: 436 z , 655/A z oraz 149/A z cmentarz rzymsko- katolicki nr rej. A-1115 z dnia Wieniawa - kościół par. p.w. św. Katarzyny, nr rej.: 448/A/57 z , 378/A z oraz 183/A z cmentarz rzym.-kat., z nagrobkami, XIX-pocz.XX, nr rej.: A-1115 z d. dom gminy, 1920, nr rej.: 455/A z zespół dworski, pocz. XIX, nr rej.: 792/A z : - dwór - park Obiekty zabytkowe nie wpisane do rejestru zabytków: zabytkowy układ urbanistyczny miasta Przysucha; resztki założenia układu osadniczego wsi Potworów; historyczne założenie urbanistyczno-architektoniczne Gielniowa; Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 50 50

52 historyczne założenie urbanistyczno-architektoniczne Skrzynna; parki wiejskie w gminie Gielniów: w Gielniowie (pow. 0,95 ha) oraz we wsiach Wywóz i Kotfin; park wiejski w Klwowie; park dworski w Sulgostowie (gm. Klwów) z pozostałościami dawnego grodziska średniowiecznego (ruiny zamku, zabudowania podworskie); park wiejski w Rdzuchowie (gm. Potworów) o pow. 3,78 ha z zabudowaniami podworskimi; założenia dworsko-parkowe w Wieniawie (pow. 3,28 ha) z drzewami pomnikowymi oraz parki w Konarach (pow. 1,75 ha) z dworem i pomnikowymi modrzewiami i w Kłudnie (pow. 4,08 ha) z dworem, resztki dawnego pogańskiego (VII w. n.e.) ośrodka kultowego w Gródku Leśnym k. Przysuchy Zabytki nieruchome Zabytki sakralne- kościoły, kaplice Kościoły i kapliczki Bieliny drewniany kościółek pw. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza - wzniesiony przez miejscowych dziedziców Bielińskich herbu Szreniawa. Parafię założono przed rokiem 1521, która w połowie XIV wieku należała do Andrzeja Drzewickiego herbu Ciołek. Po pożarze pierwotnego kościoła w 1780 roku, z inicjatywy ks. Jakuba Ziemińskiego- proboszcza - wzniesiono nową świątynię o konstrukcji zrębowej, wnętrzu nakrytym stropem z gontowym dachem. Składa się z nawy, prezbiterium, oryginalnej zrębowej zakrystii na planie ośmioboku oraz dostawionej kruchty. W całości wykonany z drewna kostkowego. Dach zdobi wieżyczka zwana kopułką. Od 1824 r. kościół posiada ołtarz główny pod wezw. św. Szymona i Judy Apostoła patronów parafii, ołtarze boczne; po stronie ewangelii- w nawie ołtarz Matki Boskiej Pocieszenia, przy ścianie ołtarz św. Jana Chrzciciela. Obecnie są dodatkowe trzy ołtarze: główny- Matki Boskiej Częstochowskiej i Serca Jezusowego, obok dwa srebrne serca. Późnogotycka, ciosowa rzeźbiona chrzcielnica z przełomu XV i XVI wieku, późnogotycki obraz św. Pawła na rewersie fragmenty obrazu św. Anny Samotrzeć-, kielich z podstawą w kształcie sześciokątnej gwiazdy z napisem; Ave Maria gratia plena Dominus cum te. Stara pieczęć kościelna wyobraża św. Szymona z piłą w prawej ręce, a ponadto barokowe i rokokowe elementy wyposażenia. Z zakrystii prowadzi wyjście na cmentarz przez bramę, która jednocześnie pełni rolę dzwonnicy. Umieszczone są tam dwa dzwony, na jednym widnieje zagadkowy ciąg liter; A.B.C.D.E.H.M.N.O.P.R.. Na cmentarzu znajduje się grób rodziny Dzianottów i Krasnowskich, na jednej z tablic widnieje nazwisko Jędrzeja Jaworskiego. Borkowice - kościół pw. św. Krzyża i św. Mateusza - pierwszy wybudował Piotr Dunin Borkowski w 1360 r. Obecny, z zewnątrz neogotycki, wewnątrz późnobarokowy, wzniesiony Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 51 51

53 został na miejscu wielu poprzednich, z fundacji Katarzyny Małachowskiej i jej syna Onufrego w latach przez arch. Franciszka Marię Lancię i Henryka Marconiego. Jego największą atrakcję stanowi figura św. Antoniego, wyrzeźbiona w galenie w 1646 r., Autor rzeźby jest nieznany. Figura jest tytularną rzeźbą lewej nawy kościelnej. Popiersie masywne, głowa o wyrazie antyczno-rzymskim, strój zakonny: habit, przewiązany sznurem. Prawą ręką przytrzymuje tulące się do piersi świętego nagie dzieciątko, dotykające prawą rączką jego twarzy. Historia figury sięga połowy XVII wieku, kiedy to dnia 7 grudnia 1646 roku górnik Hilary Mala z Niewachlowa pod Kielcami wykopał w Machnowskiej Górze trzy bryły ołowiu, z których Stanisław Czechowski, starosta kielecki kazał zrobić trzy figury świętych : św. Barbary, Najświętszej Marii Panny oraz św. Antoniego, która trafiła właśnie do kościoła w Borkowicach. W ołtarzu głównym umieszczony jest barokowy krucyfiks z przełomu XVII i XVIII wieku, przedstawiający ukrzyżowanego Chrystusa. Na konsoli ściennej pod amboną, na styku prezbiterium i nawy znajduje się barokowa rzeźba św. Rocha z XVIII wieku, wykonana z drewna. U stóp świętego pies z bułką w pysku. Ciekawą figurą jest wykonana z drewna postać św. Jana Nepomucena w stylu barokowym, święty w prawej, wzniesionej ręce trzyma krzyż, w lewej gałązkę palmy. Podziwiać możemy również inne zabytki; dzwon zakrystyjny, barokowe antepedium ołtarza głównego, liczne obrazy, barokowy ornat, kielichy mszalne pochodzą one z XVII, XVIII i XIX wieku. Wewnątrz kościoła znajduje się epitafijna tablica poświęcona fundatorom kościoła. Na zewnątrz w murze kościoła znajduje się rzeźba św. Floriana z pierwszej połowy XIX wieku. W ścianach kościoła, domu parafialnego, w murze kościelnym znajduje się kilka pamiątkowych tablic oraz pamiątkowy obelisk w ogrodzie plebańskim. Gielniów w. w miasteczku stał drewniany kościółek pw. św. Krzyża i św. Apostołów Piotra i Pawła, który niestety spłonął w 1806 r. Obecny, murowany kościół pw. bł. Władysława wzniesiono w latach Zbudowany jest w kształcie prostokąta, trzynawowy, zwróconego ku wschodowi. Dach zdobi sygnaturka. Na froncie wznosi się wieża - dzwonnica na której znajdują się trzy dzwony. Jeden pochodzi prawdopodobnie z 1768 r., drugi z 1777r. Na trzecim nie ma daty powstania. Pod kamienną posadzką, - wg ks. Wiśniewskiego jest wejście do grobowca. Wewnątrz znajdują się trzy XIX - wieczne ołtarze, których wykonawcą był Jan Szczepański z Opoczna. W ołtarzu bocznym znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej ze zwieńczeniem Ecce Homo z końca XVIII w., oraz rzeźba św. Barbary z pierwszej poł. XVIII wieku. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 52 52

54 Klwów - kościół drewniany powstał jeszcze w XIII wieku. W 1491 roku został pobudowany kościół częściowo murowany, przez ówczesnego proboszcza Stanisława Bogatkę z Bogatki. Odrestaurowany w 1868 roku oraz wiernie odtworzony i rozbudowany wg. planów radomskiego architekta Kazimierza Prokulskiego, w stylu neoromańskim w latach wysiłkiem parafian i staraniom ks. Wincentego Wróbla. Z poprzedniego kościoła zachowało się gotyckie prezbiterium. Wyposażenie kościoła jest w stylu barokowym Kościół jest murowany, trzynawowy, bazylikowy z wieżą od zach. i kaplicami, otynkowany. Kościół pw. św Macieja Apostaty i św. Małgorzaty wg opisu ks. Wiśniewskiego z roku 1913, - jest murowany, gotycki, zwrócony na wschód, składa się z nawy i prezbiterium. Dwie kaplice boczne nadają mu formę krzyża. Od zachodu łączy się z kościołem wyniosła, kamienna wieża,. Dach gontem kryty. Sklepienie zastępuje owalny sufit. Posadzka z ciosu, a w niej przed kaplicami są wejścia do grobowców. Zakrystia domurowana od strony północnej prezbiterium, a z niej wejście do skarbczyka i wyjście na cmentarz. Między prezbiterium a nawą jest wygięta tęcza, na której widnieje krzyż Chrystusa, Matka Boska i św. Jan oraz herb Półkozic. W prezbiterium stoi główny ołtarz, drewniany, przeniesiony z kościoła po-pijarskiego w Radomiu. W ołtarzu obraz Matki Boskiej Częstochowskiej na miejscu obrazu patronów św. Macieja i Małgorzaty. Na zasuwie Przemienienie Pańskie, a w górze św. Józef, po obu stronach prezbiterium stoją stalle z herbem Półkozic Świdzińskich. W nawie, po stronie Ewangelii stoi ołtarz ze starym obrazem Matki Boskiej Różańcowej, a na zasuwie św. Antoni. Po przeciwnej stronie nawy jest ołtarz z obrazem św. Anny. Od strony południowej i północnej domurowano dwie kaplice, mające kuliste, sklepione rotundy z wieżyczkami. Kaplicę od strony północnej wystawił w 1750 roku Stanisław Świdziński. Stoi tutaj ołtarz Trójcy św, a na zasuwie ścięcie św. Macieja. Pod kaplicą spoczywają jego szczątki złożone w roku Kaplica południowa jest fundacji Kurdwanowskich, którzy mają tutaj swój grobowiec. Jej fundatorem w roku 1637 był Seweryn Kurdwanowski, ówczesny sędzia czerski. Kaplica ma ołtarz z ukrzyżowanym Chrystusem, a w górze jest Matka Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 53 53

55 Boska Bolesna. Pierwotnie kaplica była pod wezw. Św. Anny. Przy kościele stoi murowana dzwonnica z czterema dzwonami oraz przylega cmentarz.w XVII wieku kościół katolicki w Klwowie przeżył swego rodzaju rewolucję, która doprowadziła do przejęcia obiektu sakralnego przez zbór kalwinów, którego ministrem w tym czasie był Daniel Rabonius. Jednak chrześcijanie nie dali za wygraną i świątynię odzyskali w 1651 roku. Kolonia Rdzuchów - drewniana kapliczka została ufundowana w 1786 r. przez Franciszka Odrowąż-Kietlińskiego, łowczego radomskiego i komornika granicznego, właściciela Rdzuchowa. Przed wejściem do kaplicy znaleziono ślady istnienia kruchty, a na jednej z drewnianych kolumn - napis wykonany ołówkiem: przenosiłem 1 maja 1884 r. L. Lipiński. Obecnie kaplica znajduje się w Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu. Łęgonice Małe, kościół parafialny p.w. św. Magdaleny z 1765 r. Pierwszy kościół drewniany zbudowany był wraz z erygowaniem parafii w 1 ćw. XV w. Nadany został klasztorowi kanoników regularnych Grobu Chrystusowego z Miechowa, którzy do XIX w. obsadzali probostwo. Następny kościół drewniany p.w. Rozesłania Apostołów i św. Marii Magdaleny z 1521 r. zbudowany był staraniem bożogrobców i prymasa Jana Łaskiego. Spłonął w 1763 r. Obecny kościół ufundowany w 1765 r. przez Stanisława Małachowskiego, marszałka trybunału koronnego. Drewniany, o konstrukcji zrębowej, oszalowany, z prezbiterium w kierunku zachodnim. Nawa zbliżona do kwadratu, przy węższym prezbiterium skarbczyk i zakrystia. Od wschodu niska kwadratowa przybudówka, dawna dzwonnica, mieszcząca na dole kruchtę. Od południa, mała prostokątna przybudówka. Dach dwuspadowy nad nawą i prezbiterium, kryty gontem. Od zewnątrz dawna dzwonnica przedzielona z zewnątrz gontowym okapnikiem (kruchta i pomieszczenie na dzwon). Na niej dach uskokowy, u góry namiotowy. Południowa przybudówka przykryta daszkiem dwuspadowym, z okapnikiem gontowym od frontu. Kościół wieńczy wysoka, profilowana sygnaturka, kryta gontem. Łęgonice Małe kościół pw. św. Marii Magdaleny - nikt nie wie kiedy na wzgórzu w Łęgonicach powstał pierwszy kościół. Legenda głosi, że przerobili go z gontyny pogańskiej uczniowie Cyryla i Metodego. Przy poświęceniu otrzymał imię Rozesłania Apostołów, bo stąd mieli wyruszać misjonarze, aby nawracać pogańskie plemiona. Inna legenda głosi, że w Łęgonicach zatrzymał się św. Wojciech w drodze na pomorze. W tym miejscu podobno miał chrzcić nawróconych Słowian. Druga świątyni wybudowana została prawdopodobnie w okresie zakładania miasta, następna sto lat później dzięki hojności arcybiskupa Jana Łaskiego, który przetrwał prawie dwieście pięćdziesiąt lat. Maleńki, drewniany kościółek oparł się wojnom, a uległ dwururce hrabiego Stanisława Małachowskiego z Końskich, który strzelał do jaskółek. Proch padł na dach świątyni i ogień strawił kościółek. Jednak hrabia w obawie przed gniewem boskim szybko, w 1765 roku pobudował nową świątynię. Dziś na wzgórzu łęgonickim stoi jednonawowa budowla, nad której dachem króluje krzyż z godłem zakonu Bożogrobowców, obok stoi drewniana dzwonnica. W kościółku znajdują się 3, pochodzące z XVIII w., rokokowoklasycystyczne ołtarze i ambona, wiele zabytkowych obrazów i malowideł. Na ołtarzu po prawej stronie znajduje się rzeźba Chrystusa na krzyżu z XVII w.,, za którą na ścianie wymalowana jest panorama Jerozolimy. W głównym ołtarzu widnieje obraz św. Marii Magdaleny, patronki parafii w Łęgonicach. Ołtarz boczny zdobi malowidło przedstawiające pokłon Trzech Króli. Obecny kościół jest drewniany o zrębowej konstrukcji i posiada prawie kwadratową nawę, do której boku przylega prezbiterium, zakrystia i skarbczyk. Wejście prowadzi przez kruchtę mieszczącą się w dzwonnicy. został odrestaurowany oraz zabezpieczony przed pożarem. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 54 54

56 Nieznamierowice kościół pw. św. Andrzeja Apostoła - pierwszy wzniesiono około roku 1500 przez dziedziców Starołęckich, który spłonął w 1760 r. Na jego miejsce, około 1762 r., Szaniawscy postawili nowy, drewniany kościółek, który niestety także spłonął podczas wielkiego pożaru w 1804 r., kiedy to ogień strawił całe miasteczko. Został odrestaurowany w 1870 r. przez ks. Wacławskiego, który również spłonął w 1922 r. W jego miejsce postawiono obecny, murowany. Odrzywół - Pozostałością historyczną datowaną na XIV wiek jest kościół pw. św. Jadwigi Śląskiej pierwotny, drewniany pw. NMP, św. Jadwigi i św. Zygmunta został wybudowany w 1413 roku przez Dobrogosta Czarnego- starostę radomskiego. W 1740 r. ks. Adam Liźniwicz z Odrzywołu ufundował nową świątynię z piaskowca na miejscu pierwszego, zniszczonego podczas pożaru Odrzywołu. W roku 1858 w wyniku pożaru spłonął dach nowego kościoła. Niezabezpieczone przez lata ściany nasiąknęły wilgocią, dlatego też ks. Antoni Aksamitowski podjął inicjatywę budowy obecnej świątynię. W 1903 r. odbył on pielgrzymkę do Rzymu, gdzie został przyjęty przez papieża i otrzymał relikwie krzyża św. Dzieła j tego nie dokończył z powodu zsyłki w głąb Rosji za zorganizowanie procesji patriotycznej. Kontynuacji podjął się ks. Wolski. W 1913 r. odprawiła się pierwsza msza. Po odzyskaniu niepodległości Polski, 25 września 1923 r. ks. Antoni Zejdler przygotował kościół do konsekracji. Uroczystość tą zaszczycił swoją obecnością ówczesny Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski, który po mszy złożył ofiarę na budowę ołtarza ku czci św. Jadwigi, patronki parafii, drugim patronem został św. Stanisław biskup i męczennik. W roku 1968 parafię odrzywolską odwiedził ówczesny metropolita krakowski, kardynał Karol Wojtyła. Miejsce usytuowania dawnego kościoła upamiętnia kapliczka na wysokiej kolumnie. Obecny, trójnawowy, został wzniesiony w stylu neogotyckim w latach , wg. projektu architekta Konstantego Wojciechowskiego. W jego wnętrzu na uwagę zasługują : obraz Matki Boskiej Bolesnej z 1692 r. w głównym ołtarzu, płaskorzeźby sakralne z XVII w., wczesnobarokowe epitafium marmurowe Abrahama Odrzywolskiego zm. w 1640 r. oraz dziewiętnastowieczna pasja żeliwna. W podziemiach kościoła spoczywają szczątki zmarłego w 1764 r. Andrzeja Dzibniego, miecznika mścisławskiego z rodu znanych organizatorów polskiego przemysłu. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 55 55

57 Ossa - podworska kaplica pw. św. Teresy murowana okrągłej formy z końca XVIII wieku, dawniej w ołtarzu był obraz św. Jana wiszący dziś na pilastrze po prawej stronie. Miejscowa dziedziczka na jego miejsce wstawiła obraz św. Filomeny. Potworów - kościół pw. św. Doroty, pierwotny drewniany, notowany w 1470r., wzmiankowany w 1511r., zrujnowany w połowie XVIII w. Budowa obecnego murowanego kościoła z fundacji Stanisława Potkańskiego opata sulejowskiego- rozpoczęła się w 1770r. i trwała do roku W tym czasie wierni korzystali ze starego, drewnianego kościoła, który w 1843 r. strawił pożar. Obecna świątynia odrestaurowana, konsekrowana w 1885 r, przebudowana w latach jest bezstylowa, orientowana, jednonawowa z prostokątnym prezbiterium. Posiada dwa barokowe kielichy z XVIII w. Przysucha - kościół pw. św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli w stylu klasycystycznym, zbudowany w latach ze środków fundacji Urszuli Dembińskiej, starościny wolbromskiej. Odrestaurowany w 1833 r. po pożarze jednej z wież.do kościoła wchodzi się jedenastoma schodami, u szczytu wyrastają okrągłe kolumny jońskie z kamienia ciosowego, podtrzymujące attykę, na której znajduje się trójkąt wyobrażający Opatrzność Bożą. Pod attyką, jakby na potrójnym wzniesieniu, umieszczono glob ziemski przepasany wężem, a na globie kielich z pateną, symbol powszechności Kościoła i walki z grzechem. Po obu stronach globu wznoszą się dwie strzeliste wieże zakończone krzyżami, a na dachu kościoła wieżyczka. Nad wejściem znajduje się tablica fundacyjna. Wymiary kościoła w stopach wynoszą: długość 72, szerokość 30, wysokość 86 (jedna stopa 30,48 cm). Wnętrze kościoła o sklepieniu beczkowym składa się z chóru, dwuprzęsłowej nawy, prezbiterium, dwóch bocznych przedsionków, zakrystii. Kościół ma dziewięć okien cztery od strony zachodniej, cztery od wschodu i jedno oświetlające chór. Bardzo oryginalny i okazały jest wielki ołtarz. Na ośmiu kolumnach pod kopułą wspiera się rotunda z piękną attyką, na szczycie której widnieje krzyż. Wewnątrz pod rotundą stoi posąg św. Jana Nepomucena, patrona kościoła. Dwa boczne ołtarze są w formie portyków. Po prawej stronie ołtarza głównego znajduje się ołtarz boczny z obrazem św. Barbary z połowy XIX wieku. Po lewej stronie ołtarz z obrazem Matki Boskiej trzymającej Dzieciątko, pochodzący z połowy XVIII wieku. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 56 56

58 Rożek - kaplica pw. Nawiedzenia NMP. znajduje się tutaj późnobarokowy ołtarz i obraz Matki Bożej Pieta, wykonany na desce w XVII w. Kaplicę postawiono na miejscu drewnianej w roku Wydarzenie to ma swoją legendę; -podczas budowy nowego kościoła przeniesiono obraz Matki Bożej Bolesnej do kościoła w Gielniowie. Jakież było zdumienie ludzi, kiedy na następny dzień okazało się, że obraz wisi na swoim miejscu w kaplicy! Podobno sytuacja powtórzyła się. Obok kościółka stoi tzw. domek pustelnika, w którym według miejscowej ludności mieszkał pustelnik pilnujący obrazu. Obraz Matki Bożej Bolesnej słynie z cudów uzdrawiania. Prawdopodobnie, niedaleko kościoła, w lesie bije źródełko z wodą mającą moc uzdrawiania, według miejscowego podania; - przed wschodem słońca, w lany poniedziałek należy zaczerpnąć wody ze źródła, wypić lub natrzeć chore miejsce i szczerze uwierzyć w jego cudowną moc, a zdrowie powróci. Ruski Bród kościół pw. św. Teresy. Pierwszy kościół był drewniany. Stefan Dembiński, hrabia borkowicki ofiarował plac pod budowę oraz materiał na jego wzniesienie. Budowę rozpoczęto w 1926 r. staraniem ks. J. Wiśniewskiego przy pomocy okolicznej ludności. Obecny, murowany został wybudowany w latach dzięki ks. J. Chołońskiego, konsekrowany w 1930 r. przez bp P. Kubickiego. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 57 57

59 Rusinów pierwszy, drewniany kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła wzniesiono w latach r. dzięki ks. St. Gruszki z Nieznamierowic oraz ks. M. Rzeszowskiego, pierwszego proboszcza Rusinowa. Erygowany w 1926 r. przez bp Lorka. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 58 58

60 Kościół nowy Kościół poświęcił w stanie surowym 12 września 1996 r. bp Edward Materski. Konsekracja kościoła miała miejsce 14 lipca 2006 r., dokonał jej bp Zygmunt Zimowski. Sady Kolonia - kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, zbudowany w latach według projektu St. Szyllera z Warszawy. Konsekrowany w 1933 r. przez bp P. Kubickiego. Kościół zbudowany z kamienia w stylu neorenesansowym, trójnawowy. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 59 59

61 Skrzynno renesansowy kościół pw. św. Szczepana, wzniesiony z kamienia wybudowany w latach , rozbudowany w latach dostawiono kaplicę Przemienienia Pańskiego. Sklepienia z bogatą dekoracją stiukową. W kościele oprócz barokowego wyposażenia ( XVII XVIII w.) znajdują się 2 gotyckie kropielnice i gotycka rzeźba uśmiechniętej Pięknej Madonny wykonana około 1420 r. z drewna polichromowanego, XVI wieczny obraz Matki Boskiej reprezentuje szkołę holenderską. W kaplicy znajdują się kopie obrazów Rafaela. Skrzyńsko Sanktuarium Maryjne. W kościele pw. św. Wojciecha znajduje się obraz Matki Boskiej Staroskrzyńskiej (z I poł. XV w.), który stanowi zabytek o znaczeniu europejskim. Pierwszy kościół wzniesiono prawdopodobnie murowany około roku1132 przez Piotra Włostowica. Konsekrowany przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza w 1204 r. na cześć Trójcy św. i św. Wojciecha. Kościół sytuowany na wzgórzu, przy drodze z Przysuchy do Potworowa, późnobarokowy, zwrócony na północ, dwuwierzowy, częściowo podpiwniczony (krypty). Murowany z kamienia łupanego oraz cegły ceramicznej, tynkowany zaprawą wapienna. Dach dwuspadowy, więźba dachowa nad nawą i prezbiterium drewniane, o konstrukcji wieszarowej podwójnej. Połacie dachu nad nawą i prezbiterium kryte blachą szwedzką powlekaną. Wieże kryte blachą miedzianą. Hełmy wież w kształcie pylonów nawiązują do stylu empire. Fasada kościoła trzyosiowa, 2-kondygnacyjna, wieże 3-kondygnayjne, wysunięte lekko przed lico fasady i przed lico ścian bocznych. Fasada rozczłonkowana pilastrami porządku toskańskiego. Na osi portal dekorowany kartuszem z herbem fundatorów (Lubicz). Elewacje boczne nawy i prezbiterium opilastrowane. Przy pilastrach występują na zewnątrz kamienne bazy. Kościół jednonawowy z węższym prezbiterium. Ściany rozczłonkowane parzystymi pilastrami. Przesklepiony kolebką z lunetami na gurtach, przechodzących w podwójne pilastry. Ściany posiadają prostokątne wnęki zakończone łukami odcinkowymi. Z wieży wschodniej jest wejście do krypty sklepionej kolebką. Między wieżami kruchta i dwa przedsionki, na prostokątach sklepione krzyżowo. Nad kruchtą chór murowany, opiera się na dwóch filarach tworzących trzy arkady. Na chór prowadzą schody z wieży zachodniej. Dwie kaplice murowane jednocześnie z kościołem, nadają mu formę krzyża. Główne wejście od południa, boczne od północy przez zakrystię. Nad zakrystią jest sklepiona loża. Naprzeciwko zakrystii znajduje się skarbiec, a z niego wejście po schodach ciosowych na ambonę. Ołtarz główny rokokowy z końca XVIII w. o czterech filarach korynckich, mieści cudowny obraz Bogurodzicy. Zasłania go 2 obraz św. Wojciecha biskupa. Powyżej obraz św. Trójcy. Nad obrazami baldachim. Poniżej tabernakulum ozdobione 4 filarkami. Po obu stronach kościoła dwie małe, zasklepione kapliczki. Kaplica na lewo z ołtarzem i rzeźbą Pana Jezusa na krzyżu. Ołtarz ten w 1878 r. ufundowali parafianie. W górze, na tle oka obraz ukrzyżowania. Ołtarz zbudowany w stylu barokowym, rzeźba Chrystusa z XVII w. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 60 60

62 W kaplicy po drugiej stronie jest ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, na zasuwie św. Anna. Po lewej stronie od wejścia, w niszach między pilastrami znajdują się dwa barokowe ołtarzyki; św. Józefa z rzeźbą św. Mikołaja i św. Karola Boromeuszka. Po prawej stronie nawy, w niszy pod oknem z witrażem św. Zofii pomnik poświęcony Karolowi Szydłowieckiemu w kształcie przyściennego sarkofagu z czerwonego marmuru w stylu klasycystycznym, na profilowanym cokole. Sarkofag zwieńczony klasycystycznym belkowaniem, na narożach woluty. Przy wejściu do kaplicy Pana Jezusa Ukrzyżowanego znajduje się epitafium Jana Chrzciciela de Grandville Millet wykonane z marmuru w stylu neoklasycystycznym w 1846 r. W wyposażeniu kościoła znajduje się barokowa chrzcielnica z końca XVII w., ambona w stylu rokoko z XVIII w., neogotycki feretron z Xix., rokokowy feretron z XVIII w., puszka barokowa ze srebra złoconego z 1669 r. i wiele innych zabytków. Smogorzów - kościół pw. Najświętszej Marii Panny, data ufundowania nie jest znana. W 1384 został obsadzony przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzantę na chwałę Najświętszej Marii Panny. Uposażenie świątyni zabezpieczone zostało przez starostę rawskiego i dziedzica Smogorzowa. Pierwotny kościół wybudowany był w stylu gotyckim o małej powierzchni. Do dzisiaj zachowały się prezbiterium i zakrystia. Pod koniec XVII w. kościół powiększył Karol Dunin Wąsowicz, podkomorzy sandomierski, dobudowano nawę i duże kaplice. W roku 1710 Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 61 61

63 rozbudowany kościół konsekrowano pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. W 1766 roku Stefan Dunin Wąsowicz odnowił świątynię. Jej wnętrze pokryto malowidłami, w głównym ołtarzu był obraz Matki Boskiej trzymającej na prawym ręku dziecię Jezus, -konserwację przeprowadzono dopiero w 1910 r.kościół jest niewielki, murowany, składający się z prezbiterium o pięknym, oryginalnym sklepieniu, do którego z obu stron przybudowano kaplice. Po lewej stronie kaplica Pana Jezusa, po prawej Matki Boskiej. Posadzka terakotowa; czarno białe tafle. W ołtarzu, ozdobionym czterema filarami, mieści się obraz Najświętszej Marii Panny z Jezusem na ręku. Na zasuwie jest obraz Nawiedzenia Najświętszej Panny u św. Elżbiety. Po bokach ołtarza stoją figury św. Antoniego i Stanisława. W nawie, w kącie po lewej stronie stoi ołtarz św. Rocha, malowany przez J. Stelmawskiego w 1910 r. Po prawej stronie ołtarz z obrazem św. Franciszka, ku któremu skłania się, obejmując prawą ręką Pan Jezus (tego samego malarza). Kaplice są znacznie wyżej niż nawa, wchodzi się do nich po sześciu stopniach, Kaplica św, Anny ma furtę ażurową, żelazną z monogramem ICH. W ołtarzu obraz św. Ukazującej Najświętszej Pannie miejsce w księdze. Obok stoi św. Joachim i trzej aniołowie. Kaplica ma zasklepioną rotundę. Przed kaplicą, w posadzce nawy jest wejście do grobu. Po przeciwnej stronie nawy znajduje się kaplica, w ołtarzu której jest rzeźba Pana Jezusa na krzyżu. Niżej, nad mensą jest obraz Serca Jezusowego. Przy wielkich drzwiach wmurowane rzeźby Matki Boskiej Bolesnej i Pana Jezusa, stojącego ze związanymi rękami obok narzędzi męki, pod krzyżem. Stanisławów - na wzgórzu, wśród brzóz, stoi drewniana kapliczka, wewnątrz, na ołtarzu znajduje się obraz św. Marii Magdaleny. Obok kapliczki stoi drewniany krzyż. Wzgórze to nazywane jest także Górą św. Magdaleny (143 m n.p.m.). Niegdyś była tutaj pustelnia. Wieniawa kościół pw. św. Katarzyny - pierwszy drewniany pw. NMP i św. Katarzyny został zbudowany w 1264 r. przez ks. Hieronima Strzembosza. W XIV w. dziekan kielecki Mikołaj, Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 62 62

64 dobudował do istniejącego kościoła murowaną kruchtę, zakrystię i kaplicę św. Stanisława w stylu gotyckim. Obecny murowany, wzniesiony w stylu późnogotyckim przez proboszcza Stanisława Młodeckiego. W 1510 r. podniósł on cały kościół o 6 m i nadał mu styl renesansowy. Prezbiterium i kaplica zostały rozbudowane w 1703, a cały kościół odrestaurowano w w 1912 r. Prezbiterium oraz kaplica św. Stanisława są późnogotyckie, nawa barokowa. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej szkaplerznej. Kaplica św. Stanisława otwarta do prezbiterium arkadą okrągło łukową, nakryta sklepieniem gwiaździstym o ciosowych, profilowanych żebrach z kamiennym zwornikiem z herbem Półkozic ks. Stanisława Młodeckiego. W tejże kaplicy znajduje się Poliptyk Wieniawski wielkie dzieło Renesansu w skali europejskiej. Badania historyczne wykazały, że dzieło to zostało zamówione przez ks. St. Młodeckiego. Ukończono je w 1544 r., autor nie jest znany. Poliptyk składa się z trzech części i ilustruje legendę św. bp. Stanisława. Wysokin przydrożna kapliczka wewnątrz której znajduje się rzeźba św. Jana Nepomucena pochodząca prawdopodobnie z 1796 roku Cmentarze. Przysucha - cmentarz żydowski, XVIII,1942, nr rej.: 405/A z Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 63 63

65 Skrzyńsko - cmentarz rzym.-kat. (najstarsza część z nagrobkami), 1 poł. XIX, nr rej.: A-1114 z kaplica grobowa rodziny Dębińskich, 2 poł. XIX, nr rej.: j.w. Skrzynno - cmentarz rzym.-kat., z nagrobkami, XVI-XIX, nr rej.: A-1119 z Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 64 64

66 Wieniawa - cmentarz rzym.-kat., z nagrobkami, XIX-pocz.XX, nr rej.: A-1115 z Ossa i Odrzywół cmentarze i pomniki upamiętniające bitwy z okresu powstania styczniowego, I i II wojny światowej, Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 65 65

67 Kirkut w Przysusze Kirkut cmentarz żydowski założony w XVIII w., w północnej części miasteczka, przy ulicy Wiejskiej. Zachowały się fragmenty macew - tablic nagrobnych w czasie okupacji Niemcy wykorzystali większość do postawienia budynku żandarmerii. W 1987 r. nad grobami przysuskich cadyków wzniesiono ohele (namiot), a odwiedzający cmentarz Żydzi zostawiają kwitełe karteczki z wypisanymi sprawami do Boga Zabytki architektury dworsko- pałacowej i folwarcznej Pałacyki i dworki Borkowice - zespół pałacowo-parkowy, w którym znajduje się kilka przyrodniczych zabytków; ponad 300-letni platan, ponad 200-letni modrzew i buk pospolity, lipowe i grabowe aleje. Centralne miejsce zajmuje piętrowy pałac- dawna posiadłość Dembińskich z początku XX wieku, wybudowany według projektu Władysława Marconiego i Zygmunta Hendela w stylu elektrycznym. Usytuowany na lekkim wzgórzu, w parku, w stylu angielskim. Budynek jest murowany, dwukondygnacyjny, pokryty dachem z monsardami, pod którym znajdują się liczne pomieszczenia na poddaszu. Elewacja frontowa siedmioosiowa o trzech ryzalitach. W środkowym jest wejście do obszernego holu i klatki schodowej. Dość nadszarpnięty majątek otrzymała w spadku Maria Broel Platerówna, która w roku 1895 wyszła za mąż za Stefana Dembińskiego z pobliskiej Przysuchy. W latach pobudowali oni i urządzili nowoczesną rezydencję dla rodziny. Rozbudowali budynki gospodarcze oraz rozległy park krajobrazowy wokół dworu, który powstał prawdopodobnie już w XVIII wieku. Oprócz nasadzeń roślin były w nim groty i aleje, statua oraz kopiec usypany na wzór krakowskiego. Dembińscy przywrócili majątek do świetności. Przed wybuchem II wojny światowej,w sierpniu 1939 roku Dembińscy wyjechali z kraju deponując dzieła sztuki w muzeach. Niemcy resztę rodziny wypędzili do majątku w Ruszkowicach. Mienie Dembińskich zostało zarekwirowane, w pomieszczeniach pałacu urządzono koszary Wehrmachtu, a gospodarstwo na niemiecki Liegenschaft. Pod koniec wojny pałac stał się kwaterą dla oddziałów niemieckich, które miały walczyć z okolicznymi partyzantami. Po wyzwoleniu (17 stycznia 1945) przez kilka miesięcy służył radzieckim żołnierzom za szpital. Opuszczony obiekt został okradziony i zdewastowany. W 1948 roku ówczesne władze powiatowe i gminne oddały obiekt oświacie, organizując tam Liceum Rolniczo Handlowe. Kiedy w roku 1984 szkoła została przeniesiona do nowo wybudowanego obiektu pałac opustoszał. U W w Radomiu miał nawet pomysł utworzenia w zespole pałacowym ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy, ale skończyło się na pomyśle. W 1981 roku w Borkowicach odbył się światowy zjazd Dembińskich. Wnuk Marii Karoliny Dembińskiej dawnej właścicielki posiadłości Stefan Dembiński, starał się odzyskać rodzinną posiadłość, lecz bez rezultatu. Pałac niszczał do momentu, kiedy to władze powiatowe, chcąc ratować dziedzictwo kulturowe dla następnych pokoleń, w 2004 roku sprzedały pałacyk i przyległy park prywatnej osobie, która niestety nic nie robi i posiadłość nadal popada w ruinę. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 66 66

68 Konary- XIX wieczny dworek rodziny Helbichów nad Zalewem Domaniowskim obecnie własność prywatna po renowacji. Dworek w Konarach Kurnik Przysucha - Dworek Dembińskich - obecnie muzeum im. O. Kolberga. W malowniczym parku zaprojektowanym i urządzonym w 1900 r. przez Teodora Chrząńskiego, znajduje się murowany dwór, zbudowany w drugiej połowie XIX w. przez Juliusza Dembińskiego, rozbudowany i przebudowany na pocz. XX wieku i w latach 30-tych tego samego stulecia. Do roku 1945 był w posiadaniu rodziny Dembińskich. Od strony wschodniej i zachodniej posiada dwudziestowieczne dobudówki. W elewacji ogrodowej urządzono taras. Część parterowa wyraźnie odcina się od piętrowej. Niegdyś mieściła ona sypialnie dawnych właścicieli, podczas gdy parterowa pomieszczenia recepcyjne. Przy zajeździe pod dwór znajduje się dawny budynek administracji, zbudowany na początku XX wieku. Po drugiej stronie drogi prowadzącej do dworu mieściły się budynki folwarczne. Pierwszy dwór wybudowano w roku z modrzewia. Znajdowało się w nim, cztery pokoje, trzy izby,, garderoby, gabinet, skarbczyk, spiżarnia i piwnice. W pobliżu dworu znajdował się budynek kuchenny z piekarnią,, oborą, wozownią, stajnie i budynek folwarczny. Na oparkanionym dziedzińcu stała studnia, lamus i więzienie (kuca dla więźniów), ogród warzywny z sadzawką i budynek ogrodnika. Parkan ogradzał dziedziniec, na którym stał browar, w skład którego wchodziły browar z izbą pisarską, suszarnia, spichlerz, słodownia, piwowarnia, stajnia i chlewy. Na dziedzińcu stał także młyn koński, piwnica, studnia i szopa na drzewo. Za parkanem znajdowała się stodoła i chmielnik. Rusinów - Pałacyk Rusinowski wybudował Franciszek Dembiński starosta wolbromski i jego żona Urszula z Morsztynów pod koniec XVIII w. Obiekt w stylu wczesno klasycystycznym zaprojektowany przez Franciszka F. Naxa. Murowany, parterowy z mieszkalną mansardą, na planie prostokąta, z piętrowym ryzalitem od frontu o półkolistej części środkowej oraz Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 67 67

69 półkolistym ryzalitem ogrodowym. Elewacja frontowa częściowo boniowana, ryzalit rozczłonkowany pilastrami toskańskimi wielkiego porządku iż belkowaniem i attyką. Jest ona zwieńczona dekoracją rzeźbiarską: kartuszem z herbem Rawicz i Leliwa. Okna w dekoracyjnych obramowaniach. Dach pokryty był gontem (obecnie dachówką), mansardowy. Pałacyk pełnił rolę jesiennej rezydencji starościny, w ktorym obchodziła swoje imieniny. Pozostałości parku z XVIII w. z aleją lipową i starodrzewem. Przed II wojną pałac sprzedano rodzinie Dąbrowskich. W 1985r. syn Emilii Dąbrowskiej sprzedał posiadłość przedsiębiorcy z Warszawy. W 1996 r. dworek spłonął. Obecny właściciel przywrócił mu dawną świetność. Rzuców - Dworek Mokiejewskich zbudowany z modrzewia, parterowy z mieszkalnym poddaszem i naczółkowym dachem, założony na planie litery T, ryzalitem na osi fasady i sienią na osi budynku, wzniesiony w połowie XIX wieku. W parku są lipowe i grabowe aleje, w tym ponad 100-tu letnia olsza czarna. Po II wojnie park podzielono na dwie części; w dworku umieszczono Państwowy Dom Dziecka, druga dostała się Fabryce Maszyn Rolniczych. Obecnie dworek jest opustoszały, jednak nadal bardzo malowniczy. W ciągu wieków majątek rzucowski należał do różnych właścicieli; Borkowskich, Witkowskich, Chlewickich, Leszczyńskich, Krygierów i do 1945 roku Mokiejewskich. To stary ośrodek metalurgiczny, w XVI wieku postawiono tu kuźnicę, w XVII wieku majątek należał do rodziny Leszczyńskich,, około 1762 roku wybudowali zakład wielkopiecowy, a następnie sprzedali Odrowążom. Pod koniec XVIII wieku Rzuców znajdował się w ręku rodziny Świętosławskich. Eleonora Świętosławska w 1837 roku majątek sprzedała Wojciechowi Krygierowi, który sprowadził pięć pieców puddingowych. Następna była walcownia sztabowa (1842), gwoździarnia (1846), drutarnia (1855). Kiedy majątek przejął Andrzej Krygier fabryka zapałek otrzymała w roku 1872 na wystawie politechnicznej w Moskwie srebrny medal za bardzo dobrą kolekcję pod względem fabrykacji i próbek zapałek, w fabryce pracowało 60 robotników, produkowano różne gatunki zapałek, w tym wykwintne, zamykane w ozdobnych pudełkach. Do dziś zachowały się fragmenty budynków z dawnych zakładów, z ujęć wodnych zachowały się dwa stawy spiętrzone groblami. Około 1864 roku właścicielem Rzucowa został Adam Mokiejewski, a w spadku otrzymał go Witold. Po jego śmierci (1940) zarządem dóbr rzucowskich zajmowała się jego żona Wanda. W 1948 roku majątek upaństwowiono. W dworku od 1948 roku do 1995 r. funkcjonował Państwowy Dom Dziecka. Smogorzów - W parku za stawem stoi dawny dwór pochodzący z I poł. XIX w. w stylu klasycystycznym, po przebudowie bezstylowy. Część środkowa parterowa oparta na planie prostokąta, ujęta w dwie prostokątne przybudówki. Dach nad częścią środkową dwuspadowy, nad przybudówkami czterospadowy kryte gontem. Park założony został pod koniec XVIII w. oparty Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 68 68

70 na planie prostokąta i urządzony był w stylu klasycystycznym. Na grobli między stawami zachowała się figura św. Jana Nepomucena z XVIII w. Pozostały jeszcze okazy starego drzewostanu. Zbożenna - Dwór Szydłowskich z XVIII w. - budynek pałacu stoi na stromej skarpie opadającej ku rzece Radomce przy trasie Radom - Łódź. Przy pracach niwelacyjnych wybudowano kurtynowy mur oporowy, który ma powstrzymać grunt tarasu przed osuwaniem. Pałac wstawiony został w mur, gdzie różnica poziomów wynosi jedną kondygnację, wobec czego parter elewacji północnej stanowi pierwsze piętro elewacji południowej. Obiekt oparty na planie prostokąta z piętrowymi ryzalitami na osi. W środkowej części układ dwutraktowy z sienią na osi. Podpiwniczenia nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, pokoje sufitami. Prostokątna sala środkowa z krzyżowymi filarami prowadzi do zagospodarowanych pomieszczeń piwnicznych. Ściany zewnętrzne podzielone są pilastrami w stylu dryckim, elewacja ogrodowa z podcieniami arkadowymi, taras między ryzalitami, dach czterospadowy, dwa kominki klasycystyczne. Dwór położony w uroczym parku krajobrazowym. Obecnie mieści się tu Ośrodek Wypoczynkowo-Konferencyjny Dwór Zbożenna. Inne ważne obiekty Spichlerz w Borkowicach Spichlerz dworski kryty gontem w Borkowicach - na skraju wsi, po lewej stronie, znajduje się zespół podworski, składający się z budynku rządcy ( ruiny) z pocz. XIX wieku i zabudowań gospodarczych. Pośrodku uroczego stawu jest mała wysepka z wiekową wierzbą płaczącą.przy drodze 727 za stawem znajduje się zabytkowy spichlerz, który został wybudowany pod koniec XIX w. Jest on kryty gontem. Należał do majątku Dembińskich. Obecnie jest w prywatnych rękach. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 69 69

71 Synagoga w Przysusze Synagoga - w Przysusze, została wybudowana w latach Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali synagogę. Po zakończeniu wojny budynek stał opuszczony i popadał w ruinę. W latach 60-tych przeprowadzono renowację synagogi. Przykryto wówczas dach blachą, a bimę wzmocniono żelazną konstrukcją. Murowany budynek synagogi wzniesiono w stylu barokowo-klasycystycznym. Budynek wybudowano na planie prostokąta o wymiarach 29,6 na 19,6 metra. Od strony zachodniej znajduje się przedsionek i dawna siedziba kahału, a na piętrze nad przedsionkiem umieszczono babiniec. Główne wejście umieszczono po stronie północnej. Główna sala modlitewna jest przykryta sklepieniem z dziewięcioma przęsłami żaglowymi i beczkowymi. Sklepienie spływa w centrum na wydrążoną podporę, której cztery filary tworzą oprawę bimy. Na ścianie wschodniej zachował się Aron Ha-Kodesz, w formie portalu zwieńczonego gryfami, z kolumnami i stiukami. Zachowały się także pozostałości polichromii. Dach czterospadowy. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 70 70

72 5.5 Zabytki ruchome Zgodnie z definicją zawartą w zmianowanej ustawie o ochronie zabytków o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zabytek ruchomy to rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, będących dziełem człowieka lub związanych z jego działalnością i stanowiących świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Do zabytków ruchomych podlegającej ochronie i opiece ustawodawca zaliczył dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, prezentujące minione kierunki artystyczne. Zaliczają się do nich również inne obiekty, nie będące w pełni dziełami sztuki. Są nimi przedmioty posiadające wysoką wartość historyczną i naukową, będącą świadectwem poziomu kultury materialnej np.: wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne, instrumenty muzyczne, przedmioty zgromadzone w kolekcjach, numizmaty, pieczęcie, medale i ordery, militaria, pamiątki historyczne, czy przedmioty związane z wybitnymi osobistościami lub instytucjami. Ponadto oprócz obiektów wchodzących w skład wyposażenia budowli także wystrój architektoniczny zaliczany jest do zabytku ruchomego. Należą do niego elementy stałej dekoracji budynków (zewnętrznej i wewnętrznej) oraz obiekty tzw. małej architektury, ale pod warunkiem, że posiadają cechy indywidualnych niepowtarzalnych wytworów artystycznych. Są to min. rzeźby, płaskorzeźby, malowidła ścienne, mozaiki, sztukaterie i detal architektoniczny (np. gzymsy, obramowania otworów okiennych i drzwiowych), ale także rzeźby ogrodowe fontanny, pomniki, kapliczki przydrożne, drogowskazy kamienne, nagrobki itp. Na terenie powiatu przysuskiego nie występują zabytki ruchome wpisane indywidualnie do rejestru zabytków. Większość zabytków ruchomych znajdujących się na tutejszym terenie stanowi własność Kościoła Rzymsko-Katolickiego. Wyposażenie ruchome znajduje się w kościołach: - kościół par. p.w. Świętego Krzyża i św. Mateusza w Borkowicach: nr rej. 80/B/93 z dnia r.- organy z 1846 r. wykonane w stylu neogotyckim. nr rej.127/b/95 z dnia r. (18 poz.) nr rej.128/b/95 z dnia r. (13 poz.) - kościół parafialny p.w. śś. Judy Tadeusza i Szymona w Bielinach: nr rej. 184/B/98 z dnia r. (21 poz.) - kościół parafialny p.w. św. Ładysława w Gielniowie: nr rej. 126/B/95 z dnia r. (15 poz.) - kościół parafialny p.w. św. Marii Magdaleny w Małych Łęgonicach: nr rej. 16/B/82 z dnia r. kapliczka przydrożna z rzeźbą św. Jana Nepomucena, barok 2 poł. XVIII w., nr rej. 19/B/82 z dnia r. (24 poz.) - kościół parafialny w Odrzywole nr rej. 149/B/96 z dnia r. (14 poz.) - kościół parafialny p.w. św. Doroty w Potworowie: nr rej. B-108 z dn r. (11 poz.) - kościół parafialny p.w. śś. Jana Nepomucena i Ignacego Loyoli w Przysusze: nr rej. 125/B/95 z dnia r. (6 poz.) -cmentarz parafialny w Przysusze nr rej. 167/B/97 z dnia r. (7 poz.) Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 71 71

73 - kościół parafialny p.w. św. Wojciecha w Skrzyńsku: nr rej 70/B/92 z dnia r. (31 poz.) - kościół parafialny p.w. Nawiedzenia NMP w Smogorzowie: nr rej. 174/B/98 z dnia r. (68 poz.) nr rej. 156/B/97 z dnia r.- polichromia z prezbiterium, tempera na tynku, wykonana w 2poł. XVIII w., w stylu rokoko. - kościół parafialny p.w. św. Szczepana w Skrzynnie: nr rej. 88/B/1994 z dnia r. (77 poz.) nr rej. 114/B/95 z dnia r.- organy neoklasycystyczne o wym. 5,50 x 4,50 x 1,30 cm, drewno rzeźbione, wykonane przez organmistrza Stanisława Jagodzińskiego, z 1925 r. - kościół parafialny p.w. św. Katarzyny w Wieniawie: nr rej. 187/B/98 z dnia r. (2 poz.) nr rej. 96/B/94 z dnia r. (27 poz.) Szczegółowe wykazy zabytków ruchomych znajdują się w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Warszawie Delegatura w Radomiu 5.6. Zabytki archeologiczne Zasób dziedzictwa archeologicznego na terenie powiatu przysuskiego przedstawia się dosyć interesująco. Wśród stanowisk odnotowanych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski przeważają głównie stanowiska w postaci osad, obozowisk i śladów osadniczych. W mniejszym stopniu stanowiska o funkcjach sepulkralnych. Stanowiska te reprezentują przekrój praktycznie przez wszystkie epoki chronologiczne o różnej klasyfikacji kulturowej. Ich łączna ilość ujęta w programie badań AZP to ponad... obiekty. Warto wspomnieć o tym, że w Gródku Leśnym koło Przysuchy miało miejsce jedno z najciekawszych odkryć archeologicznych na ziemi radomskiej. Miejsce to już w VII w.n.e. pełniło rolę ośrodka kulturalnego. Znaleziono tu kilka tajemniczych kamieni, które zostały uznane za idole dawnych bóstw. Brzeski gm. Klwów - Piekielna Górka cmentarzysko (nekropola przeworska z późnego okresu rzymskiego III-V w.n.e.) i osada kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich, pozostałości osady z młodszej epoki kamienia i zniszczonego cmentarzyska kultury łużyckiej - w Brzeskach odkryto ślady pierwszych rolników neolitycznych, groby kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza, duże osiedla i cmentarzysko z początków naszej ery. Stwierdzono, że osada była gęsto zabudowana. Na niewielkiej przestrzeni odkryto kilka budynków mieszkalnych m.in. ziemiankę z paleniskiem i dużą chatę częściowo zagłębioną w ziemi, zbudowaną ze słupów łączonych plecionką uszczelnioną gliną. Wewnątrz odsłonięto pozostałości pieca chlebowego. W otoczeniu chat znajdowały się jamy do przechowywania żywności oraz sprzętów gospodarskich. Cmentarzysko obrazuje zmieniające się obyczaje pogrzebowe na przestrzeni trzech wieków z wpływami rzymskimi. Groby popielnicowe zawierały między innymi bogaty pochówek mężczyzny w średnim wieku, który był wojownikiem a może nawet naczelnikiem wsi. Natomiast w grobach jamowych znajdowały się spalone szczątki Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 72 72

74 ludzkie, które wsypywano do jam wykopanych w piasku. Zwyczaje pogrzebowe zmieniały się z biegiem czasu, większego znaczenia nabrał rytuał pogrzebowy, w tym uczta i modły kapłana, sam grób przestał być ważny gdyż spalone szczątki rozsypywano na powierzchni cmentarza. Z tego okresu pochodzi kurhan w postaci monumentalnej budowli stanowiącej najwyższy punkt wydmy. Jego podstawę stanowił kamienny bruk w kształcie kręgu średnicy 12 m. Ścianę zewnętrzna była zbudowana z dużych głazów, w środku, wśród przepalonych kamieni odkryto ciałopalny pochówek ludzki, a pod kamieniami warstwę ze śladami palenia zwłok. Kamienny bruk kurhanu stanowił jego jądro. Prawdopodobnie plemię Gotów, które zamieszkiwało ten teren przywędrowało ze Skandynawii. Osadę zamieszkiwali ludzie trudniący się rzemiosłem, tkactwem, hutnictwem, rolnictwem, hodowlą, myślistwem. Cennymi znaleziskami okazały się zdobione naczynia, importowany miecz z terenu Imperium Rzymskiego, fajansowe paciorki prawdopodobnie pochodzenia egipskiego, brązowe piony do gry planszowej. Dębiny gm. Przysucha znaleziono pozostałości po założeniu obronnym, użytkowanym między XV-XIX w. To sztuczny nasyp w kształcie kwadratu o dł. boku około 50 m otoczony wałem i fosą szer. do 25 m. Nasyp prawdopodobnie był umocniony murem oporowym z kamieni, zbudowanym wewnątrz wału, oraz płaszczem glinianym. Na powierzchni kopca znajdowała się początkowo ceglana budowla, a od XIX w. dwór, który został zniszczony w 1945 r. Zachowały się niewielkie fragmenty fosy i wału. W latach właścicielem wsi był Spoth Dunin z Radostowej. Goździków, gm. Gielniów między XI a XII wiekiem stał i funkcjonował tutaj gród strażniczo obronny należący do kasztelani skrzyńskiej. Grodzisko pełniło rolę kontrolera drogi oraz osłaniało granice kasztelani. Wewnętrzna powierzchnia grodu wynosiła około 0,5 ha. Pozostałości po grodzisku zostały odkryte około roku 1939, gdy ze wzgórza zaczęto wybierać kruszywo na budowę brukowej drogi oraz domów w okolicznych wsiach. Znajdowano naczynia ceramiczne i narzędzia wykonane z żelaza. Po zakończeniu wojny, podczas prac wykopaliskowych koparka trafiła na dobrze zachowane żarna oraz metalowe przedmioty, które trafiły do muzeum w Kielcach. Zarysy grodu znajdziemy na łące, w odległości około 850 m od centrum Goździkowa, w kierunku Opoczna po prawej stronie szosy widać niewielkie wzgórze z wyraźnym zagłębieniem od strony zachodniej. Do końca XVIII wieku swoją siedzibę mieli tutaj Duninowie Goździkowscy herbu Łabędź. W XIX wieku Goździków był uzdrowiskiem wodoleczniczym (tzw. szczawy żelaziste), nazywano go Łazienkami Goździkowskimi, do których zjeżdżano z całej Polski. Był to najświetniejszy okres Goździkowa. Prawdopodobnie przebywał tutaj nawet król Stanisław August. Do dyspozycji kuracjuszy oddany był malowniczy park, łazienki, piękna wysepka rekreacyjna oraz sala rozrywek. Leczono hipochondrię, histerię, kurcze żołądka, niemoc męską itp. W 1872 roku Goździków stał się własnością Żydów. Z końcem wieku uzdrowisko uległo dewastacji na skutek jak to ujął Oskar Kolberg chciwej spekulacji. Obiekty uzdrowiska znajdowały się w odległości około 400 m od Goździkowa, na terenie obecnego liściastego lasu, który od kurortu nazwany został Łazienkami. Gródek Leśny, gm. Przysucha - powstał w VII wieku i pełnił funkcję kultową, był świątynią solarną pogańskich Słowian, którzy oddawali hołd bóstwom przyrody, najprawdopodobniej byli to Sandomierzanie. Położone na południowy zachód od Przysuchy wzniesienie o trzech stromych zboczach o 295 m n.p.m. Góruje nad mniejszymi wzniesieniami; od północnego wschodu z Grodzką Górą, od południa z Górą Rawicz. Gródek Leśny geograficznie łączy się z Garbem Gielniowskim, który przechodzi w Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 73 73

75 Płaskowyż Suchedniowski stanowiący część Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej. Cypel został wybrany gdyż spełniał ku temu odpowiednie warunki; był właściwie ukształtowany, wydzielony i wyeksponowany. Miał trudne podejście i równą kulminację. Jeszcze przed budową poddany był zabiegom adaptacyjnym; kamienie i głazy usunięto, zbocza wyregulowano, kulminacja została starannie zniwelowana, całą górę oczyszczono z drzew przez wypalenie. Utworzony system wałów wzniesionych na szczycie wzgórza, w obrębie których ułożono tajemnicze kamienie i znaki, między innymi kobiecy idol, niedźwiedź, znak strzałki litery w alfabecie runicznym-. Słowianie kultywowali rytuały związane z cyklem agrarnym jak np: wiosenne odradzanie się sił przyrody. Świątynia wzniesiona została na obszarze około 20 ha w postaci systemu wałów i fos w narysie przypominającym elipsę. W dużą elipsę wpisana była mała, tworzyły monumentalny, starannie zbudowany system sakralny złożony z trzech wałów. Do wnętrza obiektu wiodły dwa wejścia. W jego pobliżu odkryto również osadę. Jabłonica i Kaleń w gm. Wieniawa - odkryte Groby kloszowe z okresu lateńskiego zawierały spalone szczątki zmarłych chowanych w ozdobnych, przykrywanych misami i wielkim kloszem popielnicach. Popielnice stawiano w jamie grobowej, a przy nich tzw. przystawki, czyli naczynia z pokarmem dla zmarłych, niekiedy dodawano też ozdoby, broń, przedmioty codziennego użytku ale bardzo rzadko. W okolicach Pogroszyna i Rykowa - gm. Wieniawa znaleziono ślady starożytnych dymarek czyli piece do wytopu żelaza, które odkryto nad brzegiem rzeki Jabłonicy. Klwów na północ od zabudowań przy wschodnim brzegu stawu, do którego wpada strumień Sławno, znaleziono ślady grodu. Położony w dolinie strumienia na naturalnym piaszczystym wzniesieniu pokrytym płaszczem ziemnym umocnionym drewnianymi belkami. Znalezisko pozwoliło poznać dwie fazy powstawania grodu. Pierwsza, to średniowieczny drewniany gródek, który spłonął, druga to renesansowy kamienny dwór zbudowany na brukowanym dziedzińcu powstał między XVI/XVII w. i był użytkowany do XVIII/XIX w. W XV w. gród stanowił siedzibę rycerską. Krajów, gm. Przysucha Szwedzkie Okopy lub Krajewska Górka tak miejscowa ludność nazywa niewielkie wzniesienie w kształcie ściętego stożka o średnicy podstawy około 40 m i wys. 4,5 m. Jest to pozostałość po grodzisku, które było otoczone fosą o szerokości do 4 m. Odkryto tu resztki wału drewniano-ziemnego z przekładką glinianą. Przypuszczalnie był to gródek strażniczy pełniący rolę komory celnej na drodze ze Skrzynna na północ od Pilicy. Został zbudowany w drugiej połowie XIII w. przez ród Łabędziów. Funkcjonował do XVII w. Mokrzec, gm. Potworów szkieletowy pochówek wojownika z początku epoki brązu, odkryto niemal cały szkielet około 30-letniego mężczyzny oraz część towarzyszących mu przedmiotów jak np.: sztylet, bransoleta, okucia z brązu, wyroby krzemienne i kościane wykorzystywane do obróbki skóry; zgrzebło, nóż, grot do strzały, wiórowiec z krzemienia wołyńskiego oraz retuszer czyli przedmiot z kości służący do obróbki krzemiennych narzędzi. Obecność sztyletu świadczy o wysokiej randze pochowanej osoby mógł to być wódz plemienia. Pogroszyn, gm. Wieniawa odkryto ozdoby z brązu pochodzącego z czasów upowszechniania się ciałopalnego obrządku pogrzebowego. Znalezisko zawierało bransolety, pierścienie, naszyjnik oraz guzy, są to prawdopodobnie ozdoby paradnego stroju kobiecego. Przedmioty odkryte na terenie osady i cmentarzyska świadczą o rozwiniętych kontaktach handlowych; żelazny, zdobiony klucz przypomina klucze rzymskie a kulisty wisiorek pochodzi z Pomorza. Unikatami są puste w środku brązowe półkule używane, Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 74 74

76 prawdopodobnie, jako pionki do gry planszowej. Potworów - na przełomie XVIII i XIX w. stał dwór murowany, bezstylowy, przebudowany i oparty na planie wydłużonego prostokąta. Po bokach elewacji frontowej posiadał płytkie ryzality, od ogrodu na osi, wydatny, piętrowy ryzalit, a od południa parterowy alkierz. Posiadał czterospadowy dach, dwutraktowe wnętrze, jeden kolisty piec oraz stolarkę z pocz. XIX wieku. Oficyny były murowane, przekształcone i ustawione po bokach zajazdu pod kątem prostym do dworu. Posiadały dwutraktowe wnętrza i czterospadowe dachy. Za dworem usytuowany był park założony w XVIII w., który posiadał regularny układ alej lipowych i szpalerów grabowych. Dalej znajdowały się kuźnia i stajnie murowane z podcieniami na słupach. Ich ściany były rozczłonkowane wnękami arkadowymi a dachy dwuspadowe. Przy południowej pierzei rynku stał czworak parterowy, także murowany. Na elewacji frontowej podcienia posiadał sześć kolumn. Skrzynno, gm. Wieniawa, nazywane dawniej Skrzin, jest jedną z najwcześniejszych osad targowych, a targ i komora celna są potwierdzone w bulli Inocentego II. Około 1120 r. przeniesiono tutaj stolicę kasztelanii z sąsiedniego Skrzyńska. Stało się tak za sprawą nadania Skrzyńska Piotrowi Włostowicowi przez Bolesława Krzywoustego. Podobno wystawił on w Skrzynnie i okolicy 77 kościołów, a w samym Skrzyńsku ufundował obraz, który w cudowny sposób przywrócił mu mowę i wzrok. Za czasów kasztelanii obie miejscowości posiadały grody. Gród w Skrzyńsku prawdopodobnie znajdował się na zachód od kościoła, znaleziono tu półkolisty wykop, który w przekazach miejscowych nazywany jest dworem Duninów. Natomiast gród kasztelana w Skrzynnie znajdował się prawdopodobnie na dzisiejszym terenie przykościelnym. W obrębie miasta znajdowała się wczesnośredniowieczna osada oraz cmentarzysko. Wistka, gm. Przysucha stanowiła prawdopodobnie własność Łabędziów i rycerską siedzibę obronną. Składała się z budynków gospodarczych i mieszkalnych, skupionych u podnóża grodu. Grodzisko było stożkowate, użytkowane między XIII a XIV w. Powstało przez obcięcie niewielkiego cypla wysoczyznowego, wchodzącego w bagna. Utworzona owalna wyspa wys. 2,5 m otoczona została gliniano-ziemnym wałem szer. 6 m u podstawy i głęboką fosą. Rzuców, - Wola Kuraszowa, gm. Borkowice niedaleko przysiółka Górka Andrzejów znajdowało się grodzisko pierścieniowate. Gród zbudowany był na planie koła o średnicy 70 m i otoczony wałem szer. 3-6 m., jego najstarszą część stanowił sztuczny nasyp kamienno-ziemny. Odkryta warstwa spalenizny na stoku wału może świadczyć o istnieniu drewnianej konstrukcji. Gród otoczony był fosą prawdopodobnie zamkniętą od strony zewnętrznej nasypem z piasku, który pełnił rolę wału przedpiersia, oraz fosą zewnętrzną obficie nawodnioną. Gród stanowił strażnicę graniczną kasztelanii żarnowskiej. Zapniów, gm. Przysucha teren kopalni, odkryto skamieniałe odciski stóp prehistorycznych gadów. Ślady należą prawdopodobnie do Terapodów, gadów mięsożernych mających do 3 m wysokości będących praprzodkami ssaków lub do Scelidosaurusa, czworonożnego, lekko opancerzonego roślinożercy. Poprzez odkrywki w kopalni odsłonięto widoczne w skałach wyrobiska sedymentacje falowe piaskowca, czyli pofalowania oraz inne ślady prehistorycznej fauny i flory. Zjawisko sedymentacji falowej świadczy o tym, że kiedyś w tym miejscu znajdował się brzeg jurajskiego morza z piaszczystą plażą, po której spacerowały dinozaury. Żuków, gm. Wieniawa - dwór obronny wybudowany w XVI wieku na miejscu niewielkiego gródka stożkowatego przez ród Łabędzików. Miał świadczyć o potędze i prestiżu rodu. Prawdopodobnie dwór został wzniesiony przez ówczesnego właściciela Żukowa Jerzego Podlodowskiego kanonika krakowskiego, referendarza koronnego lub Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 75 75

77 przez jego bratanka Grzegorza pełniącego urząd starosty radomskiego. Jego szwagrem był największy polski poeta renesansu Jan Kochanowski. Ten monumentalny obiekt położony był w północnej części wsi. Dwór zbudowano na planie prostokąta o wymiarach 15,5x9,5 m. W narożach umieszczono cztery baszty o średnicy 4,6 do 5 m. Przyziemie dworu podzielone było na dwie piwnice; wschodnią i zachodnią. Obie przesklepione kolebkowo. Nad drzwiami łączącymi piwnice znajdują się lunety, czyli odcinki sklepienia przeważnie poprzeczne do głównego sklepienia budowli. Schody wykonane z ciosów piaskowca, prowadziły z parteru do piwnicy zachodniej. Baszty pełniły funkcje użytkowe, mieściły prawdopodobnie pion komunikacyjny, kapliczkę, skarbczyk i kuchnię. Budynek miał co najmniej trzy kondygnacje, wzniesiony z kamienia łamanego, cegły i kamieni eratycznych łączonych zaprawą wapienną. Dwór w Żukowie łączył funkcje mieszkalne, reprezentacyjne i obronne, co nadawało mu imponujący kształt. Sporządzono w oparciu o materiały pochodzące z biblioteki oraz muzeum w Przysusze. Znaleziska można oglądać w muzeum Malczewskiego w Radomiu. Stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków: 1. Brzeski, gm. Klwów, st. nr 1 i 2 osada i cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich (pow. 7,00 ha) - dec. radomska nr rej. 367/A/87 z dnia r. 2. Goździków, gm. Gielniów, st. 1 - grodzisko stożkowate (0,40 ha) - dec. radomska nr rej. 3/A/78 z dn. 08 grudnia 1978 r. 3. Krajów, gm. Przysucha, st. 1 - grodzisko stożkowate (0,40 ha) - dec. radomska nr rej. 6/A/79 z dn r. 4. Wistka, gm. Przysucha, st. 1 - grodzisko stożkowate (1,10 ha) - dec. radomska nr rej.: 5/A/79 z dn. 10 luty 1979 r. Stan liczbowy stanowisk archeologicznych figurujących w gminnych ewidencjach zabytków: Miasto i Gmina Przysucha- 77 obiektów Gmina Borkowice- 32 obiekty Gmina Rusinów- 44 obiekty Gmina Klwów- 69 obiektów Gmina Potworów- 39 obiektów Gmina Rusinów- 44 obiekty Gmina Gielniów- 46 obiektów Gmina Odrzywół- 92 obiekty Gmina Wieniawa-65 obiektów Pełne wykazy znajdują się w gminnych programach opieki nad zabytkami Zabytki muzealne. Muzeum Oskara Kolberga, jego naukowym dorobku w dziedzinie etnografii i folklorystyki, o twórczości muzycznej oraz upamiętnia związki Kolberga z ziemią przysuską znajduje się w Przysusze. Muzeum gromadzi, opracowuje naukowo i eksponuje zabytki i materiały prezentujące dzieło Kolberga, zaliczane do najwybitniejszych dokonań nauki polskiej XIX wieku. Przedstawia opracowany i konsekwentnie realizowany program badań kultury ludowej ziem dawnej Rzeczypospolitej oraz jedyny tego typu zbiór źródeł i opracowań, w postaci tomów Ludu i Obrazów Etnograficznych wraz z fragmentami archiwum rękopiśmiennego. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 76 76

78 Muzeum prowadzi działalność naukowo-badawczą i dokumentacyjną z zakresu historii i etnografii okolic Przysuchy. Organizuje wystawy czasowe. Wydaje książki, katalogi, druki okolicznościowe. Realizuje program edukacji regionalnej i wiedzy o sztuce. Od 2002 r. Muzeum w Przysusze jest organizatorem ogólnopolskiej Nagrody im. Oskara Kolberga Za zasługi dla kultury ludowej. Siedzibą Muzeum jest zabytkowy dwór wzniesiony przez rodzinę Dembińskich herbu Nieczuja w drugiej połowie XIX w. Wystawy stałe w Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze. Podstawową formą udostępniania zgromadzonych w Muzeum eksponatów, materiałów i opracowań jest działalność wystawiennicza. Id: A E14C-4A81-830A-E91C Podpisany Strona 77 77