VILNIAUS KRAŠTO LENKŲ LAIDOTUVIŲ GIESMĖS antologija

Transkrypt

1 VILNIAUS KRAŠTO LENKŲ LAIDOTUVIŲ GIESMĖS antologija Sudarė ir parengė Irena Masoit Kristina Syrnicka Aušra Žičkienė Lietuvos edukologijos universitetas Vilnius, 2013

2 UDK 783(474.5)(=162.1) Vi-171 Mokslinį tyrimą, knygos parengimą ir leidybą pagal Nacionalinę lituanistikos plėtros metų programą finansavo Lietuvos mokslo taryba (sutarties Nr. LIT-4-5) Giesmių tekstus ir jų komentarus parengė Irena Masoit, Kristina Syrnicka Melodijas transkribavo, spaudai parengė ir jų komentarus parašė Aušra Žičkienė Garso įrašų plokštelę sudarė Aušra Žičkienė Įrašus parengė Mantas Lapeika Viršelyje panaudoti rankraštinio buvusio Pabradės giesmininko Zenono Šadzianieco sukurto giesmių sąsiuvinio fragmentai ISBN ISMN Irena Masoit, Kristina Syrnicka, Aušra Žičkienė, 2013 Lietuvos edukologijos universiteto leidykla Edukologija, 2013

3 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie antologia ZebraŁy i opracowały Irena MasojĆ Krystyna Syrnicka Aušra Žičkienė Litewski uniwersytet edukologiczny Wilno, 2013

4 UDK 783(474.5)(=162.1) Vi-171 Badania, opracowanie i wydanie książki zostały sfinansowane przez Radę Naukową Litwy (umowa nr LIT-4-5) w ramach programu Narodowy Rozwój Badań Lituanistycznych w latach Teksty pieśni i komentarze Irena Masojć, Krystyna Syrnicka Melodie i komentarze Aušra Žičkienė WybÓr pieśni na płytę Aušra Žičkienė Opracowanie techniczne nagrań Mantas Lapeika Na okładce: fragmenty śpiewnika rękopiśmiennego sporządzonego przez Zenona Szadziańca, byłego śpiewaka z Podbrodzia Irena Masojć, Krystyna Syrnicka, Aušra Žičkienė, 2013 Wydawnictwo Litewskiego Uniwersytetu Edukologicznego Edukologija, 2013 ISBN ISMN

5 TURINYS / SPIS TREŚCI Pratarmė Przedmowa Įvadas / Wstęp Irena Masoit. GYVOJI VILNIAUS KRAŠTO LAIDOTUVIŲ GIESMIŲ TRADICIJA: SOCIOLINGVISTINIAI METMENYS Irena Masojć. ŻYWA TRADYCJA ŚPIEWÓW POGRZEBOWYCH NA WILEŃSZCZYŹNIE: SZKIC SOCJOLINGWISTYCZNY Kristina Syrnicka. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės: tradicija ir dabartis Krystyna Syrnicka. Polskie pieśni pogrzebowe na Wileńszczyźnie: tradycja i współczesność Aušra Žičkienė. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmių melodijos: kelios istorinės pastabos Aušra Žičkienė. Melodie polskich pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie: kilka uwag historycznych Bibliografija / Bibliografia Giedotojai ir giedotojų grupės / Członkowie grup śpiewaczych Laidotuvių giesmės / Pieśni pogrzebowe Anioł Pański zwiastował Pannie Maryi Dzień, on dzień, gniewu Pańskiego Wzywam Cię, Boże, świadku mojej niewinności Szczęśliwy, który nie był między złymi w radzie Głupia mądrości, rozumie szalony Szczęśliwy, komu grzechy odpuszczono Słuchaj, co żywo, wszystkie ziemskie kraje Jako na puszczy prędkiemi psy szczwana Nieście chwałę, mocarze, Panu mocniejszemu/ Chwalcie Pana z Jego świątobliwości Do Ciebie, Panie, pokornie wołamy Panie, kto mieszkać w Twoim domu będzie Będę ja zawsze wielbił imię Boga mego Jest zdrada w świecie jak w polnym kwiecie Niech się ze mną, co chce, stanie Czemu nieszczęsny człowiek się rodzi Któż opłakać godnie może Nie wiem, ach nie wiem, przyczyna czyja Niech Monarchowie miasta swe budują W dzień ostateczny, w dzień on sądu Boga We dnie i w nocy Bóg nad nami czuje

6 TURINYS / SPIS TREŚCI Pójdźmy do Pana z winnym pokłonem Prawo to święte na ziemi i w niebie Biada grzeszniku, żeś Boga znieważał Pamiętaj, człowiecze, jak żyjesz na świecie Zegar bije, pamiętaj na drogę wieczności Więzień w czyśćcu zatrzymany Barbaro święta, perło Jezusowa Barbaro Panno, męczenniczko święta Antoni, rzeczy zgubionych Patronie Witaj, Janie z Bolesława Witam Cię, witam, Królowo niebieska Zawitaj, Matko Różańca Świętego Różańcowa Pani nieba, ziemi O Maryjo, Matko Boga Ostrobramska Pani, Tyś nasza Królowo Matko Najświętsza, do Ciebie biegniemy Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego Gwiazdo jasności, Panno czystości Ty, któraś pięknie dni swoje skończyła W Nazarecie Maryja mieszkała Pójdź, pójdź, me serce, do Częstochowy Pośpiesz, me serce, na Kalwaryję Wyszła nędzna dusza z ciała Za tych, co poszli i nie wrócą Już ostatnia iskra Kiedy w jasną, spokojną, cichą noc Pij ten kielich z Bożej woli Pan kiedyś stanął nad brzegiem Pójdźcie do krzyża, ludzie cnotliwi Tu jest miejsce utajenia Jezu związany, rozkuj kadany O Jezu, mój drogi, Tyś jest źródłem łask Powiedz, Jezu, me kochanie Daj mi Jezusa, o Matko moja Szukać szczęścia, szukać celu życia chciałem Nie tak bystro płynie rzeka Me życie jest cieniem, me życie jest chwilką On szedł w spiekocie dnia i w szarym pyle dróg Zapada zmrok, już świat ukołysany Zapada zmrok, już wszystkie światła gasną Już zapada wieczór miły Racz wiekuiste dać odpoczywanie Coś na dobranoc ciężko uśpiony Dobranoc, o Jezu, o miłości moja Dobranoc, Maryjo, ja już idę spać Do służby Twojej, Boże, mój Obrońca a. Kiedy ranne wstają zorze

7 TURINYS / SPIS TREŚCI 67b. Kiedy ranne wstają zorze Aniele Stróżu oraz mój Patronie Być bliżej Ciebie chcę, o Boże mój Bożym przykazaniem na tym świecie żyłem Salve Regina, zawitaj Królowa Witaj Królowo, Matko Miłosierdzia Witaj Królowo, Matko litości Witaj, Królowo nieba i Matko litości Maryjo, Matko Miłosierdzia Matko Bolesna, swe oczy zwróć Ja, Maryja, was proszę ze łzami Już idę do grobu smutnego, ciemnego Już leży śmiercią uśpiony Żegnam cię, mój świecie wesoły W ostatnią podróż wzywa czas Odchodzi dusza w świat wieczności a. Opuścić, drodzy, muszę was b. Opuścić, drodzy, muszę was a. Już zakryłeś swoje miłe oczy b. Już zakryłeś swoje miłe oczy Żegnam was, dziatki, porzucam dom miły Czemu tak rychło, Panie, bierzesz mnie ze świata Na cmentarzu mieszkać będę Zmarły człowiecze, z tobą się żegnamy Już się zbliża czas rozstania Ostatni dzwon, ostatni dzwon a. Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie b. Z głębi do Ciebie wołam, Panie Maryja, Maryja, najczystsza lilija Serdeczna Matko, opiekunko ludzi Minęło kilka lat temu Kto się w opiekę poda Panu swemu a. Jedną garstką ziemi gdy przykryty będę b. Jedną garstką ziemi gdy przysypiać będą a. Już opuściłeś tę łez dolinę b. Już opuściłeś tę łez dolinę Odeszłaś od nas w dalekie strony Odeszłeś w świat nam nieznany W mogile ciemnej śpisz na wieki Jezu w Ogrójcu mdlejący Przez czyśćcowe upalenia Roczek jak mnie nie ma Santrumpos ir sutartiniai ženklai / SkrÓty oraz znaki umowne Abėcėlinis giesmių sąrašas / Alfabetyczny wykaz pieśni Nuotraukos / Zdjęcia Kompaktinės plokštelės turinys / Spis treści płyty CD

8

9 Pr atarmė Laidotuvių giesmės nuo seniausių laikų užėmė svarbią vietą daugelio tautų kasdienėje ir religinėje kultūroje. Giesmė buvo būtina integrali laidotuvių apeigų sudėtinė dalis, o pačios apeigos šimtmečiais svarbus religinis, socialinis, auklėjamasis, estetinis, humanitarinis veiksnys, lemiantis stiprų bendruomenės ryšio jausmą mirties akivaizdoje. Kartu jos buvo ir yra dvasinė, tikėjimo lemta priedermė mirusiajam, reiškiama gestais, žodžiais ir giesmėmis. Pastebima, kad, intensyvėjant civilizacijos plėtrai, socialinėms, ekonominėms ir kultūrinėms permainoms, vyksta pokyčiai, susiję su mirties samprata, vis sparčiau kinta ir krikščioniškasis gyvenimo būdas. Šiandien Lenkijos kultūroje laidotuvių giesmių giedojimas vis labiau nyksta, ypač didmiesčiuose. O visoje Lietuvoje tiek ir lietuvių, tiek ir lenkų bendruomenėse laidotuvių giesmės vis dar egzistuoja kaip svarbus laidotuvių apeigų elementas. Maža to, laidotuvės be giesmių čia daug kur laikomos nederamomis. Sunku pasakyti, kiek ilgai gyvuos ši tradicija. Jos unikali vertė atsiskleidė kilus bendrajai susidomėjimo folkloru bangai, kai Lenkijoje imta organizuoti saviveiklinių folkloro ansamblių festivalius. Tikra tokių festivalių sensacija tapo kai kurių ansamblių, taip pat atvykstančių ir iš Vilniaus krašto, laidotuvių giesmės, atliekamos scenoje. Tačiau šiuo atveju į giesmes dėmesys buvo atkreiptas kaip į folklorizacijos reiškinį, o ne kaip į gyvą liaudies tradiciją. Šiuolaikinis lenkų laidotuvių giesmių tyrėjas Jacekas Kolbuszewskis dar devintajame praėjusio amžiaus dešimtmetyje savo straipsnyje Polska pieśń pogrzebowa. Prolegomena (Polska Sztuka Ludowa, 1986, Nr. 1 2, p. 49) pastebėjo, kokia apleista giesmių rinkimo ir tyrimo sritis, ir konstatavo, kad, norint atkurti lenkų laidotuvių giesmių, kaip vis labiau nykstančio reiškinio, istoriją, reikia pradėti bemaž nuo nulio. Beje, profesoriaus darbai ir buvo vienas didžiausių postūmių imtis Lietuvos lenkų laidotuvių giesmių tyrimo. Knygos autorės jam dėkingos už patarimus ir vertingas dalykines pastabas. Grupė mokslininkių iš Lietuvos edukologijos universiteto (dr. Kristina Syrnicka, dr. Irena Masoit) bei Lietuvių literatūros ir tautosakos instituto (dr. Aušra Žičkienė), talkinant garso ir vaizdo technologijų specialistui Mantui Lapeikai m. atliko kompleksinius tyrimus Vilniaus krašte. Projekto, pavadinto Šiuolaikinės lenkų laidotuvių giesmės Lietuvoje (LIT-4-5) ir finansuojamo Lietuvos mokslo tarybos, tyrimai vyko dvylikoje vietovių. Vilniaus kraštas tai etnografiniu pagrindu išskiriama teritorija, kurioje kompaktiškai gyvena lenkų tautybės žmonės. Administraciškai ji priklauso Vilniaus, Šalčininkų ir Švenčionių rajonams bei daliai Trakų ir 9

10 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Širvintų rajonų. Geografiškai tai pietryčių Lietuvos ruožas ties siena su Baltarusija, kurio viduryje yra Vilnius. Siekiant ištirti, ar laidotuvių giesmių tradicija vienodai išlikusi kaimo ir labiau urbanizuotų vietovių sąlygomis, tyrimų vietos buvo pasirinktos ir pagal urbanizacijos lygį. Be paties Vilniaus (jam šiuo metu priklauso ir Naujoji Vilnia, nuo 1904 m. iki 1957 m. turėjusi savarankiško miestelio teises, iki šiol išlaikiusi kai kuriuos kultūros ir tradicijų savitumus šią vietovę knygoje visur minime atskirai nuo Vilniaus), buvo pasirinkti dar trys centrai, turintys miesto statusą: Lentvaris, Pabradė, Švenčionėliai, ir trys miesteliai: Eišiškės, Mickūnai, Dieveniškės. Dar buvo tiriami trys nedideli bažnytkaimiai: Maišiagala, Turgeliai, Sužionys ir dvi mažos kaimo gyvenvietės: Madžiūnai ir Šiauliai (žr. žemėlapį knygos priešlapyje). Projekto tikslas buvo surinkti medžiagą (nukopijuoti rankraštinius giesmynus, įrašyti giesmes ir pokalbius su giesmininkais), parengti laidotuvių metu dažniausiai atliekamų giesmių antologiją ir preliminariai ištirti surinktą medžiagą sociolingvistiniu, literatūros istorijos ir muzikologiniu požiūriais. Minėtų tyrimų vaisius ir yra ši laidotuvių giesmių antologija. Kaip jos priedas pateikiama kompaktinė garso įrašų plokštelė, kurioje skamba būdingiausios įvairių giesmininkų grupių atliekamos giesmės. Surinktą medžiagą (ji atiduota saugoti į Lietuvių literatūros ir tautosakos instituto Tautosakos rankraštyną) iš viso sudaro apie 1250 tekstų, nukopijuotų iš 13 rankraštinių giesmynų, ir per 400 garso įrašų (visų kūrinių arba jų fragmentų), per 60 iš jų paraleliai užfiksuota ir vaizdo įrašuose. Įrašinėta daugiausia giesmininkų surežisuotose situacijose. Tik Vilniuje tyrėjoms pavyko du kartus dalyvauti tikrose laidotuvėse ir vieną kartą įrašinėti giedojimą per laidotuvių pusmečio minėjimą Zujūnuose, Vilniaus rajone. Nepaneigiamas tyrimo neautentiškomis aplinkybėmis privalumas buvo galimybė gauti iš giedotojų papildomos informacijos apie atliekamus kūrinius. Įvairių giesmininkų grupių repertuaras yra gana panašus, todėl galima teigti, kad jis yra būdingas Vilniaus kraštui, reprezentatyvus. Tačiau lyginamieji tyrimai taip pat parodė, kad egzistuoja ir įvairūs tam tikrų giesmių tekstiniai variantai, ir įvairios tų pačių giesmių melodijos, tos pačios giesmės atliekamos skirtingu laidotuvių apeigų metu. Kiekviena giedotojų grupė turi gerai apgalvotą maldų ir giedamų kūrinių visumą, kurios elementai žymi atskiras apeigų fazes. Tačiau vis dėlto sunku kalbėti apie unifikuotą ir universalią atskirų ciklo elementų sistemą kiekviena grupė turi savo scenarijų, kuriame tam tikros giesmės yra privalomos ir giedamos tiksliai nustatytoje vietoje, o kitos atliekamos pasirinktinai. Analizuodamos įvairius laidojimo apeigų ciklus, antologijos autorės sutelkė dėmesį į svarbiausią ir bene įvairiausią tekstų, susijusių su laidotuvių papročiais, rūšį 10

11 Pratarmė į laidotuvių giesmes, t. y. įvairios tematikos žodžio ir muzikos kūrinius, ir sąmoningai neminėjo kitų su apeigomis susijusių tekstų rūšių, tokių kaip kalbos, giedamos ir kalbamos meditacinės, kartotinės laidotuvių maldos (litanijos, rožiniai, vainikėliai). Pristatomoje antologijoje giesmės išdėstytos kaip savotiška atskirų giesmininkų grupių giedojimo ciklų suvestinė, tad ir visa knyga yra tarsi menamų laidotuvių giesmių ciklas, pradedamas pirmojo vakaro budėjimo giesmėmis ir baigiamas giedojimu per laidotuvių metines. Čia pristatomą laidotuvių repertuarą sudaro 103 giesmės, skelbiami ir kai kurių jų variantai. Pasirinkti ir labiausiai paplitę, populiarūs, ir nykstantys, šiandien jau tik sporadiškai Vilniaus krašte atliekami kūriniai. Kiekvienos skelbiamos giesmės pirminiu šaltiniu laikomas jos garso įrašas (archyvo signatūra pažymėta raide F). Rankraštinis giesmynas (signatūra pažymėta raide R) pasitelkiamas tik tuomet, jei kūrinys nebuvo pagiedotas visas. Tekstas ar jo fragmentas / fragmentai, užrašytas iš garso įrašo, pažymėtas specialiais ženkleliais (> žymi garso įrašo pradžią, o ženklelis < nurodo pabaigą). Dažniausiai giesmę užbaigia giedama maldelė (Wieczne odpocznienie / Amžinąjį atilsį), atliekama be pertraukos, neretai ir ta pačia melodija, kaip ir pagrindinis tekstas, todėl čia ji laikoma to paties kūrinio dalimi. Po giesmės skelbiamas teksto komentaras. Pirmiausia pateikiama informacijos apie giesmės vietą laidotuvių cikle, gautos apibendrinus giesmininkų pastabas ir laidotuvėse ar jų minėjimo metu užrašytas giesmes, po to išvardijami kiti teksto užrašymai. Sugretinus tekstus, funkcionuojančius įvairių grupių repertuare, atsiskleidė jų variantiškumas. Leksinis teksto variantiškumas pažymėtas nurodant giesmės posmą ir jo eilutės numerį, pvz., 5/2 (penktojo posmo antroji eilutė). Jei giesmės variantai skiriasi labiau, jie ar jų dalys pateikiamos kaip atskiri tekstai. Komentaras baigiamas išvardijant rašytinius šaltinius, kuriuose tekstas aptinkamas. Šie šaltiniai yra dvejopi. Pirma minimi spausdinti giesmynai. Jų analizė leido nustatyti, kurie giesmių tekstai turi savo spausdintą šaltinį, o kurie funkcionuoja tik kaip rankraštis. Buvo pasirinkti tiek reprezentatyvūs XIX a. giesmynai, XIX XX a. sandūroje populiarios ir kai kada net iki dabar tebenaudojamos kantičkos, tiek ir gausios šiuolaikinės publikacijos, įvairiais keliais patekusios į giesmininkų rankas. Sudėliojus tokių leidinių nuorodas chronologine seka matyti, kaip seniai giesmė įsitvirtino giedojimo tradicijoje ir kiek priimtina tapo bažnytiniame kanone. Kita šaltinių rūšis (abėcėlės tvarka išvardijama po ženklo //) moksliniai darbai, skirti Lenkijos ir Baltarusijos regionų laidotuvių giesmėms, parodo geografinį antologiškai pateikiamų kūrinių paplitimą. Giesmių tekstus šioje knygoje apsispręsta pateikti normine rašyba. Taisytos tik rašybos klaidos, atkurta skyryba. Saviti fonetiniai ypatumai, pasireiškiantys gie- 11

12 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės dant, aptarti įžanginiame straipsnyje, tačiau išsaugotos regioninės morfologinės formos ir leksikos ypatumai, o, siekiant išvengti nesusipratimų, išnašose pateikiami jų paaiškinimai. Visos melodijos transponuojamos į vieną aukštį taip, kad dermės atraminis garsas (apatinė tonika, skambanti vedančiajame balse) būtų pirmosios oktavos g. Realus giesmės pradžios garso aukštis pažymėtas laužtiniuose skliausteliuose po rakto ženklo. Čia taip pat žymimi ir realaus aukščio svyravimai. Virš rakto ženklo nurodomas giesmės tempas ir jo pokyčiai. Prieraktinius ženklus apsispręsta palikti tik tuos, kurie realiai skamba melodijoje. Giesmių melodijų transkripcijose vengiama apibendrinimų jose fiksuojamas momentinis, todėl unikalus giesmės atlikimas. Itin svarbi liaudiškojo giedojimo ypatybė yra melodijos posmų varijavimas jį taip pat stengiamasi perteikti kuo mažiau apibendrinant, pažymint net ir garsų puošybą įvairiomis melizmomis, charakteringais ilgaisiais (žymimais neperbrauktais koteliais) ar trumpaisiais (perbrauktais koteliais) foršlagais ar nachšlagais. Atskirų natų, koteliais ar lygomis sujungtų jų grupių variantai pateikiami po įstrižo brūkšnelio mažesniu šriftu. Jei melodijos atkarpa varijuoja labiau, ji užrašoma atskiroje penklinėje, kiekvieną fragmentą numeruojant ir dar nurodant posmus, pvz., 1, 2. Neatsisakyta žymėti specifinių giesmės pradžių, kai, užvedus vienam giesmininkui, vėliau prisijungia kiti, pamažu prisimenama melodija, nusistovi ritmas, tempas ir dėl to pirmasis posmas dažniausiai kiek skiriasi nuo likusiųjų (tokiu atveju užrašomi du ar net trys pirmieji melodijos posmai). Tai labai ryški tradicinio giedojimo ypatybė, tačiau ji nyksta dėl sceninio atlikimo įtakos, dėl vis stiprėjančios giedojimo klausytojams tendencijos. Tarp mūsų įrašinėtų giesmininkų grupių taip pat jau pasitaikė tokių, kurios giesmę pradeda kartu unisonu transkripcijos tą perteikia. Vedančiojo balso melodijos natų koteliai rašomi aukštyn, o pritariančiųjų žemyn. Jei viršutinį balsą gieda kelios giesmininkės, vis tiek viena jų būna vedančioji, ji diktuoja melodijos aukštį, tempą, giesmės tekstą. Jei giedojimas vienbalsis, vedančiosios giesmininkės giedama melodija rašoma koteliais į viršų, o kitų tą patį balsą unisonu ar heterofoniškai giedančiųjų koteliais žemyn. Yra ir įvairių išimčių, visos jos paaiškinamos pastabose po melodijomis. Jose nurodomi ir giedojimo būdo ypatumai. Atsikvėpimai nežymimi juos dažnai gana keblu žymėti daugiabalsėje faktūroje, nors reikia pastebėti, kad neretai jie būna stilistiškai reikšmingi. Vis dėlto labiau besidomintys visada galės rasti garso įrašus apsilankę Lietuvių literatūros ir tautosakos institute. Dėl tokio transkripcijų pateikimo melodijas skaityti nėra paprasta, tačiau taip stengtasi, kad skaitytojo akis pastebėtų ir daugiaplanę, sudėtingą Vilniaus krašto 12

13 Pratarmė laidotuvių giedojimo panoramą, ir konkrečios giedotojų grupės manierą, atlikimo būdą, ir kiekvienos skambėjusios giesmės unikalumą, nepakartojamumą, o kartu ir tradiciškumą. Natomis perteikti tikrosios giedojimo dvasios, jo stiliaus subtilybių, balsų tembrų ir dar daugelio dalykų neįmanoma, tad skaitytojai kviečiami klausytis garso plokštelėje skelbiamų įrašų. Projekto metu įrašyti garso dokumentai iš viso sudaro keliasdešimties valandų trukmės rinkinį. Siekiant paskelbti kuo daugiau ir kuo įvairesnių giesmių įrašų, daugumą teko trumpinti, tad nė vienas jų plokštelėje nesibaigia tradicine giedama maldele Wieczne odpocznienie. Vis dėlto valandos trukmės rinkinėlyje, kurį siūlome mūsų knygos skaitytojams, visos 13 grupių gana nuosekliai atskleidžia giesmių repertuaro ir giedojimo būdų įvairovę. Melodijų komentaruose pateikiama susistemintų muzikinių duomenų ir įvairios papildomos informacijos. Visos projekto metu užrašytos melodijos suskirstytos į grupes, arba melodijų tipus (komentarų duomenys apima ne vien knygoje skelbiamas, bet ir kitas projekto metu Vilniaus krašte užrašytas melodijas). Laikoma, kad melodijų tipą sudaro užfiksuotų jo variantų visuma, ji komentaruose vadinama tiesiog melodija. Vienam tipui priskiriamus variantus (neretai jie būna gana nutolę, todėl melodijų tipas gali būti skirstomas į versijas) vienija tam tikras muzikinis modelis: tie patys atraminiai dermės garsai, metroritmo karkasas, forma ir konkretus intonacinis piešinys. Jei skelbiami keli vieno ir to paties melodijų tipo variantai, jie komentuojami vieną kartą prie to varianto, kuris skelbiamas pirmas. Komentare pirmiausia abėcėlės tvarka nurodoma, kokiose Vilniaus krašto vietovėse užfiksuotas melodijų tipas. Kartu nurodomos konkrečios archyvo, kuriame saugomi garso įrašai, signatūros, skliausteliuose teksto, su kuriuo užrašyta melodija, pradžia, o jei tekstas skelbiamas šioje knygoje ir jo numeris (pvz.: Melodia zanotowana również: Ejsz. F 795/22 (nr 68 Aniele Stróżu), Dziew. F 793/24 (nr 9 Nieście chwałę, Chwalcie Pana), Land. F 817/04 (nr 28 Barbaro Panno), F 787/33 (O, jak fałszywe wszystko)). Toliau komentuojamas skelbiamos melodijos variantiškumas, nurodomas jos paplitimas su lietuviškais tekstais (peržiūrėta dalis LLTI Tautosakos archyve sukauptų lietuvių laidotuvių giesmių), išvardijami lenkiškuose šaltiniuose skelbti melodijos variantai (jei yra, nurodoma ir skelbtos melodijos užrašymo vieta taip papildomai ryškėja melodijos paplitimo teritorija). Po to pateikiamos bendrosios pastabos apie melodijos stilių, kilmę, raidą, galima autorystę ir kt. Galiausiai išvardijama, su kokiomis dar melodijomis giedamas skelbiamas tekstas. Gyvą tradiciją pavyko įamžinti bendradarbiaujant su laidotuvių giesmininkais. Nepaisant sunkumų, kurie užgriuvo projekto dalyves bandant prikalbinti žmones susitikti, tie giesmininkai, su kuriais buvo bendrauta, iš tiesų atvėrė ir savo patirtį, ir širdis. Negailėdami nei laiko, nei jėgų (juk daugelis giesmininkų yra garbaus am- 13

14 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės žiaus), jie valandų valandas giedojo, dar antra tiek laiko leidosi į ilgus pokalbius susitikimai dažniausiai būdavo ne vienkartiniai. Tiesą sakant, tuos pokalbius ir net patį giedojimą tik labai formaliai galima pavadinti moksline medžiaga. Iš tikrųjų tai Vilniaus krašto žmonių tikėjimo tiesos, išmintis, žinios, įspūdžiai, nuomonės, prisiminimai, šilti jausmai kur kas daugiau, negu galima buvo tikėtis pradedant mokslinį projektą. Po jo mes ateičiai paliekame dar daugybę informacijos, sudėtos į garso ir vaizdo medžiagą. Tačiau projektą baigiame ir nepaprastai dvasiškai praturtėjusios. Nuoširdžiausios padėkos ir pagarbos ženklas visiems su mumis bendravusiems čia paminėtiems (juos išvardijame giedotojų ir jų grupių sąraše 114 p.) ir nepaminėtiems žmonėms tebus ir ši knyga. Irena Masoit, Kristina Syrnicka, Aušra Žičkienė 14

15 Przedmowa Pieśń pogrzebowa od dawien dawna zajmowała ważne miejsce w kulturze obyczajowej i religijnej wielu narodów. Stanowiła ona niezbędny, integralny element obrzędów pogrzebowych, które od stuleci pełniły funkcje religijne, społeczne, wychowawcze, estetyczne, humanitarne, stwarzając silne poczucie więzi ze wspólnotą w obliczu śmierci. Obrzędy żałobne to również duchowo-religijny dar dla zmarłego, objawiający się w gestach, słowach i śpiewach. Należy zauważyć, że w obliczu nasilającego się postępu cywilizacyjnego, przemian społecznych, gospodarczych i kulturowych coraz szybciej zachodzą także zmiany związane ze śmiercią obyczajowości chrześcijańskiej. W dobie obecnej zwyczaj śpiewania pieśni żałobnych w kulturze ogólnopolskiej staje się zjawiskiem zanikającym, zwłaszcza w środowiskach wielkomiejskich. Na terenie całej Litwie, zarówno w środowiskach litewskich, jak i polskich, śpiewy pogrzebowe nadal jeszcze egzystują jako ważny element obrzędów przedpogrzebowych i pogrzebowych. Co więcej, ich brak jest tu odczuwany jako niedopełnienie obrzędu pogrzebowego. Trudno przewidzieć, jak długo przechowywana będzie jeszcze owa tradycja. Jej unikatowa wartość ujawniła się m.in. na fali ogólnego zainteresowania foklorem, co znalazło swój wyraz w fakcie organizowania w Polsce festiwali amatorskich zespołów ludowych, podczas których prawdziwą sensacją staje się wykonywanie na scenie pieśni pogrzebowych przez niektóre zespoły, w tej liczbie również z Wileńszczyzny. Jednakże w tym przypadku mamy do czynienia już tylko ze zjawiskiem folkloryzacji, nie zaś z żywą tradycją ludową. Jacek Kolbuszewski, współczesny badacz polskiej pieśni pogrzebowej, dostrzegając zaniedbania zbierackie i badawcze w owej dziedzinie, w swoim artykule Polska pieśń pogrzebowa. Prolegomena (Polska Sztuka Ludowa, 1986, nr 1 2, s. 49) stwierdził, iż trzeba badając polską pieśń pogrzebową zaczynać wszystko niemal od początku, by odtworzyć dzieje zjawiska coraz bardziej zanikającego. Jego prace stały się impulsem do podjęcia badań nad polską pieśnią pogrzebową na Litwie. Autorki niniejszej antologii wyrażają mu głęboką wdzięczność za inspirację i cenne uwagi merytoryczne. Naukowcy z Litewskiego Uniwersytetu Edukologicznego (dr Krystyna Syrnicka, dr Irena Masojć) i Instytutu Literatury Litewskiej i Folkloru (dr Aušra Žičkienė) przy współudziale specjalisty ds. technologii audiowizualnych (Mantas Lapeika) w latach przeprowadzili kompleksowe badania terenowe. W ramach projektu pt. Współczesne polskie pieśni pogrzebowe na Litwie (LIT-4-5) finansowanego przez Radę Naukową Litwy badaniami objęto 13 miejscowości na Wileńszczyźnie. 15

16 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Jest to obszar rozpoznawany na podstawie etnograficznej, na którym zwarcie zamieszkuje społeczność polska. Administacyjnie obejmuje on w całości rejony wileński, solecznicki i święciański oraz częściowo trocki i szyrwincki. Geograficznie jest to leżący wzdłuż granicy z Białorusią pas południowo-wschodniej Litwy, w którego centrum znajduje się Wilno. Aby prześledzić, czy tradycja śpiewów pogrzebowych w równym stopniu utrzymuje się w warunkach wiejskich i bardziej zurbanizowanych, badania przeprowadzono w różnych miejscowościach. Poza samym Wilnem (obecnie należy do niego również Nowa Wilejka, która w latach miała status samodzielnego miasteczka; do dziś zachowuje ona pewne osobliwości demograficzne i kulturowe, dlatego w niniejszej książce traktuje się ją jako odrębną miejscowość) wybrano jeszcze trzy ośrodki mające status miasta: Landwarów (Lentvaris), Podbrodzie (Pabradė), Nowe Święciany (Švenčionėliai) i trzy status miasteczka: Ejszyszki (Eišiškės), Mickuny (Mickūnai), Dziewieniszki (Dieveniškės). Trzy spośród badanych miejscowości wiejskich są ośrodkami parafialnymi: Mejszagoła (Maišiagala), Turgiele (Turgeliai), Sużany (Sužionys), a dwie reprezentują małe osiedla wiejskie: Madziuny (Madžiūnai) i Szawle (Šiauliai) (zob. mapę na wyklejce książki). Projekt zakładał zebranie materiału (przeprowadzenie wywiadów, skopiowanie śpiewników rękopiśmiennych i nagranie dźwiękowe pieśni), wstępną socjolingwistyczną, historyczno-literacką i muzykologiczną jego analizę oraz przygotowanie antologii najczęściej wykonywanych współcześnie podczas obrządku pogrzebowego pieśni z załącznikiem w postaci płyty CD, na której znalazły się najbardziej charakterystyczne dla tych terenów pieśni w wykonaniu różnych grup śpiewaczych. Zgromadzony materiał (przekazany na przechowanie do archiwum folkloru w LLTI) stanowi około 1250 tekstów skopiowanych z 13 śpiewników rękopiśmiennych oraz ponad 400 utworów nagranych w całości lub we fragmentach, z których ponad 60 utrwalonych zostało również w nagraniach wideo. W większości przypadków nagrań dokonano w zaaranżowanych przez śpiewaków sytuacjach. Jedynie w Wilnie i w Nowej Wilejce eksploratorom udało się wziąć udział w prawdziwym obrządku pogrzebowym, a także nagrać śpiewy podczas spotkania rocznicowego w Zujunach (Zujūnai) w rejonie wileńskim. Niezaprzeczalną zaletą badań przeprowadzonych w warunkach nieautentycznych była możliwość pozyskania od śpiewaków dodatkowych informacji o wykonywanych utworach. Zasoby pieśniowe różnych grup śpiewaczych ujawniają duże podobieństwo, co pozwala mówić o pewnej reprezentatywności tych repertuarów dla terenów wileńskich. Mimo to badania porównawcze wykazały również istnienie różnorodnych wariantów tekstowych pewnych pieśni, znaczne zróżnicowanie melodii tych samych pieśni oraz ich miejsce w cyklu uroczystości pogrzebowych. Modlitwy i utwory pieśniowe 16

17 Przedmowa składają się na przemyślaną przez każdą grupę wykonawców całość, której elementy wyznaczają poszczególne fazy obrzędu. Trudno jednakże tu mówić o ujednoliconym i uniwersalnym układzie poszczególnych elementów w cyklu każda grupa ma swój własny scenariusz, w którym określone pieśni są obligatoryjne i mają ściśle przypisane miejsce, inne zaś są wykonywane dowolnie. Analizując różne cykle obrzędu pogrzebowego, autorki antologii skupiły swoją uwagę na najważniejszym i najbardziej zróżnicowanym gatunku tekstów związanych z obrzędem pogrzebowym, jakim są pieśni pogrzebowe, czyli dłuższe utwory słowno-muzyczne o bardzo zróżnicowanej tematyce, świadomie natomiast pominęły inne gatunki tekstów, związanych z obrzędem, do których należą mowy, śpiewy i modlitwy pogrzebowe (litanie, różańce, koronki). Układ pieśni w prezentowanej antologii stanowi swojego rodzaju pochodną różnych cyklów pieśniowych zaobserwowanych u poszczególnych grup śpiewaczych, dlatego też odtwarza on niejako rzekomy cykl pieśni w obrządku pogrzebowym, który rozpoczyna się wieczornym czuwaniem, a kończy spotkaniem rocznicowym. Na zaprezentowany tu repertuar pogrzebowy złożyły się 103 pieśni wraz z różnymi wariantami niektórych z nich. Wyboru pieśni dokonano, uwzględniając zarówno znaczne ich rozpowszechnienie na badanym terenie i popularność wśród różnych grup śpiewaczych, jak i fakt odchodzenia w niepamięć niektórych utworów dziś już tylko sporadycznie wykonywanych na Wileńszczyźnie. Pierwotnym źródłem każdej publikowanej pieśni było jej nagranie dźwiękowe (sygnatura oznaczona literą F), do śpiewnika rękopiśmiennego (sygnatura oznaczona literą R) sięgano tylko wówczas, gdy utwór nie był wykonany w całości. Tekst czy jego fragment (fragmenty) odtworzony na podstawie dźwiękowej został oznaczony specjalnymi znakami (znak > wskazuje początek nagrania, znak < jego koniec). Pieśniom częstokroć towarzyszy modlitwa śpiewana (najczęściej jest to Wieczne odpocznienie), wykonywana bez pauzy i przeważnie na tę samą melodię, co i tekst podstawowy, dlatego została ona włączona również do utworu. Pod tekstem pieśni znajduje się komentarz. Podaje się w nim przede wszystkim informację o miejscu pieśni w cyklu pogrzebowym, wypływającą z analizy uwag śpiewaków oraz kolejności wykonywanych utworów. Następnie wymienia się poświadczenia pieśni w innych miejscowościach. Zestawienie tekstów funkcjonujących w repertuarze różnych grup pozwoliło omówić ich wariantywność. W przykładach wariantów leksykalnych zastosowano odsyłacze, np. 5/2, w których pierwsza cyfra oznacza numer zwrotki, a druga numer wersu. W tych przypadkach, gdy rozbieżność między wariantami okazała się znaczna, zostały one (lub ich fragmenty) podane jako osobne teksty. 17

18 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz kończy się wyliczeniem źródeł pisanych, w których ten tekst występuje. Mają one dwojaki charakter. Najpierw się wymienia zbiory pieśni. Ich przegląd pozwala skonstatować, które pieśni mają swoje źródło drukowane, a które funkcjonują tylko w obiegu rękopiśmiennym. Znalazły się wśród nich zarówno reprezentatywne śpiewniki XIX-wieczne i popularne na przełomie XIX i XX w. kantyczki, jak i liczne współczesne publikacje, które różnymi drogami trafiły do rąk śpiewaków. Dzięki ich ciągowi chronologicznemu można prześledzić, od jak dawna pieśń jest utrwalona w tradycji śpiewanej i w jakim stopniu zaakceptowana w kanonie kościelnym. Inny rodzaj źródeł (wymieniony w porządku alfabetycznym po znaku //) to opracowania naukowe na temat pieśni pogrzebowych z innych regionów Polski oraz Białorusi, które pokazują zasięg geograficzny zamieszczonych tu utworów. W antologii zdecydowano się na zapis pieśni w unormowanej wersji literackiej. Z tekstów wyeliminowano błędy ortograficzne, zrekonstruowano interpunkcję. Swoiste cechy fonetyczne ujawniające się w wersji śpiewanej zostały omówione w artykule wstępnym. Zachowano natomiast regionalne formy morfologiczne oraz osobliwości leksykalne, które w celu uniknięcia nieporozumienia zostały objaśnione w przypisach. Wszystkie melodie transponowane są na jedną wysokość w ten sposób, aby podstawowy dźwięk tonalny (dolna tonika brzmiąca w głosie wiodącym) była w g pierwszej oktawy. Realna wysokość dźwięku na początku pieśni zaznaczona jest w nawiasach łamanych pod znakiem klucza. Tu także odnotowane są realne wahania wysokości. Nad znakiem klucza podane jest tempo pieśni i jego zmiany. Pozostawiono tylko te znaki przykluczowe, które faktycznie brzmią w melodii. W podanych transkrypcjach melodii starano się uniknąć uogólnień jest tu rejestrowany moment wykonania, a więc unikatowa realizacja pieśni. Szczególnie ważną cechą śpiewu ludowego jest wariantywność zwrotek melodii, co także starano się przekazać z jak najmniejszym uogólnieniem, podkreślając nawet upiększenia dźwięków różnymi melizmami, charakterystycznymi długimi (oznakowanymi ogonkiem bez kreski) lub krótkimi (ogonkiem z kreską) forszlagami i nachszlagami. Warianty poszczególnych nut, ich grup połączonych ogonkami lub ligami podane są po ukośniku drobniejszą czcionką. Jeśli fragment melodii znacząco się zmienia, wówczas jest zapisywany na osobnej pięciolinii, każdy z nich jest numerowany ze wskazaniem zwrotek, np. 1, 2. Nie zrezygnowano z oznakowywania specyficznego początku pieśni, gdy intonuje jeden ze śpiewaków, następnie przyłączają się inni, powoli przypominana jest melodia, stabilizuje się rytm, tempo i dlatego pierwsza zwrotka przeważnie nieco się różni od pozostałych (w takim przypadku zapisywane są dwie lub nawet trzy pierwsze zwrotki melodii). Jest to bardzo charakterystyczna cecha tradycyjnego śpiewu, 18

19 Przedmowa jednakże zanikająca pod wpływem scenicznego wykonania, wzrastającej tendencji śpiewania dla słuchaczy. Wśród zapisywanych przez nas grup śpiewaczych były również takie, które pieśń rozpoczynały unisono, co zostało przekazane w transkrypcjach. Ogonki nut melodii głosu wiodącego pisane są w górę, wtórujących zaś w dół. Jeśli górnym głosem śpiewa kilka śpiewaczek, to jedna z nich jest wiodąca, dyktuje wysokość melodii, tempo, tekst pieśni. Jeżeli śpiew jest jednogłosowy, melodia śpiewana przez wiodącą śpiewaczkę zapisywana jest ogonkami w górę, pozostałych zaś śpiewających unisono lub heterofonicznie ogonkami w dół. Występują też różne wyjątki, które zostały objaśnione w uwagach pod melodiami. W nich ukazane są także właściwości sposobu śpiewania. Pominięto zaznaczanie oddechów w przypadku wielogłosowej faktury jest to dość trudne, choć należy zauważyć, że często są one ważne ze względów stylistycznych. Zainteresowani zawsze mogą znaleźć nagrania dźwiękowe w Instytucie Literatury Litewskiej i Folkloru. Odczytywanie melodii w zastosowanej transkrypcji nie jest łatwe, jednakże chodziło o to, aby czytelnik mógł dostrzec również wieloplanową, skomplikowaną panoramę śpiewów pogrzebowych na Wileńszczyźnie, manierę konkretnej grupy śpiewaczej, sposób wykonania oraz unikatowość, niepowtarzalność, a jednocześnie i tradycyjność każdej z wykonywanych pieśni. Za pomocą nut nie sposób jest przekazać ducha śpiewu, subtelności jego stylu, barwy głosów i wielu innych rzeczy. Proponujemy zatem czytelnikom wysłuchania nagrań dźwiękowych zapisanych na płycie. Dokumenty dźwiękowe ogółem stanowią kilkudziesięciogodzinny zbiór. Aby nagrać na płytę jak najwięcej i jak najbardziej różnorodnych pieśni, większość z nich trzeba było skracać, dlatego żadne z nagrań nie kończy się modlitwą śpiewaną Wieczne odpocznienie. Niemniej jednak w godzinnym nagraniu, które proponujemy czytelnikom naszej antologii, wszystkie 13 grup w miarę konsekwentnie ukazują repertuar pieśni oraz różnorodność śpiewów. Komentarze dotyczące melodii zawierają usystematyzowane dane muzyczne oraz inne dodatkowe informacje. Wszystkie melodie zapisane podczas realizacji projektu podzielone zostały na grupy, czyli stypologizowane (dane zawarte w komentarzach obejmują nie tylko pieśni publikowane w książce, lecz także inne melodie nagrane na Wileńszczyźnie). Zakłada się, że na typ melodii składa się ogół zarejestrowanych jego wariantów, w komentarzach występuje on pod nazwą melodia. Warianty zaliczane do jednego typu (często dość oddalone, dlatego typ melodii niekiedy można podzielić na wersje) łączy określony model muzyczny: te same podstawowe dźwięki tonalne, budowa metrorytmu, forma i konkretny rysunek intonacyjny. Jeśli publiko- 19

20 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie wanych jest kilka wariantów tego samego typu melodii, komentowane są one tylko raz obok pierwszego wariantu. W komentarzu w porządku alfabetycznym podane są miejscowości na Wileńszczyźnie, w których dany typ melodii został zanotowany. Podane są także sygnatury archiwum, w którym przechowywane są nagrania dźwiękowe, w nawiasach początek tekstu, z którym zapisana została melodia, jeżeli zaś tekst publikowany jest w niniejszej antologii również jego numer (np. Melodia zanotowana również: Ejsz. F 795/22 (nr 68, Aniele Stróżu), Dziew. F 793/24 (nr 9, Nieście chwałę, Chwalcie Pana), Land. F 817/04 (nr 28, Barbaro Panno), F 787/33 (O, jak fałszywe wszystko)). Następnie komentowana jest wariantywność publikowanej melodii, stopień rozpowszechnienia wśród litewskich tekstów (na podstawie przeglądu litewskich pieśni pogrzebowych zgromadzonych w archiwum LLTI), wymienia się warianty melodii publikowanych w polskich źródłach (jeżeli jest, wskazuje się też miejsce jej zapisu w ten sposób zarysowuje się zasięg terytorialny omawianej melodii). Dalej zamieszczone są uwagi ogólne dotyczące stylu melodii, pochodzenia, rozwoju, ewentualnego autorstwa i in. Na końcu wymienia się inne melodie, na jakie wykonywany jest podany tekst. Żywą tradycję udało się uwiecznić dzięki współpracy z grupami śpiewaków pogrzebowych. Mimo trudności, jakie napotkałyśmy, próbując namówić ludzi na spotkanie, ci śpiewacy, z którymi się rozmawiało, podzielili się tak naprawdę nie tylko swoim doświadczeniem, lecz również otworzyli swoje serca. Wielokrotnie spotykając się z nami, nie szczędzili oni ani czasu, ani sił (przecież większość śpiewaków jest już w zaawansowanym wieku), przez wiele godzin śpiewali, tyleż czasu poświęcili na długie rozmowy. Trzeba przyznać, że rozmowy te i śpiewy tylko formalnie można nazwać materiałem naukowym. W rzeczywistości są to prawdy wiary, mądrość, wiedza, emocje, opinie, wspomnienia, serdeczność mieszkańców Wileńszczyzny, a więc znacznie więcej niż można się było spodziewać na początku tego projektu naukowego. Zostawiamy dla przyszłych badaczy mnóstwo informacji zawartej w nagraniach dźwiękowych i materiałach wideo. Projekt kończymy niezwykle wzbogacone duchowo. Niech więc ta książka będzie wyrazem uznania i wdzięczności dla wszystkich wymienionych w niej (zob. Członkowie grup śpiewaczych, s. 114) i niewymienionych osób, które z nami współpracowały. Irena Masojć, Krystyna Syrnicka, Aušra Žičkienė 20

21 Įvadas Wstęp

22 22 Irena Masoit GYVOJI VILNIAUS KR AŠTO LAIDOTUVIŲ GIESMIŲ TR ADICIJA: SOCIOLINGVISTINIAI METMENYS Paskutiniaisiais XX a. dešimtmečiais kilus susidomėjimui laidotuvių giesmėmis pasirodė nemažai darbų, kuriuose dar pavyko apčiuopti šią liaudies tradiciją atskirose Lenkijos dalyse, pavyzdžiui, Karpatų (Sulima 1985) ir Zamostės (Zamość) regionuose (Adamowski 1994), Silezijoje (Turek 1999) ir Palenkėje (Szymańska 1997/1998), kašubų (Perszon 1999), taip pat Opočno (Opoczno) ir Radomo regionuose (Kupisiński 2007). Tuo pačiu laiku skirtingi autoriai susidomėti šia tema galėjo dėl sąmoningo siekio išsaugoti atmintyje sociokultūrinį reiškinį, kurio tradicija pradėjo irti. Įsigalint miestietiškam gyvenimo būdui ir į laidotuvių apeigas vis labiau skverbiantis komerciniams santykiams laidotuvių giesmės Lenkijoje pradėjo neišvengiamai nykti arba net jau išnyko. Kaip pažymi daugelis tyrinėtojų, laidotuvių apeigų paprastėjimas ir virtimas formaliu dalyku yra susijęs su šiuolaikinio mentaliteto, požiūrio į mirtį ir gyvenimo būdo pokyčiais. Nauji tyrinėjimai kašubų regione (žr. Bobkowski 2001), kuris vis dar stebina tradicijų gyvybingumu, rodo dinamiškus jaunosios kartos mąstymo pokyčius. Panašu, kad dėl šių pokyčių laidojimo giesmėms gresia likti išstumtoms iš apeiginės praktikos, paliekant joms vietos tik kaip sceniniam folklorui. Neseniai išleisto laidotuvių giesmių rinkinio autoriai konstatuoja, kad aptariamos grupės giesmės daugiausia paplitusios Rytų ir Šiaurės Rytų Lenkijoje: Liublino, Sedlicos (Siedlce), Lomžos ir Balstogės regionuose (Bartmiński 2011: 671). Ši tradicija nusitęsia ir už Bugo, gyvuoja ir vakarų Baltarusijos katalikų bendruomenėse (plg. Adamowski, Doda, Mickiewicz 1997/1998) m. Varšuvos universiteto etnologų grupei atlikus tyrimus Vilniaus krašte buvo išleistas mokslo populiarinimo leidinys Sen i śmierć na Wileńszczyźnie (Braun 2001), kuriame pateikti šiuolaikiniai atsisveikinimo su mirusiuoju papročiai ir tikėjimai, atkreiptas dėmesys į gyvąją šio krašto laidotuvių giedojimo tradiciją. Po kelerių metų pasirodė šiais tyrimais besiremianti kiek išsamesnė Bogusławos Marszalik (2003) laidotuvių giedojimo tradicijos analizė. Panašiu laiku paskelbtas ir pirmasis Kristinos Syrnickos straipsnis (2002), tapęs gilesnio jos susidomėjimo Lietuvos lenkų laidojimo giesmėmis pradžia (žr. Syrnicka 2005, 2006, 2006, 2007, 2008, 2009). Tiek katalikiškose lenkų, tiek lietuvių bendruomenėse giedojimas, kaip ir anksčiau, tebelieka visuomenei priimtina įprasto elgesio mirties akivaizdoje norma. Šiuolaikiniame, daug trumpesniame, laidotuvių scenarijuje jam numatyta gerokai

23 Irena Masoit. Gyvoji Vilniaus krašto laidotuvių giedojimo tradicija: Sociolingvistiniai metmenys mažiau laiko. Pirmąjį budėjimo vakarą giedama maždaug 5 6 valandas. Laidotuvių dieną giedotojai ateina likus 2 3 valandoms iki velionio išlydėjimo iš šarvojimo salės ar namų ir dalyvauja visoje tolesnėje laidotuvių ceremonijoje, įskaitant šermenų vaišes. Per visas laidotuves sugiedama apie skirtingus kūrinius. Giedojimas ramina, įrašo mirtį į bendrąjį religinį matmenį, leidžia susitaikyti su ja kaip neatšaukiamu biologiniu faktu. Nemateriali garso prigimtis lemia, kad giedojimas mūsų informantų yra traktuojamas kaip tobuliausia ir rafinuočiausia maldos forma: I śpiewania liczy się większa modlitwa niż sama modlitwa. Śpiew liczy się większa ofiara dla Boga i dla tego człowieka zmarłego. / Ir giedojimas yra stipresnė malda negu pati malda. Giesmė yra didesnė auka Dievui ir tam mirusiam žmogui (F 792/12). Antropologiniu požiūriu laidotuvių giesmės yra maldos, turinčios užtikrinti mirusiojo sielos ramybę pereinamuoju laikotarpiu, palengvinti persikėlimą į paskyrimo vietą ir sutaikyti šeimos narius su artimo žmogaus išėjimu, rūšis. Teologinio ir liaudies požiūrių į mirtį skirtumai Vilniaus krašte netapo kliūtimi darniai sujungti liturginius veiksmus, atliekamus kunigo, ir laidotuvių giesmininkų inicijuotas apeigas 1. Tokiems atsisveikinimo su mirusiuoju papročiams Lenkijos rytuose ir buvusiuose pakraščiuose galėjo turėti įtakos dviejų religinių sistemų (katalikiškosios ir pravoslaviškosios, kurioje giedojimas budint prie mirusiojo ir jį laidojant taip pat yra labai svarbus) sandūra. Verta pažymėti ir tai, kad laidotuvių giesmės iki šiol nebuvo iš pagrindų tirtos ir lietuvių tautosakininkų. Šią baltą dėmę atskleidžia lietuvių etnomuzikologo Rimanto Sliužinsko (2006) knyga, kurioje nagrinėjamos lenkų ir lietuvių apeiginių dainų paralelės. Remdamasis bendra kokybine klasifikacija autorius patvirtina, kad lenkų ir lietuvių liaudies kultūroje egzistavo laidotuvių giesmės (ten pat: 28), vis dėlto trūkstant duomenų ir išsamių darbų šia tema jis negalėjo atlikti jų lyginamosios analizės. Medžiaga, gauta įgyvendinant projektą, sudarė galimybių gerokai praplėsti mūsų žinias apie šiuolaikines laidotuvių giesmes. Šiame straipsnyje atskleisime sociokultūrines aplinkybes, kurios leido liaudies tradicijai įsitvirtinti naujoje tikrovėje, taip pat aptarsime būdus, kuriais giesmininkai formuoja savo repertuarą, ir išanalizuosime giesmių kalbą. Giedotojų grupių charakteristika Laidotuvių giesmes atlieka specialūs kolektyvai, kurių nariai vietinių žmonių paprastai vadinami giedotojais (śpiewaki). Mažesnėse gyvenvietėse, kuriose žmonės 1 Parapijų kunigai palaiko giedotojų grupių veiklą, patys dažnai talkina ieškodami naujų spaudintų giesmynų ar giesmių tekstų. 23

24 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės geriau pažįsta vieni kitus, pasisekė gauti informacijos apie šių giedotojų grupių skaičių. Pavyzdžiui, Lentvaryje ( gyventojai) yra trys giedotojų grupės, giedančios lenkų ir trys lietuvių laidotuvėse. Pabradėje (6 121 gyventojas) yra du lenkiški kolektyvai ir vienas lietuviškas. Lenkų daugumos apgyventuose miesteliuose Eišiškėse (3 688 gyventojai) ir Mickūnuose (1 500 gyventojų) yra po dvi grupes, giedančias lenkiškai. Gyvenvietėse, kurių tautinė sudėtis mišri, Švenčionėliuose (5 950 gyventojų) ir Dieveniškėse (916 gyventojų), veikia ir lietuviškos, ir lenkiškos grupės. Didelėje miesto zonoje, Vilniuje, buvo neįmanoma suskaičiuoti visų giedotojų grupių. Dviejų vilnietiškų grupių garso įrašai rodo mieste prasidėjusią tokių kolektyvų dezintegraciją. Atlikėjai atskirose laidotuvėse gali jungtis atsitiktinai ir giedoti kaip nauja grupė. Tai daro neigiamą įtaką visai ceremonijai, kadangi tokia atsitiktinė grupė tik giedojimo metu pradeda derinti repertuarą ir jo atlikimo būdą. Vis dėlto tai yra naujas reiškinys, tiesą sakant, būdingas išskirtinai sostinei, visais kitais atvejais giedotojų grupės yra santykinai stabilios. Daugiakalbystės ir įvairių kultūrų persipynimo sąlygomis, kokios susiklostė Vilniaus krašte, nekelia nuostabos ir tai, kad atskirų vietovių giedotojų grupių sudėtis taip pat yra etniškai mišri, pvz., grupėse, giedančiose Turgeliuose (Šalčininkų r.), Šiauliuose (Širvintų r.) ir Švenčionėliuose (Švenčionių r.), gieda ir lietuvės, kurios pakankamai sklandžiai kalba lenkiškai. Iš Baltarusijos kilusi vieno Vilniaus kolektyvo giesmininkė pradėjo mokytis lenkų kalbos iš giesmių tekstų, kai būdama jau brandaus amžiaus ėmė giedoti laidotuvėse. Iki šiol kiekvienos iš tirtų grupių repertuaras buvo pritaikytas apeigoms lenkų kalba. Jei tekdavo giedoti mišrių šeimų laidotuvėse, lietuviški akcentai apsiribodavo maldomis arba liturgija šia kalba. Vis dėlto aktyvi jaunesnio amžiaus giedotojų dvikalbystė gali išugdyti tos pačios giedotojų grupės įgūdžius esant būtinybei giedoti katalikų laidotuvėse ir lenkiškai, ir lietuviškai arba mišrių šeimų laidotuvėse pakaitomis giedoti giesmes abiem kalbomis. Tai jau dabar bando daryti Dieveniškių giesmininkės, kurių repertuare yra daug lietuviškų giesmių. Giedotojų grupės, veikiančios tirtose vietovėse, dažniausiai gieda vienoje parapijoje, nors kartais vis dėlto yra kviečiamos ir gerokai toliau. Taip atsitinka, kai laidotuvės vyksta šeimoje, susigiminiavusioje su grupės nariais arba kilusioje iš jų giedojimo teritorijos. Yra žinoma atvejų, kai mirusysis, dar būdamas gyvas, yra išsakęs norą, kad per jo laidotuves giedotų tas, o ne kitas giedotojų kolektyvas: U nas było tak, że zapraszajo na pogrzeb śpiewać, a my nie możym < >. Mówi: A co mnie robić? Mama prosiła, żeby wy śpiewaliby na jej pogrzebie. Nu syn dzwoni < >. To widzi, oni jeszcze żywe zamawiajo śpiewaków. / Kartais taip nutinka, kad prašo giedoti laidotuvėse, o mes negalime < >. Sako: Tai ką man dabar daryti? Mama prašė, 24

25 Irena Masoit. Gyvoji Vilniaus krašto laidotuvių giedojimo tradicija: Sociolingvistiniai metmenys kad jūs giedotumėte jos laidotuvėse. Na, sūnus skambina < >. Tai matote, jie dar gyvi būdami užsisako giedotojus (F 600/02). Iš viso buvo bendrauta su trylikos laidotuvių giedotojų grupių nariais (žr. skyrių Giedotojai ir giedotojų grupės, p. 114) įrašytos giesmės ir pokalbiai su jais. Grupių narių skaičius svyravo nuo 2 iki 6 asmenų (didžiausios 6 asmenų grupės buvo tik Švenčionėliuose ir Turgeliuose). Geriausiai joms priklausančių asmenų bendrąjį sociologinį vaizdą atskleidžia čia pateikta lentelė. Lentelė. Sociologinė giedotojų charakteristika Amžius iki 40 metų metai metų per 70 metų Išsilavinimas Skaičius ir lytis Pag. Vid. Aukš. Pag. Vid. Aukš. Pag. Vid. Aukš. Pag. Vid. Aukš M - 5M 1M 2M 10M 2V Iš viso Lentelėje vartojamos santrumpos: (išsilavinimas) Pag. pagrindinis, Vid. vidurinis, Aukš. aukštasis; (lytis) V vyriškoji, M moteriškoji. Kaip matyti, tarp giedotojų daugiausia yra vyresnių, pensinio amžiaus, žmonių. Daugiau nei pusė (25) iš jų yra asmenys, kuriems per septyniasdešimt. Taip yra dėl to, kad giedotojo veikla reikalauja visiško atsidavimo laidotuvėms tenka paaukoti vieną vakarą ir visą kitą dieną, o to neįmanoma numatyti iš anksto. Sunkumai, patiriami derinant giedojimą su profesine veikla, ir lemia tai, kad būdami ne pensinio amžiaus giedoti gali tik tie asmenys, kurie turi alternatyvų pragyvenimo šaltinį (pvz., gyvena iš invalidumo pensijos), dirba nenormuotą darbo dieną arba užsiima individualia ūkine veikla. Tik trys iš apklaustų asmenų dirba valstybinėse įstaigose, o tai, pasak jų pačių, dažnai ir trukdo dalyvauti laidotuvių ceremonijoje. Be to, įprasta, kad giedotoju netampama nepasiekus brandos ir neturint gyvenimiškosios patirties, kurios ribas vienas informatorių apibrėžia taip: Dopóki nie stukni pięćdziesiątka, a to i więcej, żaden nie przyjdzi [śpiewać]. / Kol nesukaks penkiasdešimt arba daugiau, nei vienas neateis [giedoti] (F 600/11). Dauguma laidotuvių giesmininkų yra moterys, tik penkiose skirtingose grupėse yra ir vyrų. Čia pastebime aiškią tradicijos transformaciją, nes praeityje šis užsiėmimas dažniausiai buvo vyriškas (dažnai už mirusiuosius giedodavo keliaujantys elgetos taip atsirado ir elgetų giesmės (dziadowskie pieśni), plg. Kolbuszewski 1956: 51). Dėl to apgailestaudamos mūsų informatorės ne kartą pabrėžė, kad vyriškų ir moteriškų balsų jungimas praturtindavo melodijos skambesį. 2M 16M 3V 3M 1V 2M 25

26 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Daugiausia giedotojų (21) tie, kurie gimę dar prieš karą, turi tik pagrindinį išsilavinimą, tiek pat asmenų (21) vidurinį, dažnai vidurinį profesinį, tik šešių giedotojų grupių nariai yra įgiję aukštąjį išsilavinimą. Verta pažymėti, kad net penkios iš jų yra mokytojos (4 pensininkės, viena dar dirbanti) asmenys, pripratę viešai kalbėti, pasižymintys organizaciniais gebėjimais. Tyrimai rodo, kad giedojimas dažnai yra perduodamas iš kartos į kartą. Daugiau nei pusė mūsų informatorių patvirtino, kad jie tęsia šeimos tradicijas laidotuvių giesmininkai buvo jų tėvai arba seneliai. Dabar tapti giedotoju yra daug paprasčiau, į grupę dažnai priimama dėl balso, kuris pastebimas dalyvaujant bažnyčios chore arba pasaulietinėje meninėje saviveikloje. Dauguma laidotuvių giesmininkų gieda ir bažnyčių choruose. Kai kada laidotuvių giesmininkų grupę sieja ir kita meninė veikla, pvz., Turgelių giesmininkės yra sukūrusios folkloro kolektyvą Turgielanka, giedotojos iš Siužonių priklauso grupei Sużanianka, iš Eišiškių ansambliui Ejszyszczanie, iš Šiaulių kaimo grupei Wesołe babki, o Pabradės grupės narės įvairiataučiam ansambliui Praeities aidai. Tokia įvairi veikla rodo asmenų, kuriems giedojimas laidotuvėse tapo dar viena saviraiškos sritimi, visuomeninį aktyvumą ir kūrybiškumą. Be to, tai ir veikla, kelianti ypatingą aplinkinių pagarbą, stiprinanti giedotojų visuomeninį autoritetą ir net prilygstanti kunigo pareigoms vietos bendruomenėje. Šiuolaikinės giedotojų grupės prarado hierarchiją, grupės vadovo statusas taip pat nebėra reikšmingas. Vadovauti laidotuvėms gali skirtingi asmenys, o giedamus kūrinius parenka ir jų eilės tvarką dažnai kartu nustato visi grupės nariai. Net ir užvesti giesmę kai kuriose grupėse gali iš eilės visi grupės nariai. Giedotojų stažas būna skirtingas. Labai nedaug žmonių gali pasigirti tuo, kad gieda nuo jaunystės. Toks yra Pabradės grupės vadovas Boleslavas Markovičius (g. 1927), kuris pradėjo giedoti būdamas 14 metų, ir turi jau 70 metų giedojimo patirtį. Sužonių giedotojos Stanislava Ingelevič (g. 1936) ir Jadvyga Kavšyn (g. 1932) giedoti ėmė dar mažametės, nuo vaikystės kartu su tėvais dalyvaudavo naktiniuose budėjimuose: Mama śpiewaczka była < >. Nu to wtedy już mama brała mnie ze sobo, jak ja miałam dziesięć jakich i tu sadziła, tu blisko, żeby ja słuchała, nu i potem lat musi szesnaście jakich musiała śpiewać, bo ja wszystko wsłuchawszy się była, na pamięć, i tony te wszystkie. / Mama buvo giedotoja < >. Na, o paskiau, jau kai buvau kokių dešimties, mama imdavo mane su savimi ir čia pasisodindavo, čia, arčiau, kad klausyčiau, na, o vėliau, jau nuo kokių šešiolikos metų, turėjau giedoti, nes jau buvau visko prisiklausiusi, išmokusi mintinai, ir visus tuos tonus (F 602/01). Dauguma įsitraukė į šią veiklą brandaus amžiaus, net išėję į pensiją. Įtakos tokiam kai kurių asmenų (daugiausia moterų) sprendimui turėjo sutuoktinio mirtis: A ja 26

27 Irena Masoit. Gyvoji Vilniaus krašto laidotuvių giedojimo tradicija: Sociolingvistiniai metmenys przyłączyłam się do nich w roku 1995, bo w czwartym umarł mój mąż, to jeszcze nie chodziłam < >, bo ja kiedyś nie zwracałam uwagi na to, nawet nie słuchałam te piosenki, absolutnie ja nie słuchałam tych piosenek, nu śpiewają i śpiewają, niech sobie śpiewają. [A teraz coś się zmieniło?] Tak, jakby to coś, wie, obudziło się we mnie, < > a teraz kiedy na przykład czytam później po godzinkach < > to ja to tak drugi raz przejmuję do łez i boję się mocno nie rozpłakać się, bo później każdy wyraz ja wiem, co czytam. / O aš prie jų prisijungiau 1995 metais, nes ketvirtais mirė mano vyras, tai dar negiedojau < >, nes kažkada nė dėmesio į tai nekreipiau, net nesiklausiau tų giesmių, visiškai tų giesmių nesiklausiau, na, gieda, ir tegieda sau. [O dabar kas nors pasikeitė?] Taip, kažin kas, žinot, lyg nubudo manyje, < > o dabar, kai, pavyzdžiui, skaitau, pasibaigus Valandoms < >, tai kitą sykį susigraudinu iki ašarų ir bijau pernelyg neįsiverkti, nes vėliau kiekvieną žodį, kurį skaitau, suvokiu (F 780/01). Priežastis, dėl kurios galėjo nutrūkti Lietuvos lenkų laidotuvių giesmių tradicija, buvo sovietinimas pokariu ir progresuojantis ateizmas, kuris ypač sustiprėjo vadinamaisiais brandaus socializmo metais, aštuntajame dešimtmetyje. Giedojimas laidotuvėse, kaip ir dalyvavimas apeigose, daugeliui asmenų, užimančių reikšmingesnę visuomeninę padėtį, galėjo brangiai kainuoti. Jadvyga Stankevičienė (g. 1946), mokytoja iš Maišiagalos, prisipažįsta, kad visada norėjo prisijungti prie vietinės giedotojų grupės, bet devintajame dešimtmetyje tai galėjo daryti tik laikydamasi tam tikrų atsargumo priemonių: [Kiedy pani zaczęła śpiewać?] Chyba jak tu było o już przy wolnej Litwie, chyba wtedy już ja poszłam śmiało, bo jeszcze zaczęłam śpiewać, jeszcze nie było możno < >, to nawet w sąsiedztwie, potem u męża w rodzinie jaki pogrzeb, u mnie w rodzinie, i mnie zawołają, i mnie tak podoba się. / [Kada jūs pradėjote giedoti?] Atrodo, jau laisvoje Lietuvoje, tada jau ėjau drąsiai, nes kai tik pradėjau giedoti, dar nebuvo galima < >, tai bent kaimynystėje ar vyro giminėje kokios laidotuvės, ar mano, ir mane pakviečia, tai man taip patikdavo (F 784/01). Atrodo, kad santvarkos pokyčiai ir religinio gyvenimo atgimimas, prasidėjęs Lietuvoje po 1990-ųjų, suaktyvino giedotojų veiklą ir paskatino jaunesnius narius įsitraukti į giedotojų gretas. Paskutinis XX a. dešimtmetis atnešė ir kitų visuomeninių santykių pokyčių, kurie galėtų tapti impulsu tęsti šią tradiciją. Dar visai neseniai giedojimas vertintas kaip nesavanaudiška paslauga, už kurią atlygis buvo tik bendruomenės pagarba. Vis dėlto jau kuris laikas giedotojai priima finansinį atlygį, kuris įsigalint bendrai laidojimo paslaugų komercializacijai jau suprantamas kaip natūrali būtinybė. Tik viena iš giedotojų grupių iš įsitikinimų atsisako priimti pinigus bet ir tada mirusiojo šeima stengiasi atsilyginti už jų triūsą kokia nors dovana. 27

28 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Rankraštiniai giesmynai Skirtingai nei kitos folkloro rūšys, kurios gyvuoja perteikiamos žodžiu, laidotuvių giesmės remiasi raštu kaip pagrindine visuomeninės atminties forma (Adamowski 1994: 15). Tai tikriausiai susiję su daugybės daugiaposmių kūrinių įsiminimo problema. Visos giedotojų grupės atlieka laidotuvių giesmes iš rašto. Tik viena iš vyriausių giedotojų (g. 1927) dėl regos sutrikimo yra priversta giedoti iš atminties. Laidotuvių giesmininkai naudojasi spausdintais šaltiniais, kurie yra dvejopo pobūdžio. Pirmiausia, tai XIX a. pabaigoje ir XX a. pradžioje masiškai leistos vadinamosios kantičkos giesmynai 2. Vis dėlto šiuo metu giedodami jais naudojasi tik kai kurie giedotojai. Sugadintas popierius, ištrinti puslapių numeriai ir neaiškus mažas šriftas padaro šiuos giesmynus mažai naudingus kasdieniam naudojimui. Dauguma giedotojų saugo juos namuose kaip atminimą. Kita spausdintų šaltinių rūšis yra maldų ir giesmių rinkiniai, kuriuos imta leisti Lenkijoje paskutiniaisiais XX a. dešimtmečiais. Tuo metu pradėta atnaujinti senus leidimus 3 ir sudarinėti naujus religinių giesmių, skirtų giedoti laidotuvėse 4 arba plačiau naudoti katalikiškoje bendruomenėje, leidinukus 5. Maždaug tuo laiku kilo ir filologinis susidomėjimas laidotuvių giesmėmis, kaip kultūros tekstais (plg. Kolbuszewski 1986: 49). Pagrindinis giesmių repertuaro sudarymo principas specialūs rankraštiniai giesmynai, kuriuos turi beveik visi tirtų grupių nariai. Tai paprasti prirašyti ranka, rečiau rašomąja mašinėle arba kompiuteriu parašyti sąsiuviniai. Jų grafinis apipavidalinimas dažniausiai nėra įmantrus. Ypatingo dėmesio nusipelno vienas giesmynas, kuriuo naudojasi Pabradės giedotojai. Iš kitų šis giesmynas išskiria ypatingu meniškumu jis parašytas kaligrafiška rašysena, papuoštas išmoningais ornamentais laidotuvių tema ir įrištas rankomis pagamintu viršeliu 6. 2 Seniausias giesmynas, kurį pavyko užregistruoti tyrimų metu, tai Kantyczka Nowa czyli Lira Duchowa. Zbiór pieśni nabożnych na uroczystości całego roku. Warszawa, Druk S. Orgelbranda Synów, Populiariausias tarp lenkų giesmių giedotojų vis dėlto yra kitas leidinys Kantyczka czyli pieśni nabożne w Kościele Katolickim używane. Wydanie nowe. Wilno. Nakładem księgarni Józefa Zawadzkiego w Wilnie, 1915, naudojamas kelių giedotojų grupių. 3 Mickūnų giedotojų yra naudojamas vienas iš paskutinių, daugybę kartų pakartotinai išleistas įžymus kunigo Jano Siedleckio leidinys Śpiewnik kościelny, XXXIX leidimas, vyr. redaktorius kun. Karol Mrowiec CM, Kraków, 1994; visos Turgelių grupės narės naudojasi rinkiniu Pieśni nabożne, Suvalkai, 1995, kuris yra perspausdintas iš 1925 m. leidinio. 4 Tyrimų metu aptikti tokie brošiūros pavidalo leidiniai, kaip Modlitwy i pieśni za zmarłych, zebrał i opracował o. Benignus Piotr Deptuła. Kraków: Ojcowie Cystersi 1987; Modlitewnik pogrzebowy, 2000 (spausdinimo vieta nenurodyta). 5 Tokios rūšies leidinys yra, pvz., Pielgrzymka miłosierdzia. Śpiewnik liturgiczno-pielgrzymkowy, Vilnius, Tai jau antras, gerokai išplėstas šio giesmyno leidimas. 6 Giesmyną 1983 m. sudarė jau miręs laidotuvių giesmininkas Zenonas Šadzianiecas, kuris pagamino, atrodo, apie 10 tokių knygų. 28

29 Irena Masoit. Gyvoji Vilniaus krašto laidotuvių giedojimo tradicija: Sociolingvistiniai metmenys Sąsiuviniuose yra įprastų skirtingų rūšių laidotuvių tekstų: maldų, prakalbų ir giesmių. Giesmių skaičius juose, atsižvelgiant į tai, ar grupė papildomai naudoja spausdintus leidinius, svyruoja nuo 30 iki 187. Kūrinių tvarka rankraštiniuose giesmynuose yra atsitiktinė ir neatspindi jų giedojimo per laidotuves eiliškumo. Vesti sąsiuvinius imta pokariu: iš pradžių tai buvo susiję su spausdintinių šaltinių stoka, paskui su draudimu juos turėti, o paskiausiai su troškimu nepertraukiamai papildyti repertuarą. Daugeliu atvejų kūriniai yra perrašomi į sąsiuvinius tiesiogiai iš spausdintinių šaltinių, ką nurodo išsamesnės ar šykštesnės bibliografinės nuorodos, pvz., spausdinto leidinio puslapių numeriai. Kiekvienas giesmynas yra atviras, nuolat papildomas tekstų rinkinys. Grupių vadovai atnaujina savo repertuarą, ieškodami naujų giesmių kantičkose, bažnytiniuose giesmynuose, parsiveždami įvairių brošiūrų ar lapelių iš piligriminių kelionių. Naujų tekstų rinkimo principus viena iš vadovių apibūdina taip: Wybieram to, co nam pasuji < >, kupuję w Polsce różne takie tam książeczki maleńkie, u nas w księgarni biegam i biegam, zawsze cóś nowego, zawsze co mnie pasuji, nigdy nie będę się modliła tego, czego nie rozumiem, co mnie nie pasuji < >, jeżeli coś znalazłam, czytam i płacza, znaczy się weszła w dusza. / Išsirenku tai, kas mums tinka, perku Lenkijoje visokias knygeles, į mūsų knygyną vis bėgioju ir bėgioju, vis ko nors naujo, kas man tinka, niekad nemelsiu to, ko nesuprantu, kas man netinka < >, jei ką radau, skaitau ir verkiu, vadinasi palietė sielą (F 600/03). Sąsiuviniuose dažniausiai yra išskirtinai lenkiškos giesmės. Tik Švenčionėlių tekstų rinkinyje buvo rasta keletas lotyniškų kūrinių, o sąsiuvinyje iš Dieveniškių 18 lietuviškų tekstų. Dažnai giedotojai giesmes nusirašo vieni nuo kitų, o tai neišvengiamai lemia tekstų variantų atsiradimą. Neretai persirašymas tampa nesąmoningų leksinių, morfologinių ir sintaksinių iškraipymų pasekme. Vis dėlto kartais teksto pokyčių atsiranda ir dėl sąmoningo kūrybinio išradingumo: Mnie tak bywa strzeli coś do głowy, nu ja nie wiem, to Bóg daji natchnienie takie < >, jedna [pieśń] trochę przerobiona, druga dorobiona. / Būna, man tarsi kas šauna galvon, na, aš nežinau, tai Dievas suteikia tokį įkvėpimą < >, viena [giesmė] šiek tiek perdaryta, kita prikurta (F 788/08). Rečiau turinio ir kalbos pokyčių atsiranda giesmėse, giedamose iš senų rašytinių šaltinių. Dauguma jų ir perrašomos išsaugo senoviškas morfologines formas, pvz., būdvardžio daugiskaitos įnagininko galūnes -emi: Jako na puszczy prędkiemi psy szczwana (8) 7, a wiatry, gdzie jeno chcą, wszędzie władną niemi (4); senovinius veiksmažodžių kamienus: Z nich wolę Twoją sługa Twój poznawa, / pewien nagrody, gdy przy nich zostawa (5); nekirčiuotą įvardžio ja galininko formą: jeszcze ja będę dziękował, że mię zachował (8); trumpąsias būdvardžių formas: pozbaw mię pychy, tak oczyszczon 7 Skliausteliuose pateikti skaičiai nurodo giesmės numerį šioje antologijoje. 29

30 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės będę (5). Laidotuvių giesmių senosios gramatinės formos ne tik netrukdo jų klausytis, bet netgi suteikia joms iškilmingą stilistinį atspalvį. Čia derėtų priminti tai, kad dauguma šių archajiškų bruožų gerokai ilgiau išliko šiaurės pakraščių lenkų kalboje, tapdami tipiniais regioniniais ypatumais (plg. Kurzowa 1993: 269, 277). Kai kurie iš jų, pavyzdžiui, nekirčiuota įvardžio galininko forma mię, dar devintajame praėjusio amžiaus dešimtmetyje buvo įsidėmėtinai gyvybinga rašytinėje Lietuvos lenkų kalboje (Mędelska 1993: 119). Svetimi kasdienei kalbai senųjų formų variantai gali būti vietinių lenkų traktuojami kaip literatūrinės kalbos elementai. Daugiau atlikėjų įtarimų sukelia senas turinys ir archajiški, nesuprantami leksikos vienetai, kurie gali apsunkinti giesmės suvokimą ir taip sumažinti poveikį klausytojams. Pavyzdžių, kaip aktualizuojamas teksto turinys, galima rasti labai populiarioje XVIII a. giesmėje Żegnam Cię, mój świecie wesoły (80). Sąsiuvinyje iš Turgelių pasenusios visuomeninės kultūrinės realijos żegnam was, królowie, książęta < > mitry i korony < > już nie wolno będzie jeść, pić na urzędzie, siekiant didesnio autentiškumo, buvo pakeistos joms artimiausiomis, šiuolaikiniam klausytojui labiau suprantamomis sampratomis żegnam was, dzieci i wnuczęta < > rządy i korony < > już nie trzeba będzie chodzić po urzędach. Paskutinėje šios giesmyno giesmės strofoje yra leksinis archaizmas kanarowy cukrinis (iš kanar aukštos rūšies nendrinis cukrus ): Żegnam was godziny cukrowe, / momenta i dni kanarowe. Dauguma giedotojų stengiasi naujai interpretuoti šį žodį ir pakeičia jau nebeaiškų metaforišką epitetą panašaus skambesio ir suprantamos motyvacijos būdvardžiais, pvz., dni karnawałowe (Pabradė), dni kolorowe (Dieveniškės, Madžiūnai), dni koronowe (Sužionys, Vilnius), dni kontaktowe (Šiauliai), dni kanarkowe (Maišiagala), nepaisydami to, kad kai kurie iš jų netinka šiame kontekste. Norą keisti tekstus dažnai lemia siekis juos paversti religiniais. Šį motyvą galime pastebėti viduramžių giesmės parafrazėse Wyszła, wyszła dusza z ciała. Antroji jos eilutė na zielonej łączce stała turi svetimą katalikiškai pasaulėžiūrai žalios lankos, sielos buvimo po mirties laikinos vietos, metaforą, atėjusią dar iš ikikrikščioniškų tikėjimų (žr. Michałowska 1989: 7). Norėdami savo repertuare išsaugoti šią kontroversišką katalikišku požiūriu, bet artimą liaudies pamaldumui giesmę apie sielos klajones anapusiniame pasaulyje, giedotojai pakeičia šią metaforą mažiau prieštaraujančiais krikščioniškai tradicijai vaizdais: na zielonej drodze stała (Šiauliai), smutna ten świat opuszczała (Mickūnai), i u bramy Boga stała (Turgeliai). Vis dėlto dažniausi senovinių giesmių pakeitimai tai ilgų kūrinių trumpinimas, pvz., rankraštiniame giesmyne iš Mickūnų dauguma daugiaposmių psalmių yra sutrumpintos iki posmų. Kartais pašalinami tik atskiri posakiai, pvz., giedotojos iš Eišiškių prisipažįsta, kad pašalino iš senos giesmės Już idę do grobu smutnego, ciemnego posmus, kuriuose buvo joms estetiškai nepriimtini žodžiai robactwo, zgnilizna. 30

31 Irena Masoit. Gyvoji Vilniaus krašto laidotuvių giedojimo tradicija: Sociolingvistiniai metmenys Dažniausiai keičiami naujoviški, ne iš giesmynų imami tekstai, funkcionuojantys tik rankraščiuose ir neturintys spausdinto originalo. Daug neįsisąmonintų iškraipymų ir tikslingo perfrazavimo pavyzdžių galima rasti neseniai į Vilniaus krašto repertuarą įtrauktoje giesmėje Ostatni dzwon (90). Žodinė perteikimo forma daugiausia lemia jos tekstų skirtumus įvairiuose giesmynuose. Perrašant (o gal net užrašant iš klausos) keičiama žodžių ir posmų tvarka, leksiniai vienetai. Perkūrimo pasekmė yra ne tik nesuderintos sintaksinės konstrukcijos, kurios suardo sakinių prasmę, pvz., żałobnych pieśń i smutek głos / w dolinie wiatr rozniesie wzdłuż (Šiauliai), bet ir sąmoningi leksiniai pakeitimai, pvz., iš Ostatni dzwon, ostatni dzwon atsiranda Ostatni dzwon, żałobny dzwon (Turgeliai), iš w trumnie na cmentarz prowadzi on atsiranda w drodze na cmentarz prowadzi on (Eišiškės). Būdingiausias surinktos medžiagos perfrazavimo būdas tai teksto išplėtimas papildomomis strofomis, dėl kurio tos pačios giesmės variantai gerokai skiriasi savo apimtimi. Atlikėjų kūrybinis išradingumas ypač atsiskleidžia atsisveikinimo giesmėse (plg. 52, 70, 76, 83, 84, 85, 89, 96), kurios suteikia galimybę plėtoti apmąstymus apie laikinumą, tikrąsias žmogaus gyvenimo vertybes ir jo paskirtį žemėje. Giesmių kalba Tirtos vietovės skiriasi kalbinės situacijos požiūriu, kuri priklauso nuo gyventojų etninės sudėties ir lenkiškų visuomeninių kultūrinių institucijų egzistavimo, pirmiausia nuo mokyklų lenkų dėstomąja kalba. Kaimo gyvenvietėse ir mažuosiuose miesteliuose dominuoja lenkų tautybės gyventojai, labiau urbanizuotuose ir industrializuotuose centruose (Vilniuje, Lentvaryje, Pabradėje, Švenčionėliuose) tautinė ir kalbinė įvairovė yra didesnė. Įtakos kalbinei situacijai turi ir geografinė padėtis. Širvintų rajono Šiaulių kaimas, esantis netoli ikikarinės Lietuvos ir Lenkijos demarkacinės linijos, ribojasi su lietuvių kalbos kompaktišku plotu. O pasienio su Baltarusija ruože išlieka vartojama, ypač vyresniosios kartos, baltarusių šnekta, vadinamoji mowa prosta (paprastoji kalba). Dėl žemo šios kalbos atmainos prestižo ji nevartojama religinėje ir reprezentacinėje srityse, kurias yra užėmusi išskirtinai lenkų kalba 8. Baltarusiškos šnektos vartojimas iš pradžių turėjo klasinį pagrindą. Pakaitinis jos vartojimas su lenkų kalba buvo būdingas valstiečių kaimams. Lenkų kalbos vartojimas visose gyvenimo srityse buvo susijęs su bajoriška kilme, todėl tokių apylinkių gyventojus vadino szlachta (šlėkta), pvz., szlachta bujwidzka (Buivydžių šlėkta), szlachta podwilejska (Pavilnio šlėkta, gyvenusi trikampyje: Bezdonys Nemenčinė Vilnius), szlachta podbrzeziańska (Paberžės šlėkta) (žr. Чекмонас 1993: 159). Kai 8 Šioje teritorijoje lenkų ir baltarusių kalbos funkcionuoja dvikalbystės teisėmis, jos priešinamos panašiai kaip bendrinė kalba ir tarmė. 31

32 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės klasinis skirstymas išnyko, kalbiniai skirtumai pradėti sieti su kultūriniu prestižu, išskiriant šviesius, šviesesnius ir tamsius kaimus. Tai atsispindėjo ir muzikiniame folklore. Šiuolaikiniai muzikologai (plg. Nowak 2005: 116), tiriantys pasaulietines dainas, pastebi, kad šviesiuose kaimuose populiarus lenkiškas, dažnai patriotinio atspalvio, repertuaras, likusiuose mielai atliekami ir baltarusiški kūriniai. Skirtingai nei pasaulietinės dainos, laidotuvių giesmės gali būti atliekamos tik lenkų kalba, ji naudojama visose religinio gyvenimo srityse. Tyrimų metu su baltarusių kalba susidūrėme tik Dieveniškėse. Iš šios vietovės giedotojų atsiminimų paaiškėjo, kad dar neseniai net laidotuvių apeigose šios dvi kalbos buvo vartojamos pakaitomis melstasi ir giedota lenkiškai, o raudos galėjo būti ir baltarusiškos, jeigu ši kalba vartota šeimoje ir ja bendrauta su kaimynais: [Czego dotyczyły lamenty?] No jak to żyło sie, jak to szkoda, że rozstaje sie, jak ot po prostu: A czemu ty mienia pakinuła, ja jeszcze nie budu umirać, a ty pakinuła, a z kim ja teraz budu żyć? A Boże, mój Boże! [Po prostemu?] Po prostemu u nas na wioskach. / [Apie ką buvo raudama?] Na, apie tai, kaip gyvenimas ėjosi, kaip dabar gaila, kad reikia išsiskirti, va taip, paprastai: O kam tu mane palikai, aš dar nemirsiu, o tu mane palikai, o su kuo aš dabar gyvensiu? O Dieve, mano Dieve [Paprastąja kalba?] Paprastai kaimuose (F 792/10). Giedotojų lenkų, kaip ir apskritai Lietuvos lenkų tautinės mažumos, kalba nėra vienoda, vis dėlto teritoriniai skirtumai jaunosios kartos kalbai tapo mažiau reikšmingi. Lenkų kalbos skirtumai, kurių esmę sudaro didesnis ar mažesnis jos prisotinimas tarmybėmis ir rusų, rečiau lietuvių, kalbos svetimybėmis, yra individualaus pobūdžio. Šiais laikais tai pirmiausia lemia skirtingi sociolingvistiniai kintamieji (amžius, išsilavinimas, pasirinkta profesija, asmeninės aspiracijos, kontaktai su bendrine lenkų kalba). Vyresnių žmonių, kurių išsilavinimas tik pagrindinis, kalboje tipiškų tarmybių yra gerokai daugiau. Kalbinė kompetencija gerėja kartu su išsilavinimu ir pasirinkta profesija, dėl suprantamų priežasčių aukščiausia ji yra mokytojų, kurių pareiga savo aplinkoje kalbėti pavyzdingai. Esminis situacinis veiksnys, kuris turi įtakos kalbinėms formoms, yra kontakto tipas (savas / svetimas) ir diskurso rūšis (privatus / oficialus). Bendraujant su svetimaisiais lenkų kalba yra taisyklingesnė, tačiau kasdienėje kalboje vartojama daug tarmybių, kurios traktuojamos kaip šnekamosios kalbos elementai (plg. Mędelska 1996: 107). Kalbėdamiesi su tyrėjais giedotojai stengėsi parodyti geriausią kalbinę kompetenciją, o giedodami vartoti taisyklingiausias, jų suvokimu, kalbines formas. Regioniniai bruožai tik atsitiktinai patenka į giesmes, perrašytas iš rašytinių šaltinių. Jų yra gerokai daugiau giesmėse, kurios neturi spausdinto varianto, yra perrašomos iš sąsiuvinio į sąsiuvinį ir manoma gali būti vietinės liaudies kūrybos rezultatas. Tokio kūrinio pavyzdys giesmė Już zakryłaś swoje miłe oczy, mamo, kuri gali būti 32

33 Irena Masoit. Gyvoji Vilniaus krašto laidotuvių giedojimo tradicija: Sociolingvistiniai metmenys lietuviško kūrinio Užsimerkė mielos tavo akys vertimas. Abu kūriniai tyrimų metu aptikti sąsiuvinyje, priklausančiame Leokadijai Šilobrit (g. 1956). Vietinę šios giesmės kilmę patvirtina gausūs kalbiniai savitumai, pvz., leksiniai regionalizmai: zakryć oczy vietoj zamknąć, rozwitać vietoj pożegnać; būtojo laiko giminių galūnių painiojimas: zasnęłaś greta zakryłeś, odeszłeś ir t. t.; liepiamoji nuosaka modły szli vietoj ślij; pasenusios daugiskaitos 1-ojo asmens formos jedziem, nie zapomnim; svetimas linksnių valdymas między nas brakuje ciebie (lietuviškas prielinksnis tarp valdo kilmininką). Regioninės artikuliacinės ypatybės (balsių, minkštųjų priebalsių tarimas) yra labai individualizuotos ir giedant kolektyvui dažniausiai susilieja ir praranda savo raiškumą. Tik atsitiktinai pavyko aiškiai išgirsti akavimą, kitaip sakant, nekirčiuoto e ir ę tarimą kaip a, pvz., serca ociężało czy się przykowało; a moja westchnienie jak ciężkie więzienie (17); tak szybko upłynęło życia; daj im wieczna spoczywanie (82); Opuścić drodzy musza was (83a.); Ostatni dzwon, ostatni dzwon, / jak wiela dusz pobudza on (90). Dabar tai yra labai retas fonetinis bruožas, kuris ryškiausiai atsiskleidžia moteriškosios giminės daiktavardžių ir juos apibūdinančių žodžių, kurių galūnė -a, vienaskaitos galininke: proszę przyjąć ta dusza do nieba; racz wybawić ta dusza z ognia czyśćcowego (1); módl się za dusza (38); schodźcie się zewsząd na Kalwaryja (42); słońce zaszło za górami, / ziemia tuli cicha noc; już wieczorne dzwony grają, / ziemia kryje szary cień (61); zapali świeca chociaż raz w rok (90). Vis dėlto šiuose pavyzdžiuose turime matyti veikiau ne fonetinį, bet gramatinį procesą galininko ir vardininko sulyginimą visoje moteriškosios giminės linksniuotėje. Ši kalbinė ypatybė yra būdinga įvairiems visuomeniniams sluoksniams, taip pat vilniečių inteligentų šnekamajai kalbai (plg. Masojć 2001: 54 56). Nepastovi galininko galūnės pozicija regioninėje lenkų kalboje atsiskleidžia, kai daroma klaidų, kuriant standartines formas, pvz., Tylko mszą świętą zamówcie w kościele (85), Jak i dziatki, żoną moją / weźmij już w opiekę swoją (87). Laidotuvių giesmėse sutinkame nedaug leksinių dialektizmų, jie paaiškinti komentaruose. Kartais jie kartojasi visuose giesmės variantuose, pvz., bułka chleba vietoj bochenek (41), hodowałem vietoj wychowywałem (70), ir nepaneigiamai nurodo vietinę kūrinio kilmę. Kitais atvejais pasirodo atsitiktinai, kaip antai dialektizmas mazole nuospaudos, kuriuo pakeičiamas nesuprantamas knyginį stilistinį atspalvį turintis žodis mozoły, plg. tu po mych mazolach spoczynku nabędę (96a.) Daug gausiau giedamuose tekstuose yra aptinkama tipinių šiaurinių pakraščių dialekto gramatinių ypatybių: 1. Būtojo laiko begalūnių formų, kuriose asmenį nurodo įvardis, pvz., ja w spowiedzi być nie była (43); Jezu, dzięki Ci, że zbawił mnie (55); tyle razy ja z nieba schodziła (77); Tatuś, już ty zasnął wiecznym snem (84b); krótki czas był życia mego, / 33

34 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės ledwie doznał świata tego (87), o dėl jų bendrinių formų aptinkamas ir atsitiktinis moteriškosios ir vyriškosios giminių galūnių painiojimas, pvz., Mamo, nasza droga, a ty mamo, / już na wieki odeszłeś od nas ty, / zostawiłeś jednych nas tu samych (84a). 2. Vyriškųjų asmens formų svyravimas, pvz., Grzeszne duszy zapłakali (43); aby złości światowe mnie nie potępili (86); Sąsiady i sąsiadki, z wami się rozstaję (86). 3. Moteriškosios giminės daiktavardžių vardininko ir šauksmininko formų svyravimas, pvz., Czemu się smucisz, dusza moja, czemu (8); Módlcie się za mnie, moja rodzina (15); Córka moja droga, córko moja miła (70); Zbliż się, zbliż się tu, rodzina; Cicho, nie płacz, ma dziecina (89); Maryja, Maryja, najczystsza lilija (92). Vyriškosios giminės daiktavardžiai turi įprastą šauksmininką, atitinkantį bendrinės lenkų kalbos normą, kai kurios formos yra tiek sustabarėjusios, kad nevalingai vartojamos net vietoj vardininko, plg. Najmilszy Jezu w świętym sakramencie / niech mnie nakarmi w ostatnim momencie (27). 4. Ilgos įvardžių formos vietoj nekirčiuotų, pvz., było przeznaczone umrzeć mnie w tym czasie; aby dni mnie w czyśćcu / były jak najkrótsze; przebaczcie mnie, drodzy (45); zabierz mnie moje łzy, / zostaw mnie tylko zdrowie (94). Būdingų regioninių bruožų vengimas ir ne visada sėkmingas lygiavimasis į bendrinę kalbą dažnai lemia perdėtą taisyklingumą. Tik taip galima paaiškinti niekuo nepagrįstą kintančios vienaskaitos antrojo asmens galūnės ś atsiradimą: do Ciebie śpieszym w każdej biedzie, / a tyś nam zawsze pomoc dasz; Tyś znasz każdego radość, bóle; Tyś z Ostrej Bramy dajesz nam / zew dawnej pięknej tej miłości (75); Matko Bolesna, w Ostrej Bramie Tyś / sercem bolesnym w ołtarzu lśnisz; Tyś nas pojednaj z synem swym (76); Przeto na to pamiętajmy, / iżeś wszyscy umrzeć mamy (87). Kompetencijos trūkumus atskleidžia ir standartinių formų, nebūdingų tarminei lenkų kalbai, painiojimas, pvz., vienaskaitos naudininko su galūne -owi su vyriškosios giminės daiktavardžių vardininko galūne -owie, plg. [śmierć] nie cierpi królowi ani papieżowi ir atsitiktinai nie cierpi królowie ani papieżowie (24), arba netinkamas nekirčiuotų įvardžių formų vartojimas, plg. ze wszystkimi świętymi módl się za go duszę (18); bo okropny ci już spotkał los (84a). Vienas būdingiausių Vilniaus krašto lenkų kalbos fonetinių bruožų yra kitoks nosinių balsių tarimas. Žodžių viduryje nepriklausomai nuo pozicijos dominuoja priebalsinis tarimas, tačiau galūnėje pranyksta ne tik nosinis ę, bet ir ą rezonansas, pvz., esamojo laiko daugiskaitos trečiojo asmens: teraz wszystkie już bioro (F 602/03); nigdzie nie śpiewajo (F 792/04), arba moteriškosios giminės vienaskaitos įnagininko: ale wiosno, jesienio to bardzo często (F 794/01); poprobujim tako melodio, tako za każdo piosenko śpiewamy Wieczne odpocznienie (F 792/01). Perdėto taisyklingumo pavyzdžiu atliekamose giesmėse yra aiški priebalsinė nosinių balsių tartis taip pat 34

35 Irena Masoit. Gyvoji Vilniaus krašto laidotuvių giedojimo tradicija: Sociolingvistiniai metmenys ir galūnėse, plg. co przed ton panion na twarz padacie; bułken im chleba spuściła (F 781/17); masz sień stawić przed Wacława; wolen wszystkie męki znieść (F 783/20). Šių balsių priebalsinį tarimą žodžių gale nurodo ir giesmių rimai, kurie yra čionykštės kūrybos rezultatas, pvz., Matko Bolesna, błagamy Cię, / oddalaj od nas ponury cień arba Matko Bolesna, błagamy Cię, / skruszonym sercem z płaczem w ten dzień (76). Sąmoningas nosinių balsių fonetinės tarties atskyrimas šnekamojoje kalboje ir giesmių kalboje buvo juntamas, kai giedotojai kalbėdamiesi citavo giesmių pavadinimus, pvz., Przyjmijcie ton duszen jedna zwrotka [śpiewa] ksiądz, a potem my (F 792/04). Cituojant giesmės pradžią pavartota standartinė galininko forma, kurios tartis atitinka regioninės vartosenos normą: ton duszen, o tolimesniame pasakyme nuo savęs vietinę vartoseną atitinkanti šio linksnio forma: jedna zwrotka. Anksčiau pateiktos sociolingvistinės pastabos leidžia suformuluoti keletą išvadų. Pirma, galima tvirtinti, kad laidotuvių giesmių tradicija Vilniaus krašte ne užgeso, o harmoningai tapo naujosios realybės ir komercializuotų laidotuvių papročių dalimi. Maža to, ji yra gyvas, kokybiškai kintantis reiškinys, kuris priklauso nuo šiuolaikinės visuomenės pripažintų vertybinių, estetinių ir emocinių kriterijų, o šios savybės liudija, kad išsaugota liaudies tradicija krypsta į populiariąją kultūrą. Antra, tyrimai įrodė didelį giedotojų grupių aktyvumą ne tik konservatyvesnėse kaimo vietovėse, bet ir miestuose, taip pat ir pačiame Vilniuje. Nepaisant to, kad grupėse daugiausia yra pensinio amžiaus žmonių, į jų veiklą nuolat įsitraukia nauji visuomeniškai ir kūrybiškai veiklūs asmenys. Tai sudaro geras sąlygas išsaugoti laidotuvių giesmių tradiciją. Trečia, buvo pastebėta tai, kad šiuolaikinių giedotojų požiūriui į giesmes būdingas atvirumas pokyčiams, repertuaro pasirinkimo laisvė ir didelis kūrybingumas. Nepaisant to, kad naudojamasi įvairiais spausdintais šaltiniais, pagrindinis giesmių sklidimo būdas tebėra rankraštiniai giesmynai, kuriuose yra giesmių, ne tik perrašytų iš giesmynų ir kitų leidinių, bet ir perimtų iš žodinio repertuaro. Šis tekstų perteikimo būdas neišvengiamai lemia įvairius nesąmoningus ir planuotus jų pakeitimus. Mažiausiai keičiamos iš spausdintų giesmynų perrašomos giesmės, daugiausiai liaudiškos kilmės kūriniai, neturintys spausdinto pavyzdžio. Ketvirta, garso įrašų analizė leidžia teigti, kad neatsižvelgiant į tai, kokią kalbą kasdien vartoja atlikėjai, jie stengiasi visoms laidotuvių tekstų rūšims (giesmėms, maldoms ir prakalboms) suteikti bendrinės lenkų kalbos formą. Šie siekiai kartais lemia perdėtą taisyklingumą arba net tam tikrą stilistinę manierą, kurią rodo pastangos aiškiai tarti nosinius balsius galūnėje. Tačiau giesmių kalbinės regioninės ypatybės yra marginalaus pobūdžio, jos dažnai atsiskleidžia kartu su bendrinės kalbos bruožais ir suteikia kūriniams tik nežymų lokalinį atspalvį. 35

36 36 Irena Masojć ŻYWA TR ADYCJA ŚPIEWÓW POGRZEBOWYCH NA WILEŃSZCZYŹNIE: SZKIC SOCJOLINGWISTYCZNY Zainteresowanie tematem śpiewów pogrzebowych w ostatnich dziesięcioleciach XX w. przyniosło sporo prac, w których udało się uchwycić jeszcze tę tradycję ludową w poszczególnych regionach Polski, np. na Podkarpaciu (Sulima 1985), Śląsku (Turek 1999), Zamojszczyźnie (Adamowski 1994), Podlasiu (Szymańska 1997/1998), na Kaszubach (Perszon 1999) oraz w regionie opoczyńskim i radomskim (Kupisiński 2007). Jednoczesne podjęcie tego tematu przez różnych autorów mogło być dowodem świadomej troski o zachowanie w pamięci zjawiska socjokulturowego, które zaczęło ulegać erozji. Wraz z urbanizacją życia społecznego oraz komercjalizacją obrządku pogrzebowego zaczyna ono nieuchronnie zanikać (lub już zanikło) w Polsce. Jak podkreśla wielu badaczy, uproszczenie i sformalizowanie obrządku pogrzebowego wiąże się ze zmianą stosunku do śmierci we współczesnej mentalności oraz stylu życia. Nowsze relacje z Kaszubszczyzny (zob. Bobkowski 2001), regionu wciąż zadziwiającego żywotnością tradycji, pokazują dynamiczne przemiany w świadomości młodszych pokoleń. Te zmiany zagrażają usunięciem pieśni pogrzebowych z praktyk obrzędowych i umieszczeniem ich już tylko w sferze folkloru scenicznego. Autorzy wydanego niedawno zbioru pieśni obrzędowych konstatują, że występowanie omawianej grupy śpiewów koncentruje się głównie w regionach wschodnich i północno-wschodnich Polski: na Lubelszczyźnie, w Siedleckiem, Łomżyńskiem i Białostockiem (Bartmiński 2011: 671). Tradycja ta sięga również za Bug, jest kultywowana w katolickich wspólnotach na zachodniej Białorusi (por. Adamowski, Doda, Mickiewicz 1997/1998). Wynikiem przeprowadzonych w 2000 r. przez grupę etnologów z Uniwersytetu Warszawskiego badań terenowych na Wileńszczyźnie było ukazanie się publikacji popularnonaukowej Sen i śmierć na Wileńszczyźnie (Braun 2001), w której zarejestrowano współczesne zwyczaje i wierzenia towarzyszące pożegnaniu zmarłego oraz zwrócono uwagę na żywą w tym regionie tradycję śpiewów pogrzebowych. Parę lat później na ich podstawie powstało obszerniejsze opracowanie Bogusławy Marszalik (2003) poświęcone tej problematyce. W tym samym czasie ukazał się artykuł Krystyny Syrnickiej (2002), który zapoczątkował jej głębsze zainteresowanie polskimi pieśniami pogrzebowymi na Litwie (zob. Syrnicka 2005, 2006, 2007, 2008, 2009). Zarówno w katolickiej społeczności polskiej, jak i litewskiej śpiewy pogrzebowe pozostają nadal społecznie przyjętą normą konwencjonalnego zachowania wobec

37 Irena Masojć. ŻYWA TRADYCJA ŚPIEWÓW POGRZEBOWYCH NA WILEŃSZCZYŹNIE: SZKIC SOCJOLINGWISTYCZNY śmierci. We współczesnym znacznie skróconym scenariuszu pogrzebowym czas śpiewania również został mocno zredukowany. Pierwszego dnia podczas wieczornego czuwania trwa ono około 5-6 godzin. W dniu pogrzebu śpiewacy przychodzą na 2-3 godziny przed wyprowadzeniem zwłok z sali pogrzebowej (lub domu), a potem towarzyszą wszystkim fazom ceremonii pogrzebowej ze stypą włącznie. W ciągu całego pogrzebu odśpiewuje się około różnych utworów. Śpiew przynosi ukojenie, wpisuje śmierć w ogólny wymiar religijny, pozwala pogodzić się ze śmiercią jako nieodwracalnym faktem biologicznym. Niematerialna natura dźwięku powoduje, że śpiew w opinii naszych informatorów jest traktowany jako najdoskonalsza i najbardziej wyrafinowana forma modlitwy: I śpiewania liczy się większa modlitwa niż sama modlitwa. Śpiew liczy się większa ofiara dla Boga i dla tego człowieka zmarłego (F 792/12). Z antropologicznego punktu widzenia pieśń pogrzebowa to rodzaj modlitwy, która ma zapewnić zmarłemu spokój duszy w stanie przejściowym, ułatwić przeniesienie się w miejsce przeznaczenia oraz pogodzić członków rodziny z faktem odejścia bliskiej osoby. Różnice w teologicznym i ludowym podejściu do faktu śmierci nie są na Wileńszczyźnie przeszkodą do harmonijnego połączenia liturgicznych czynności wykonywanych przez księdza z obrządkiem inicjowanym przez śpiewaków pogrzebowych 1. Wpływ na podtrzymanie takiego zwyczaju pożegnania zmarłego na wschodzie Polski oraz byłych Kresach może mieć fakt, iż jest to obszar zderzenia się ze sobą dwu systemów religijnych: katolickiego i prawosławnego, w którym śpiew w czasie czuwania i pogrzebu również odgrywa bardzo ważną rolę. Warto zaznaczyć, że w litewskiej folklorystyce temat śpiewów pogrzebowych dotychczas nie był gruntownie badany. Tę białą plamę ujawnia również książka litewskiego etnomuzykologa Rimantasa Sliužinskasa (2006) ukazująca paralele polsko-litewskie w pieśniach obrzędowych. W ogólnej klasyfikacji gatunkowej autor stwierdza obecność pieśni pogrzebowych w polskiej i litewskiej kulturze ludowej (tamże: 28), brak materiału i szczegółowych opracowań na ten temat nie pozwala mu jednak przeprowadzić ich analizy porównawczej. Materiały uzyskane w trakcie realizacji projektu pozwoliły znacznie pogłębić naszą wiedzę o współczesnych śpiewach pogrzebowych. W niniejszym szkicu zostaną zarysowane okoliczności socjokulturowe, które pozwoliły tradycji ludowej zakorzenić się w nowej rzeczywistości, zostanie omówiony sposób kształtowania przez wykonawców obecnego repertuaru i zanalizowana jego warstwa językowa. 1 Księża w parafiach popierają działalność grup śpiewaczych, sami często pomagają w pozyskaniu nowych śpiewników drukowanych lub tekstów pieśni. 37

38 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Charakterystyka grup śpiewaczych Śpiewy pogrzebowe prowadzone są przez specjalne zespoły, których członkowie w lokalnym środowisku są nazywani śpiewakami. W mniejszych miejscowościach, gdzie ludzie lepiej się znają, udało się uzyskać informację na temat liczby takich grup śpiewaczych. Na przykład, w Landwarowie ( mieszkańców) działają po trzy grupy obsługujące pogrzeby polskie oraz litewskie. W Podbrodziu (6 121 mieszkańców) mamy dwa polskie zespoły śpiewacze i jeden litewski. W zdominowanych przez ludność polską miasteczkach Ejszyszki (3 688 mieszkańców) i Mickuny (1 500 mieszkańców) istnieją po dwie grupy śpiewające po polsku. W miejscowościach, gdzie skład narodowościowy jest mieszany w Nowych Święcianach (5 950 mieszkańców) i Dziewieniszkach (916 mieszkańców) działają grupy polska i litewska. W tak dużej aglomeracji miejskiej jak Wilno niemożliwe było określenie liczby wszystkich grup śpiewaczych. Nagrania zrobione w dwu zespołach wileńskich pozwoliły zauważyć zachodzący w mieście proces ich dezintegracji. Wykonawcy na poszczególnych pogrzebach mogą się łączyć przypadkowo i śpiewać w nowym składzie. Odbija się to negatywnie na przebiegu całego ceremoniału, ponieważ taka doraźna grupa dopiero w trakcie śpiewu zaczyna uzgadniać repertuar oraz sposób jego wykonania. Jest to jednak nowe zjawisko, właściwe wyłącznie samej stolicy, we wszystkich innych przypadkach grupy śpiewacze charakteryzuje względna stabilność. W warunkach wielokulturowości i wielojęzyczności, jaką spotykamy na Wileńszczyźnie, nie zaskakuje to, że skład wykonawców w poszczególnych miejscowościach również jest mieszany etnicznie, np. do grup śpiewaczych w Turgielach (rej. solecznicki), Szawlach (rej. szyrwincki) i Nowych Święcianach (rej. święciański) należą również Litwinki, które dość biegle mówią po polsku. Pochodząca z Białorusi śpiewaczka jednej z grup wileńskich rozpoczęła naukę polszczyzny z tekstów pieśni, gdy w dojrzałym wieku zaczęła uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych. Dotychczas każda z badanych grup miała repertuar dostosowany do obrządku w języku polskim. Gdy wykonawcom zdarzało się śpiewać na pogrzebach w mieszanych rodzinach polsko-litewskich, akcenty litewskie wprowadzano poprzez modlitwy lub liturgię w tym języku. Czynna wielojęzyczność w młodszym pokoleniu śpiewaków może jednak sprawić, że ten sam zespół będzie mógł w razie potrzeby obsługiwać zarówno polskie, jak i litewskie pogrzeby katolickie lub śpiewać w rodzinach mieszanych przemiennie pieśni w różnych językach. Takie próby podejmują już obecnie wykonawczynie z Dziewieniszek, w których repertuarze jest sporo pieśni litewskich. Grupy śpiewacze funkcjonujące w zbadanych miejscowościach najczęściej obsługują obszar jednej parafii, czasami jednak są zapraszane również znacznie dalej. Dzieje się to wówczas, kiedy pogrzeb odbywa się w rodzinie spokrewnionej z członkami 38

39 Irena Masojć. ŻYWA TRADYCJA ŚPIEWÓW POGRZEBOWYCH NA WILEŃSZCZYŹNIE: SZKIC SOCJOLINGWISTYCZNY grupy lub pochodzącej z terenu ich działalności śpiewaczej. Znane są przypadki, gdy zmarły jeszcze za życia wyrażał życzenie, aby na jego pogrzebie zaśpiewała ta, a nie inna grupa śpiewaków: U nas było tak, że zapraszajo na pogrzeb śpiewać, a my nie możym < >. Mówi: A co mnie robić? Mama prosiła, żeby wy śpiewaliby na jej pogrzebie. Nu syn dzwoni < >. To widzi, oni jeszcze żywe zamawiajo śpiewaków (F 600/02). W trakcie badań zorganizowano spotkania z 13 grupami wykonawców pogrzebowych, podczas których dokonano nagrań pieśni i rozmów (zob. Członkowie grup śpiewaczych). Liczba członków waha się w nich od 2 do 6 osób (najliczniejsze grupy 6-osobowe funkcjonują tylko w Nowych Święcianach i Turgielach). Najbardziej ogólny obraz socjologiczny należących do nich osób przedstawia poniższa tabela. Tabela. Charakterystyka socjologiczna śpiewaków Wiek do 40 lat lat lat ponad 70 lat Wykształcenie Liczba i płeć P Śr W P Śr W P Śr W P Śr W - - 1K - 5K 1K 2K 10K 2M 2K 16K 3M W sumie Zastosowane w tabeli oznaczenia: (wykształcenie) P podstawowe, Śr średnie, W wyższe; (płeć) M mężczyzna, K kobieta. Jak widzimy, w kręgu śpiewaków przeważają osoby starsze, w wieku emerytalnym. Ponad połowa spośród nich (25) jest po siedemdziesiątce. Taka przynależność wiekowa przede wszystkim umotywowana jest tym, że zajęcie śpiewaka wymaga całkowitej dyspozycyjności, ponieważ udziału w pogrzebie, na który trzeba poświęcić jeden wieczór i cały następny dzień, nie można przewidzieć zawczasu. Trudności w pogodzeniu śpiewu z pracą zawodową decydują, że w wieku przedemerytalnym oddać się temu zajęciu mogą jedynie te osoby, które mają jakieś inne źródło utrzymania (np. rentę), nienormowany dzień pracy lub prowadzą działalność gospodarczą. Jedynie trzy spośród badanych osób były zatrudnione na posadach państwowych, co jak podkreślały często staje na przeszkodzie ich udziałowi w ceremonii pogrzebowej. Poza tym uważa się, że funkcja śpiewaka wymaga dojrzałości i doświadczenia życiowego, których granicę wiekową jeden z informatorów wyznacza następująco: Dopóki nie stukni pięćdziesiątka, a to i więcej, żaden nie przyjdzi [śpiewać] (F 600/11). Zdecydowaną większość śpiewaków pogrzebowych stanowią obecnie kobiety, tylko w pięciu różnych grupach są mężczyźni. Dostrzegamy tu wyraźną transformację tradycji, w przeszłości bowiem zajęcie to było głównie udziałem 3K 1M 2K 39

40 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie męskim, często wędrownych dziadów skąd pochodzi określenie pieśni dziadowskie (por. Kolbuszewski 1986: 51). Ubolewając nad tym, nasze informatorki niejednokrotnie podkreślały, że łączenie głosów męskich i żeńskich nadawało melodii znacznie bogatsze brzmienie. Spora część osób (21), zwłaszcza tych urodzonych przed wojną, ma za sobą jedynie edukację na poziomie podstawowym, tyle samo osób (21) legitymuje się wykształceniem średnim, często średnim zawodowym, jedynie 6 członków grup śpiewaczych ma wykształcenie wyższe. Warto zaznaczyć, że 5 spośród nich to nauczycielki (4 już emerytowane, jedna jeszcze czynna zawodowo) a więc osoby oswojone z publicznym zabieraniem głosu, posiadające dobry zmysł organizacyjny. Badania potwierdziły, że funkcja śpiewaka często jest dziedziczona z pokolenia na pokolenie. Ponad połowa naszych informatorów zaznaczyła, że kontynuują oni tradycje rodzinne, śpiewakami pogrzebowymi bowiem byli ich rodzice albo dziadkowie. Współcześnie jednak krąg wykonawców stał się bardziej otwarty, o wejściu do grupy śpiewaczej często decydują walory głosowe, które ujawniają się poprzez udział w chórze kościelnym lub innej świeckiej działalności artystycznej. Większość wykonawców pogrzebowych należy jednocześnie do parafialnych chórów kościelnych. W kilku przypadkach grupę śpiewaków pogrzebowych łączy też inna działalność amatorska, np. śpiewaczki z Turgiel tworzą zespół folklorystyczny Turgielanka, wykonawczynie z Sużan należą do zespołu Sużanianka, z Ejszyszek do zespołu Ejszyszczanie, ze wsi Szawle do zespołu Wesołe babki, a członkinie grupy z Podbrodzia do wieloetnicznego zespołu Praeities aidai (Echa przeszłości). Tak różnorodne zaangażowanie świadczy o aktywności społecznej i kreatywności tych osób, dla których śpiew na pogrzebie staje się jeszcze jedną dziedziną samorealizacji. Co więcej, jest to działalność, która budzi szczególny szacunek otoczenia i umacnia ich autorytet społeczny, ponieważ spełniają oni niejako parakapłańską funkcję w lokalnej społeczności. Współczesne grupy śpiewacze są mniej zhierarchizowane, straciła na znaczeniu rola kierownika grupy. Prowadzenie pogrzebu mogą przejąć na siebie różne osoby, a o wyborze i kolejności śpiewanych utworów często decyduje się wspólnie. Nawet intonowania pieśni w niektórych zespołach mogą się podejmować kolejno wszyscy członkowie. Staż śpiewaków jest bardzo różny. Niewiele osób może się poszczycić tym, że śpiewa od młodości. Należy do nich kierownik grupy z Podbrodzia Bolesław Markowicz (ur. 1927), który zaczął śpiewać w wieku 14 lat i ma za sobą już 70-letnie doświadczenie. Wykonawczynie z Sużan Stanisława Ingielewicz (ur. 1936) i Jadwiga Kawszyn (ur. 1932) do śpiewania zostały zaangażowane jeszcze jako nastolatki, od dzieciństwa bowiem razem z rodzicami brały udział w nocnym czuwaniu: Mama śpiewaczka była < >. Nu to wtedy już mama brała mnie ze sobo, jak ja miałam dzie- 40

41 Irena Masojć. ŻYWA TRADYCJA ŚPIEWÓW POGRZEBOWYCH NA WILEŃSZCZYŹNIE: SZKIC SOCJOLINGWISTYCZNY sięć jakich i tu sadziła, tu blisko, żeby ja słuchała, nu i potem lat musi szesnaście jakich musiała śpiewać, bo ja wszystko wsłuchawszy się była na pamięć, i tony te wszystkie (F 602/01). Większość włączyła się do tej działalności w dojrzalszym wieku, a nawet po przejściu na emeryturę. Na decyzję niektórych osób, zwłaszcza kobiet, wpływ miała śmierć współmałżonka: A ja przyłączyłam się do nich w roku 1995, bo w czwartym umarł mój mąż, to jeszcze nie chodziłam < >. Bo ja kiedyś nie zwracałam uwagi na to, nawet nie słuchałam te piosenki, absolutnie ja nie słuchałam tych piosenek, nu śpiewają i śpiewają, niech sobie śpiewają [A teraz coś się zmieniło?] Tak, jakby to coś, wie, obudziło się we mnie < >, a teraz kiedy na przykład czytam później po godzinkach < > to ja to tak drugi raz przejmuję do łez i boję się mocno nie rozpłakać się, bo później każdy wyraz ja wiem, co czytam (F 780/01). Przyczyną, zagrażającą przerwaniem tradycji śpiewów pogrzebowych w środowisku polskim na Litwie, była postępująca po wojnie sowietyzacja i ateizacja, która szczególnie się nasiliła w okresie tzw. dojrzałego socjalizmu w latach 70. Śpiew na pogrzebach, podobnie jak i udział w liturgii, mógł drogo kosztować wiele osób zajmujących znaczącą pozycję społeczną. Nauczycielka z Mejszagoły, Jadwiga Stankevičienė (ur. 1946), wyznaje, że zawsze chciała się przyłączyć do grona miejscowych śpiewaków, ale w latach 80. mogła to robić, jedynie zachowując pewne środki ostrożności: [Kiedy pani zaczęła śpiewać?] Chyba jak tu było o już przy wolnej Litwie, chyba wtedy już ja poszłam śmiało, bo jeszcze zaczęłam śpiewać, jeszcze nie było możno < > to nawet w sąsiedztwie, potem u męża w rodzinie jaki pogrzeb, u mnie w rodzinie, i mnie zawołają, i mnie tak podoba się (F 784/01). Wydaje się więc, że zmiany ustrojowe i odrodzenie życia religijnego na Litwie, które nastąpiły w latach 90., miały doniosły wpływ również na aktywizację działalności śpiewaków i możliwość poszerzenia ich grona o młodsze osoby. Lata 90. przyniosły również inne przeobrażenia w stosunkach społecznych, które mogły się stać zachętą do kontynuowania tej tradycji. Do niedawna śpiew traktowano jako bezinteresowną posługę, za którą zadośćuczynieniem był jedynie respekt społeczny. Od pewnego czasu jednak śpiewacy przyjmują opłatę, która przy ogólnej komercjalizacji usług pogrzebowych zaczęła być postrzegana jako naturalna konieczność. Tylko jedna z badanych grup śpiewaczych z zasady odmawia przyjęcia pieniędzy ale i wówczas rodzina zmarłego stara się wynagrodzić ich trud jakimś prezentem. Śpiewniki rękopiśmienne W odróżnieniu od innych gatunków folkloru, które istnieją w przekazie ustnym, pieśni pogrzebowe odwołują się do zapisu jako podstawowej formy społecznej pamięci (Adamowski 1994: 15). Wiąże się to zapewne z problemem zapamiętania po- 41

42 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie kaźnej liczby wielozwrotkowych utworów. Zapis jest obecny przy ich reprodukcji podczas pogrzebu we wszystkich śpiewających grupach. Tylko jedna spośród najstarszych śpiewaczek (ur. 1927) z powodu wady wzroku zmuszona jest do odtwarzania pieśni z pamięci. Wykonawcy pogrzebowi korzystają ze źródeł drukowanych, które mają dwojaki charakter. Po pierwsze, są to masowo wydawane w końcu XIX i na początku XX w. tzw. kantyczki 2. Posługują się nimi jednakże obecnie podczas śpiewu tylko nieliczne osoby. Zniszczony papier, wytarte numery stron i niewyraźny mały druk czynią te śpiewniki mało przydatnymi w codziennym obiegu. Większość śpiewaków przechowuje je w domu jako pamiątkę. Innym rodzajem źródeł drukowanych są zbiory modlitw i pieśni, które zaczęły się ukazywać w Polsce w ostatnich dziesięcioleciach XX w. Zaczęto wówczas wznawiać stare wydania 3 oraz tworzyć nowe druki ulotne z pieśniami religijnymi przeznaczonymi do śpiewów pogrzebowych 4 lub do szerszego użytku we wspólnocie katolickiej 5. W przypadku pieśni pogrzebowych zbiegło się to w czasie z zainteresowaniem filologicznym tymi tekstami kultury (por. Kolbuszewski 1986: 49). Podstawowym sposobem budowania repertuaru pieśniowego są specjalne śpiewniki rękopiśmienne, które mają prawie wszyscy członkowie badanych grup. Są to zwykłe zeszyty spisane odręcznie, rzadziej na maszynie do pisania lub na komputerze. Ich szata graficzna najczęściej nie jest wyszukana. Na szczególną uwagę zasługuje jeden śpiewnik, z którego korzystają śpiewacy z Podbrodzia. Wyróżniają go na tle innych szczególne walory artystyczne (został spisany kaligraficznym pismem, ozdobiony wymyślnymi ornamentami o tematyce funeralnej i oprawiony własnoręcznie wykonaną okładką) 6. 2 Najstarsza kantyczka, jaką udało się zarejestrować podczas badań, to Kantyczka Nowa czyli Lira Duchowa. Zbiór pieśni nabożnych na uroczystości całego roku. Warszawa, Druk S. Orgelbranda Synów, Najbardziej rozpowszechnione w środowisku polskich śpiewaków na Wileńszczyźnie jest jednak inne wydanie Kantyczka czyli pieśni nabożne w Kościele Katolickim używane. Wydanie nowe. Wilno. Nakładem księgarni Józefa Zawadzkiego w Wilnie, Znajduje się ono w posiadaniu kilku grup śpiewaczych. 3 W posiadaniu śpiewaków z Mickun jest jedno z ostatnich, wielokrotnie wznawianych, wydań słynnego śpiewnika Ks. Jana Siedleckiego Śpiewnik kościelny, Wydanie XXXIX, red. naczelny ks. Karol Mrowiec CM, Kraków 1994; wszystkie członkinie grupy z Turgiel posługują się zbiorkiem Pieśni nabożne, Suwałki 1995, który jest przedrukiem wydania z Podczas badań zetknięto się z takimi drukami ulotnymi, jak Modlitwy i pieśni za zmarłych, zebrał i opracował o. Benignus Piotr Deptuła. Kraków: Ojcowie Cystersi 1987; Modlitewnik pogrzebowy, 2000 (brak miejsca wydania). 5 Przykładem tego rodzaju publikacji jest Pielgrzymka miłosierdzia. Śpiewnik liturgiczno-pielgrzymkowy, Wilno Jest to drugie, znacznie rozszerzone wydanie tego śpiewnika. 6 Śpiewnik został wykonany w 1983 r. przez zmarłego już śpiewaka pogrzebowego Zenona Szadziańca, który prawdopodobnie wyprodukował około 10 takich ksiąg. 42

43 Irena Masojć. ŻYWA TRADYCJA ŚPIEWÓW POGRZEBOWYCH NA WILEŃSZCZYŹNIE: SZKIC SOCJOLINGWISTYCZNY Zeszyty zawierają zwykle różne gatunki tekstów pogrzebowych: modlitwy, mowy oraz pieśni. Liczba pieśni w zależności od tego, czy grupa wykorzystuje dodatkowo publikacje drukowane, waha się w nich od 30 do 187. Porządek utworów w śpiewnikach rękopiśmiennych jest przypadkowy i nie odzwierciedla kolejności ich śpiewania podczas pogrzebu. Dokumentacja zeszytowa jest szczególnie charakterystyczna dla okresu powojennego: początkowo była ona spowodowana brakiem źródeł drukowanych, potem zakazem ich posiadania, a następnie dążnością do nieustannego wzbogacania repertuaru. W wielu przypadkach utwory są przepisywane do zeszytów bezpośrednio ze źródeł drukowanych, na co wskazują bogatsze lub skąpsze wskazówki bibliograficzne, np. numery stron wydania drukowanego. Każdy ze śpiewników jest otwartym, ciągle uzupełnianym zbiorem tekstów. Przewodnicy grup odświeżają swój repertuar, wyszukując nowych pieśni w kantyczkach, śpiewnikach kościelnych, przywożąc różne ulotne druki lub kartki z pielgrzymek. Zasady doboru nowych tekstów jedna z kierowniczek opisuje tak: Wybieram to, co nam pasuji < > kupuję w Polsce różne takie tam książeczki maleńkie, u nas w księgarni biegam i biegam, zawsze cóś nowego, zawsze co mnie pasuji, nigdy nie będę się modliła tego, czego nie rozumiem, co mnie nie pasuji < > jeżeli coś znalazłam, czytam i płacza, znaczy się weszła w dusza (F 600/03). Zeszyty zawierają najczęściej wyłącznie pieśni polskie. Wyjątkowo w zbiorze tekstów z Nowych Święcian znalazło się kilka utworów łacińskich, a w zeszycie pochodzącym z Dziewieniszek 18 tekstów litewskich. Często śpiewacy odpisują pieśni wzajemnie od siebie, co niechybnie prowadzi do ich wariantywności. Niejednokrotnie bywa ona następstwem nieświadomych zniekształceń leksykalnych, morfologicznych i składniowych. Czasami jednak zmiany w tekście powstają w wyniku świadomej inwencji twórczej: Mnie tak bywa strzeli coś do głowy, nu ja nie wiem, to Bóg daji natchnienie takie < > jedna [pieśń] trochę przerobiona, druga dorobiona (F 788/08). Rzadziej przekształceniom treściowym i językowym ulegają pieśni pochodzące ze starych źródeł pisanych. Większość z nich również w odpisie zachowuje dawne formy morfologiczne, np. końcówkę emi w narzędniku liczby mnogiej odmiany przymiotnikowej: Jako na puszczy prędkiemi psy szczwana (8) 7, a wiatry, gdzie jeno chcą, wszędzie władną niemi (4); stare tematy czasownikowe: Z nich wolę Twoją sługa Twój poznawa, / pewien nagrody, gdy przy nich zostawa (5); enklityczną formę biernika w zaimku ja: jeszcze ja będę dziękował, że mię zachował (8) krótkie formy przymiotników: pozbaw mię pychy, tak oczyszczon będę (5). Przestarzałe formy gramatyczne w pieśniach pogrzebowych nie zakłócają ich odbioru, co więcej, nadają im nawet podniosłe zabarwienie stylistyczne. Trzeba w tym miejscu 7 Podane w nawiasach cyfry wskazują numer pieśni w niniejszej antologii. 43

44 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie nadmienić, że wiele z tych cech archaicznych znacznie dłużej się utrzymywało w polszczyźnie na kresach północnych, stając się typowymi osobliwościami regionalnymi (por. Kurzowa 1993: 269, 277). Niektóre z nich, jak na przykład enklityczna forma biernikowa zaimka mię, jeszcze w latach 80. ubiegłego wieku wykazywały uderzającą żywotność w bardziej starannej odmianie pisanej polszczyzny litewskiej (Mędelska 1993: 119). Obce wariantowi potocznemu formy przestarzałe mogą więc być traktowane w lokalnej społeczności jako wybitnie literackie elementy języka. Więcej zastrzeżeń budzi u wykonawców anachroniczna treść oraz archaiczne, niezrozumiałe jednostki leksykalne, które mogą utrudniać odbiór pieśni, a przez to też zmniejszać oddziaływanie na słuchaczy. Przykładów zabiegów aktualizujących treść dostarcza bardzo popularny XVIII-wieczny utwór Żegnam Cię, mój świecie wesoły (80). W zeszycie z Turgiel przestarzałe realia społeczno-kulturowe żegnam was, królowie, książęta < > mitry i korony < > już nie wolno będzie jeść, pić na urzędzie w celu większej autentyczności zostały zastąpione ich bliższymi współczesnemu odbiorcy pojęciami żegnam was, dzieci i wnuczęta < > rządy i korony < > już nie trzeba będzie chodzić po urzędach. Ostatnia strofa tej pieśni w wersji kantyczkowej zawiera archaizm leksykalny kanarowy cukrowy (od kanar cukier trzcinowy, wysokiego gatunku ): Żegnam was godziny cukrowe, / momenta i dni kanarowe. Większość śpiewaków stara się dokonać reinterpretacji tego wyrazu i zastępuje ten nieczytelny obecnie epitet metaforyczny przymiotnikami o podobnym brzmieniu i zrozumiałej motywacji, np. dni karnawałowe (Pod.), dni kolorowe (Dziew., Madz.), dni koronowe (Suż., Wil.), dni kontaktowe (Szaw.), dni kanarkowe (Mejsz.), mimo że niektóre z nich wcale nie pasują do kontekstu. Ingerencja w teksty czasami może być podyktowana chęcią ich religijnej adaptacji. Ten motyw możemy dostrzec w parafrazach średniowiecznej pieśni Wyszła, wyszła dusza z ciała. Drugi jej wers na zielonej łączce stała zawiera obcą światopoglądowi katolickiemu metaforę zielonej łąki jako miejsca czasowego pobytu duszy po śmierci, zaczerpniętą jeszcze z wierzeń przedchrześcijańskich (zob. Michałowska 1989: 7). Chcąc zachować tę kontrowersyjną z punktu widzenia katolickiego, lecz bliską ludowej religijności pieśń o błąkaniu się duszy w zaświatach w swoim repertuarze, śpiewacy zastępują tę przenośnię obrazami mniej kolidującymi z konwencją chrześcijańską: na zielonej drodze stała (Szaw.), smutna ten świat opuszczała (Mic.), i u bramy Boga stała (Tur.). Najczęściej jednak modyfikacje pieśni kanonicznych sprowadzają się do skracania długich utworów, np. w śpiewniku rękopiśmiennym z Mickun większość wielozwrotkowych psalmów jest zredukowana do zwrotek. Czasami usuwa się tylko poszczególne zwrotki, np. śpiewaczki z Ejszyszek przyznają, że usunęły ze starej 44

45 Irena Masojć. ŻYWA TRADYCJA ŚPIEWÓW POGRZEBOWYCH NA WILEŃSZCZYŹNIE: SZKIC SOCJOLINGWISTYCZNY pieśni Już idę do grobu smutnego, ciemnego strofy z rażącymi poczucie estetyczne wyrazami robactwo, zgnilizna. Szczególnie podatne na różnego rodzaju modyfikacje są nowsze teksty niekantyczkowe, funkcjonujące tylko w obiegu rękopiśmiennym i niemające pierwowzoru drukowanego. Liczne przykłady nieuświadamianych zniekształceń i celowego parafrazowania ujawnia obecna od niedawna w wileńskich repertuarach pieśń Ostatni dzwon (90). Ustna forma przekazu w dużej mierze wpływa na rozbieżności jej tekstu w różnych śpiewnikach. Podczas przepisywania (a może nawet zapisywania ze słuchu) zmienia się szyk wyrazów i kolejność zwrotek, dokonuje się wymiany jednostek leksykalnych. Konsekwencją przeróbek są zarówno anakoluty składniowe, które zakłócają sens zdań, np. żałobnych pieśń i smutek głos / w dolinie wiatr rozniesie wzdłuż (Szaw.), jak i świadome modyfikacje leksykalne, np. pierwotne Ostatni dzwon, ostatni dzwon i wtórne Ostatni dzwon, żałobny dzwon (Tur.), pierwotne w trumnie na cmentarz prowadzi on i wtórne w drodze na cmentarz prowadzi on (Ejsz.). Najbardziej charakterystycznym dla zebranego materiału mechanizmem parafrazowania jest rozbudowywanie tekstu o dodatkowe strofy, w wyniku czego warianty tej samej pieśni znacznie różnią się swoją objętością. Inwencja twórcza wykonawców ze szczególną siłą ujawnia się w tzw. pieśniach pożegnalnych (por. pieśni 52, 70, 76, 83, 84, 85, 89, 96), które dają możliwość rozwijania refleksji nad przemijaniem, istotnymi wartościami w życiu człowieka oraz jego przeznaczeniem na ziemi. Język pieśni Badane miejscowości są zróżnicowane pod względem sytuacji językowej, która jest uzależniona od składu etnicznego mieszkańców oraz istnienia w nich polskich placówek społeczno-kulturalnych, przede wszystkim szkół z polskim językiem nauczania. Osiedla wiejskie i małomiasteczkowe zdominowane są przez ludność polską, w ośrodkach bardziej zurbanizowanych i uprzemysłowionych (Wilno, Landwarów, Podbrodzie, Nowe Święciany) mamy większą mozaikę narodowościową i językową. Wpływ na sytuację językową ma również lokalizacja geograficzna. Położona niedaleko przedwojennej litewsko-polskiej linii demarkacyjnej wieś Szawle w rejonie szyrwinckim graniczy z litewskim obszarem językowym. Natomiast w pasie przygranicznym z Białorusią, zwłaszcza w najstarszym pokoleniu, zachowuje się w użyciu gwara białoruska, tzw. język prosty. Niski prestiż tej odmiany jednak nie dopuszcza jej użycia w sferze reprezentacyjnej i konfesjonalnej, które są zarezerwowane wyłącznie dla polszczyzny 8. 8 Na tym obszarze język polski i białoruski funkcjonują na prawach dyglosji, na zasadzie tej samej opozycji co język standardowy gwara. 45

46 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Użycie gwary białoruskiej miało początkowo podłoże klasowe. Wymienne jej stosowanie z językiem polskim cechowało wsie chłopskie. Posługiwanie się we wszystkich sferach życia polszczyzną wiązało się z pochodzeniem szlacheckim, dlatego mieszkańców takich okolic nazywano szlachtą, np. szlachta bujwidzka, szlachta podwilejska (zamieszkali w trójkącie: Bezdany Niemenczyn Wilno), szlachta podbrzeziańska (zob. Чекмонас 1993: 159). Gdy podziały klasowe się zatarły, zróżnicowanie językowe zaczęto wiązać z prestiżem kulturalnym, wyróżniając wsi światłe, światlejsze i ciemne. Znalazło to odbicie w folklorze muzycznym. Współcześni muzykolodzy (por. Nowak 2005: 116) nagrywający pieśni świeckie zauważają, że we wsiach światłych kultywuje się repertuar polski, często o zabarwieniu patriotycznym, w pozostałych chętnie się wykonuje również utwory białoruskojęzyczne. W odróżnieniu jednak od pieśni świeckich śpiewy pogrzebowe, podobnie jak i cała sfera życia religijnego, mogą być obsługiwane tylko przez polszczyznę. Podczas badań z gwarą białoruską zetknęłyśmy się jedynie w Dziewieniszkach. Ze wspomnień śpiewaczek z tej miejscowości wynikało, że jeszcze niedawno nawet w obrządku pogrzebowym te dwa języki były stosowane wymiennie modlono się i śpiewano po polsku, lamenty natomiast mogły mieć postać białoruską, jeżeli tym językiem posługiwano się w kontaktach rodzinnych i sąsiedzkich: [Czego dotyczyły lamenty?] No jak to żyło sie, jak to szkoda, że rozstaje sie, jak ot po prostu: A czemu ty mienia pakinuła, ja jeszcze nie budu umirać, a ty pakinuła, a z kim ja teraz budu żyć? A Boże, mój Boże! [Po prostemu?] Po prostemu u nas na wioskach (F 792/10). Polszczyzna śpiewaków, jak też w ogóle przedstawicieli mniejszości polskiej na Litwie, nie jest jednolita, jednak podziały terytorialne stały się w młodszych pokoleniach mniej znaczące. Zróżnicowanie języka polskiego, które polega na większym lub mniejszym jego nasyceniu cechami dialektalnymi oraz naleciałościami z języka rosyjskiego, rzadziej litewskiego, ma charakter zindywidualizowany. Decydują o tym współcześnie głównie różne zmienne socjolingwistyczne (wiek, wykształcenie, wykonywany zawód, aspiracje osobiste, kontakt z polszczyzną ogólną). W języku osób starszych, które mają za sobą jedynie wykształcenie podstawowe, liczba typowych cech dialektalnych jest znacznie większa. Kompetencja językowa wzrasta wraz z wykształceniem oraz wykonywanym zawodem, ze zrozumiałych względów najlepsza jest u nauczycielek, które w swoim otoczeniu mają obowiązek dostarczania wzorców polszczyzny. Istotnym czynnikiem sytuacyjnym, który wpływa na wybór form językowych jest typ kontaktu (swój obcy) oraz rodzaj dyskursu (prywatny oficjalny). Demonstrowana na zewnątrz polszczyzna jest bardziej staranna, język kolokwialny zaś zawiera wiele regionalizmów, które traktowane są jako elementy potoczne (por. Mędelska 1996: 107). 46

47 Irena Masojć. ŻYWA TRADYCJA ŚPIEWÓW POGRZEBOWYCH NA WILEŃSZCZYŹNIE: SZKIC SOCJOLINGWISTYCZNY W rozmowie z badaczami śpiewacy starali się wykazać najlepszą kompetencją językową, a podczas śpiewu posługiwać się najbardziej poprawnymi w ich odczuciu formami językowymi. Cechy regionalne tylko sporadycznie przedostają się do pieśni przepisywanych ze źródeł pisanych. Ich nagromadzenie jest znacznie większe w pieśniach, które nie mają wariantu drukowanego, są odpisywane z zeszytu do zeszytu i jak się przypuszcza mogą być efektem lokalnej twórczości ludowej. Przykładem takiego utworu może być pieśń Już zakryłaś swoje miłe oczy, mamo, która mogła powstać z przekładu litewskiego utworu Užsimerkė mielos tavo akys. Oba teksty zarejestrowano podczas badań w zeszycie należącym do Leokadii Szyłobryt (ur. 1956). O miejscowej proweniencji tej pieśni świadczą liczne osobliwości językowe, np. regionalizmy leksykalne: zakryć oczy zamiast zamknąć, rozwitać zamiast pożegnać, mieszanie końcówek rodzajowych w czasie przeszłym: zasnęłaś obok zakryłeś, odeszłeś itd., rozkaźnik modły szli zamiast ślij, przestarzałe formy 1. osoby liczby mnogiej jedziem, nie zapomnim, obcy rząd przypadkowy: między nas brakuje ciebie (litewski przyimek tarp między rządzi dopełniaczem). Zindywidualizowane regionalne właściwości artykulacyjne (wymowa samogłosek, spółgłosek miękkich) podczas grupowego wykonania najczęściej się zlewają i tracą swoją wyrazistość. Tylko sporadycznie dało się wyraźniej usłyszeć akanie, czyli wymowę nieakcentowanego e i ę jako a, np. serca ociężało czy się przykowało; a moja westchnienie jak ciężkie więzienie (17); tak szybko upłynęło życia; daj im wieczna spoczywanie (82); Opuścić drodzy musza was (83a.); Ostatni dzwon, ostatni dzwon, / jak wiela dusz pobudza on (90). Jest to dziś niezmiernie rzadka cecha fonetyczna, która najbardziej wyraziście ujawnia się w bierniku liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich zakończonych na a oraz określających je wyrazach: proszę przyjąć ta dusza do nieba; racz wybawić ta dusza z ognia czyśćcowego (1); módl się za dusza (38); schodźcie się zewsząd na Kalwaryja (42); słońce zaszło za górami, / ziemia tuli cicha noc; już wieczorne dzwony grają, / ziemia kryje szary cień (61); zapali świeca chociaż raz w rok (90). W tych przykładach powinniśmy jednak postrzegać raczej nie proces fonetyczny, lecz gramatyczny wyrównanie biernika i mianownika również w całej deklinacji żeńskiej. Ta właściwość językowa ma szeroki zakres społeczny, cechuje również język mówiony inteligencji wileńskiej (por. Masojć 2001: 54-56). Chwiejna pozycja końcówki biernikowej w polszczyźnie regionalnej ujawnia się w nieporadności tworzenia form standardowych, np. Tylko mszą świętą zamówcie w kościele (85), Jak i dziatki, żoną moją / weźmij już w opiekę swoją (87). W pieśniach pogrzebowych napotykamy jedynie nieliczne dialektyzmy leksykalne, które zostały objaśnione w przypisach. Czasami powtarzają się one we wszystkich wariantach pieśni, np. bułka chleba zamiast bochenek (41), hodowałem zamiast 47

48 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie wychowywałem (70), i niezbicie wskazują na lokalne pochodzenie utworu. Innym razem pojawiają się sporadycznie, jak dialektyzm mazole odciski, którym zastąpiono niezrozumiały wyraz o książkowym odcieniu stylistycznym mozoły, por. tu po mych mazolach spoczynku nabędę (96a). Znacznie liczniej w śpiewanych tekstach zaświadczone są typowe dla dialektu północnokresowego osobliwości gramatyczne: 1. Bezkońcówkowe formy czasu przeszłego, w których wykładnikiem osoby jest zaimek, np. ja w spowiedzi być nie była (43); Jezu, dzięki Ci, że zbawił mnie (55); tyle razy ja z nieba schodziła (77); Tatuś, już ty zasnął wiecznym snem (84b); krótki czas był życia mego, / ledwie doznał świata tego (87); użycie zaś ogólnopolskich form czasowników prowadzi do sporadycznego mylenia końcówek rodzaju męskiego i żeńskiego, np. Mamo, nasza droga, a ty mamo, / już na wieki odeszłeś od nas ty, / zostawiłeś jednych nas tu samych (84a). 2. Wahania w zakresie form męskoosobowych, np. Grzeszne duszy zapłakali (43); aby złości światowe mnie nie potępili (86); Sąsiady i sąsiadki, z wami się rozstaję (86). 3. Wahania w zakresie form mianownika i wołacza w rzeczownikach rodzaju żeńskiego, np. Czemu się smucisz, dusza moja, czemu (8); Módlcie się za mnie, moja rodzina (15); Córka moja droga, córko moja miła (70); Zbliż się, zbliż się tu, rodzina; Cicho, nie płacz, ma dziecina (89); Maryja, Maryja, najczystsza lilija (92). Rzeczowniki męskie mają zwykle wołacz zgodny z normą ogólnopolską, niektóre formy są na tyle skostniałe, że odruchowo pojawiają się nawet zamiast mianownika, por. Najmilszy Jezu w świętym sakramencie / niech mnie nakarmi w ostatnim momencie (27). 4. Długie formy zaimków w pozycji enklitycznych, np. było przeznaczone umrzeć mnie w tym czasie; aby dni mnie w czyśćcu / były jak najkrótsze; przebaczcie mnie, drodzy (45); zabierz mnie moje łzy, / zostaw mnie tylko zdrowie (94). Świadoma ucieczka od typowych cech regionalnych i nie zawsze trafne wzorowanie się na języku ogólnym niejednokrotnie prowadzą do hiperpoprawności. Jedynie w ten sposób można wyjaśnić niczym nieuzasadnione pojawienie się końcówki ruchomej 2. osoby liczby pojedynczej -ś w następujących wersach: do Ciebie śpieszym w każdej biedzie, / a tyś nam zawsze pomoc dasz; Tyś znasz każdego radość, bóle; Tyś z Ostrej Bramy dajesz nam / zew dawnej pięknej tej miłości (75); Matko Bolesna, w Ostrej Bramie Tyś / sercem bolesnym w ołtarzu lśnisz; Tyś nas pojednaj z synem swym (76); Przeto na to pamiętajmy, / iżeś wszyscy umrzeć mamy (87). Braki w kompetencji ujawnia też mieszanie form standardowych, nietypowych dla polszczyzny dialektalnej, np. celownika liczby pojedynczej z końcówką owi z mianownikiem rzeczowników męskoosobowych na owie, por. [śmierć] nie cierpi królowi ani papie- 48

49 Irena Masojć. ŻYWA TRADYCJA ŚPIEWÓW POGRZEBOWYCH NA WILEŃSZCZYŹNIE: SZKIC SOCJOLINGWISTYCZNY żowi i sporadycznie nie cierpi królowie ani papieżowie (24), lub niewłaściwe użycie enklitycznych form zaimków, por. ze wszystkimi świętymi módl się za go duszę (18); bo okropny ci już spotkał los (84a). Jedną z charakterystycznych cech fonetycznych polszczyzny wileńskiej jest inna realizacja samogłosek nosowych. W śródgłosie wyrazów niezależnie od pozycji dominuje wymowa konsonantyczna, w wygłosie natomiast zanika zarówno nosowość samogłoski ę, jak i ą, np. w 3. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego: teraz wszystkie już bioro (F 602/03); nigdzie nie śpiewajo (F 792/04), lub w narzędniku liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego: ale wiosno, jesienio to bardzo często (F 794/01); poprobujim tako melodio, tako; za każdo piosenko śpiewamy Wieczne odpocznienie (F 792/01). Przejawem hiperpoprawności w wykonywanych pieśniach jest natomiast wyraźna wymowa konsonantyczna nosówek również w wygłosie, por. co przed ton panion na twarz padacie; bułken im chleba spuściła (F 781/17); masz sień stawić przed Wacława; wolen wszystkie męki znieść (F 783/20). Na konsonantyczną realizację tych samogłosek na końcu wyrazów wskazują też rymy w pieśniach, które mogą być wynikiem rodzimej twórczości, np. Matko Bolesna, błagamy Cię, / oddalaj od nas ponury cień lub Matko Bolesna, błagamy Cię, / skruszonym sercem z płaczem w ten dzień (76). Świadome rozgraniczanie realizacji fonetycznej samogłosek nosowych w języku mówionym i śpiewanym ujawniało się, gdy śpiewacy w rozmowie cytowali incipity pieśni, np. Przyjmijcie ton duszen jedna zwrotka [śpiewa] ksiądz, a potem my (F 792/04). W cytacie zastosowano standardową formę biernika w regionalnej realizacji fonetycznej: ton duszen, a w dalszej wypowiedzi od siebie zgodny z lokalnym zwyczajem biernik w postaci mianownika: jedna zwrotka. Powyższe uwagi natury socjolingwistycznej pozwalają na sformułowanie kilku wniosków. Po pierwsze, można stwierdzić, że tradycja śpiewów pogrzebowych na Wileńszczyźnie nie wygasła, lecz harmonijnie wpisała się w nową rzeczywistość społeczną i skomercjalizowany obrządek pogrzebowy. Co więcej, jest ona pulsującą, zmienną w czasie jakością, która wykazuje silny związek z akceptowanymi przez współczesne społeczeństwo kryteriami aksjologicznymi, estetycznymi i emocjonalnymi, a te właściwości świadczą, że zachowana tradycja ludowa podąża w kierunku kultury popularnej. Po drugie, badania dowiodły dużej aktywności grup śpiewaczych zarówno w bardziej zachowawczych miejscowościach wiejskich, jak i w ośrodkach miejskich, również samym Wilnie. Mimo że ich skład jest zdominowany przez osoby w wieku emerytalnym, do tego kręgu stale się dołączają nowe zaangażowane społecznie i twórcze osoby, co sprzyjająco wpływa na podtrzymanie tradycji śpiewów pogrzebowych. 49

50 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Po trzecie, dało się zauważyć, że podejście współczesnych wykonawców do śpiewu cechuje otwartość na zmiany, swoboda w doborze repertuaru, duża kreatywność. Aczkolwiek w obiegu wykorzystuje się różne źródła drukowane, podstawowym sposobem kolportowania pieśni są śpiewniki rękopiśmienne, które zawierają zarówno pieśni przepisane z kantyczek i innych publikacji, jak i stale uzupełniany repertuar ustny. Taka droga przekazu nieuchronnie prowadzi do różnych nieświadomych bądź zamierzonych modyfikacji tekstów. W mniejszym stopniu przeobrażeniom ulegają pieśni przepisane ze śpiewników drukowanych, w większym stopniu utwory o proweniencji ludowej niemające wzorca drukowanego. Po czwarte, z analizy nagrań wypływa, że niezależnie od tego, jakim językiem na co dzień posługują się wykonawcy, starają się oni wszystkim gatunkom tekstów pogrzebowych (pieśniom, modlitwom i mowom) nadać postać ogólnopolską. Takie dążenie prowadzi czasem do hiperpoprawności lub nawet pewnej maniery stylistycznej, którą dostrzegamy w starannej wymowie samogłosek nosowych w wygłosie. Pojawiające się w szacie językowej pieśni regionalne osobliwości mają charakter marginalny, często występują obocznie z cechami ogólnymi i nadają utworom lekkie zabarwienie lokalne. 50

51 Kristina Syrnicka Vilniaus kr ašto lenkų laidotuvių giesmės: tr adicija ir dabartis Vilniaus krašte lauko tyrimų metu gausiai užrašyta giesmių, neabejotinai liudijančių, kad apeiginis giedojimas budint prie mirusiojo ir jį laidojant čia tebėra gyvybingas. Maža to, surinkta medžiaga nepaprastai anachroniška joje rasime ir ankstesnių laikų, kartais net labai senų religinių giesmių, kilusių iš kantičkų (kadaise naudotų visoje Lenkijoje), bet taip pat ir daug kūrinių iš naujesnio istorinio laikotarpio. Kai kurie jų, rodos, paplitę vien dabartiniame Vilniaus krašte. Kaip tik todėl mums rūpi pabandyti atskleisti šių kūrinių šaltinius, nustatyti galimas lietuvių ir vietinių lenkų sąsajas bei abipusę įtaką. Nepaprastai svarbūs šiuo klausimu yra Jaceko Kolbuszewskio atradimai ir įžvalgos (1986: 49 56; 1996: 23 39) 1. Jis pastebėjo, kad laidotuvių giesmių repertuaras labai keičiasi ne vien dėl regioninio ir religinio, bet ir dėl istorinio pobūdžio aplinkybių. Todėl čia vertėtų trumpai atkreipti dėmesį į tai, kaip formavosi katalikiška laidotuvių giesmė. Giedojimas laidotuvių apeigų metu buvo labai paplitęs ikikrikščioniškose kultūrose. Bažnyčia draudė tokias pagoniškas giesmes, bet kartu giesmei skyrė svarbią vietą liturgijoje ir pripažino ją esant puikia Dievo garbinimo forma. Žymus šios problematikos žinovas teigė, kad viduramžiai mums paliko lenkų religinę giesmę, lenkų kalėdinę giesmę, tačiau nepaliko lenkų laidotuvių giesmės, nes liturgija faktiškai nepripažino lenkiško laidotuvių giedojimo (Kolbuszewski 1986: 50) 2. Situacija pasikeitė tuomet, kai XVII a. lenkų Katalikų bažnyčia, siekdama kontrreformacinių tikslų, ėmėsi suteikti religiniam gyvenimui tautinę formą. Iki tol savos kultūros elementai skverbėsi tik į oficialios liturgijos pakraščius. Giesmės apie mirtį, kurios vėliau tapdavo laidotuvių giesmėmis, paprastai buvo sueiliuojamos mėgėjų arba sukuriamos kaip dvasinės geros mirties brolijų ir kongregacijų pratybos. Jos giedotos tuomet, kai formalizuota liturgija suteikdavo tam progos, pvz., išlydint mirusįjį iš namų, laidotuvių eisenoje, kapinėse laidotuvių ceremonijai pasibaigus ir per šermenų vaišes. Laikui bėgant Bažnyčia jau neprieštaravo tokiems gie- 1 J. Kolbuszewskis teigia, kad dabar vis rečiau giedamos laidotuvių giesmės, savo ruožtu vis mažiau jų atlikėjų ir klausytojų. Akivaizdžios tokios situacijos priežastys: viena vertus, urbanizacinė gyvenimo dezintegracija, mirties išstūmimas iš visuomeninio ir buitinio gyvenimo, kita vertus, pokyčiai šiuolaikinėje katalikiškų laidotuvių liturgijoje, kurioje nedaug vietos liko tokių giesmių giedojimui (Kolbuszewski 1986: 49) m. pasirodžius taip vadinamojo Piotrkovo laidotuvių ritualo publikacijai faktiškai imta leisti laidotuvių ceremonijose giedoti nacionaline kalba (Kolbuszewski, 1996: 26). 51

52 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės dojimams, nors tik XVII a. antrojoje pusėje ar net XVIII a. pradėjo siūlyti giesmes (Kolbuszewski 1996: 27), tai patvirtina gausūs XVIII a. religinių giesmių rinkiniai (žr. Nowicka-Jeżowa 1992: 294 ir kt.). Senajame laidotuvių giesmių repertuare, kurio didžioji dalis buvo išsaugota iki XIX a., o iš dalies net iki XX ir XXI a. sandūros, atsirado kai kurių su mišių ir laidotuvių liturgija susijusių viduramžių laikų lotyniškų giesmių, tokių kaip Dies irae ir Salve Regina, vertimai. Dies irae (lot. Rūstybės diena) tai rimuotos sekvencijos, sukurtos XII ir XIII a. sandūroje (greičiausiai Tomo Celaniečio), pradžia. Sekvencija nuo XIV a. buvo įtraukta į mišiolą, o nuo Tridento reformos buvo giedama Romos katalikų liturgijoje gedulingų mišių metu. Giesmynuose ji pasirodė apie XVII a. Užtat Salve Regina (lot. Sveika, Karaliene) patvirtinta liturgijoje ir pradėta lenkiškai giedoti maždaug XVI a. pabaigoje. Ši giesmė tai lotyniškos antifonos Salve Regina, Mater Misericordiae vertimas į lenkų kalbą. Antifonos autorystė priskiriama Hermanui (Luošiui) iš Reichenau (XI a.). Katalikų Bažnyčioje ši giesmė Švenčiausiosios Mergelės Marijos garbei giedama nuo Švenčiausiosios Trejybės dienos (pirmasis sekmadienis po Sekminių) iki pat advento. Antifona buvo giedama ir po rožinio maldos, ji dažnai skambėjo laidotuvėse 3. Salve Regina buvo paskelbta seniausiame, Vilniuje išleistame lenkų religinių giesmių rinkinyje Walenty Bartoszewskio Parthenomelica albo pienia nabożne o Pannie Naświętszej (1613 m.). Vėliau išpopuliarėjo, laidotuvėse ji buvo giedama nuleidžiant karstą į kapą, greičiausiai norint pabrėžti mintį apie perėjimą į anapusybę, kur mirusysis stoja prieš Dievo Motiną (Kolbuszewski 1996: 25). Iš kitų antifonų Marijos garbei, baigiančių Valandų liturgiją, verta paminėti giesmes Witaj, niebios Królowo (Ave Regina coelorum), Królowo nieba (Regina coeli), kurių įvairūs vertimo variantai, panašiai kaip Salve Regina, arba išplėtotos parafrazės (chronologiškai, atrodo, vėlesnės) pateko į laidotuvių repertuarą: Witaj, Królowo, Matko litości (73), Witaj, Królowo nieba i Matko litości (74) ir kontaminacija su Regina coeli 4 giesmė Salve Regina, zawitaj Królowa, Monarchini nieba, ziemi Cesarzowa (71). Senajame laidotuvių repertuare giesmės Marijos tematika (Najświętsza Panna Maryja, Tyś śliczniejsza niż lilija, Przez czyśćcowe upalenia ir kitos) užėmė ypač svarbią vietą. Galima daryti prielaidą, kad Dievo Motinai nuodėmingųjų užtarėjai XVII ir XVIII a. giesmėse apie smertį, nuspalvintose eschatologine baime, 3 Pasakojama, kad palaimintasis Sadokas ir kiti Sandomiero dominikonai kankiniai giedoję šią giesmę mirdami, iš čia kildinama jos giedojimo laidotuvėse tradicija. 4 Regina Coeli tai viena iš keturių Romos katalikų bažnyčios antifonų Marijos garbei. Liturgijoje ji, panašiai kaip ir kitos antifonos, giedama po Mišparų, arba po Komplekto. Tradiciškai ji taip pat giedama vietoje maldos Anioł Pański / Viešpaties angelas nuo Velykų iki pat Sekminių. Tai nežinomo autoriaus kūrinys, kuris kartais priskiriamas popiežiui ir Bažnyčios mokytojui šv. Grigaliui Didžiajam. 52

53 Kristina Syrnicka. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės: tradicija ir dabartis baisiomis pasmerkimo vizijomis ir barokine psichomachija, turėjo atitekti ypatingas vaidmuo švelninant mirties ir mirusiojo pomirtinio likimo nepatikimumo baimę, kadangi Ji žmonių sąmonėje turėjo išganymo galią. Teisiamasis ieškojo Jos apsaugos prieš Dievą Tėvą ar Kristų. Dievo Motinos svarbi tarpininkavimo tarp nusidėjėlio ir Teisėjo pozicija paremta faktu, kad Ji yra Išganytojo Motina. Baroko epochoje, kurioje klestėjo taip vadinamoji kristologinė mariologija, Marijos didybė buvo prilyginama Kristaus didybei (Perszon 1999: 80 81). Giesmės Marijos garbei iki šiol yra labai populiarios Vilniaus krašte (žr. Syrnicka 2006: ). Tačiau šie kūriniai nebuvo kuriami kaip laidotuvių giesmės jomis tapo vėliau (tiesa, nėra žinoma, kada tai įvyko). Giesmių, tiesiogiai skirtų laidotuvėms, pvz., Już idę do grobu (78), Żegnam cię, mój świecie wesoły (80), atspindinčių konkretų laidotuvių ar atskirų jų elementų kontekstą, repertuare visada buvo nepalyginamai mažiau (Kolbuszewski 1986: 25 28). Panaši ir lietuviško giesmių repertuaro situacija. Lietuviškos katalikiškos religinės giesmės (žr. Vaicekauskas 2005) pradžia Mikalojaus Daukšos Katekizmo (1595) išleidimas. Šioje knygoje yra dvi lietuviškos giesmės, išverstos iš lotynų kalbos. Viena jų tai jau minėta antifona Sweika Karalicze (Salve Regina caeli Mater). XVII a. lietuviškų giesmių rinkiniai paprastai buvo leidžiami naudojantis lenkiškais leidiniais (kaip lotyniškų ir lenkiškų tekstų vertimai). Pavyzdžiui, Saliamono Mozerkos Slavočinskio (apie 1630 apie 1660) parengtas pirmasis katalikiškų giesmių rinkinys lietuvių kalba Giesmes tikieimuy katholickam pridiarancias (1646) didele dalimi paremtas lenkišku Stanisławo Serafino Jagodyńskio (apie 1590 apie 1644) giesmynu, išleistu apie 1638 metus. S. M. Slavočinskio giesmynu savo ruožtu rėmėsi Pranciškus Šrubauskis ( ), kai kurių XVII a. lietuviškų religinių giesmių autorius. Jis išleido giesmių rinkinį Bałsas sirdies (1679), kurio leidimai buvo atnaujinami per visą XVIII a. (žr. Pociūtė-Abukevičienė, Vaicekauskas 1998: VI XI). Anais laikais tai ir buvo vieninteliai lietuviški katalikiškų religinių giesmių rinkiniai, juose buvo daug nežinomų autorių giesmių, taip pat lenkiškų giesmių vertimų, kurie kartais buvo labai laisvi, panašesni į parafrazes. Reikia pastebėti, kad anuomet nebuvo kreipiama dėmesio į autorystę, anonimiškumas buvo būdinga daugelio kūrinių žymė, todėl nustatyti daugumos aptariamų kūrinių originalių ar verstų šaltinius ir autorius praktiškai neįmanoma. Kaip pastebi lenkų barokinių giesmių apie smertį tyrėja Alina Nowicka-Jeżowa, išsamų giesmių, susijusių su mirtimi ir laidotuvėmis, vaizdą Katalikų bažnyčioje XVII XVIII a., atskleidžia ex post XIX a. M. M. Mioduszewskio giesmynas Śpiewnik kościelny, kuris parodo, kad egzistavo dvi giesmių, susijusių su mirtimi, grupės. Vienai, tiesiogiai kontroliuojamai Bažnyčios, priklauso lotyniškos kilmės 53

54 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės giesmės, susijusios su laidotuvių liturgija, kitai neliturginės refleksyvios gedulingos giesmės, kurių tekstai gana asmeniški, net pasaulietiniai, dažnai tik iš dalies susiję su bažnytiniu gyvenimu, iš esmės jie yra įvairių bažnytinės, bajoriškos ir liaudiškos kilmės elementų mišinys (Nowicka-Jeżowa 1992: , 320). Panašų vaizdą XIX a. antrosios pusės lietuviškose giesmėse, atrodo, atskleidžia vyskupo Motiejaus Valančiaus ( ) pastangomis išleistas ir daugelį kartų atnaujintas rinkinys Kantyczkas arba kninga giesmiu (1859, 1867, 1879, 1895, 1897, 1905) 5. Daugybė XIX a. lenkiškų, taip pat lietuviškų giesmynų formavo regioninę tam tikrų kūrinių cirkuliaciją, kuri priklausė nuo konkrečios knygutės paplitimo teritorijos. Savo ruožtu šios giesmės iš giesmynų buvo įvairiai adaptuojamos ir parafrazuojamos (plg. Brūzgienė 1997: 28 30), daugumos kaimo gyventojų dalyvavimas laidotuvėse suteikė joms visuotinių giesmių pobūdį, o laikui bėgant žmonių sąmonėje išsitrynė jų knyginė (literatūrinė) kilmė (Kolbuszewski 1996: 36; 1986: 52). XVII ir XVIII a. katalikiškos laidotuvių giesmės išsiskiria tuo, kad jose ypatingu būdu apribota paguodos raiška. Net ir XIX a. giesmių kūryba dažnai dar remiasi barokine giesmių tradicija, jų poetikoje atsispindi labai tolimi istoriniai laikai (Kolbuszewski 1996: 26 27). Laidotuvės, kaip perėjimo apeiga, anuomet traktuotos kaip savotiška edukacinė situacija giesmės mokė kraupiais mirties vaizdiniais. Beje, net iki šiol tyrinėtuose giesmininkų rankraštiniuose rinkiniuose randame laidotuvių giesmių iš senojo barokinės kilmės repertuaro (Syrnicka 2007: ). Bene populiariausi XVIII a. kūriniai yra Niech Monarchowie miasta swe budują (18); Pamiętaj, człowiecze, jak żyjesz na świecie (24); Jest zdrada w świecie (13) 6. Verta paminėti ir giesmę Zegar bojaźni Bożej (25), kilusią iš XVII a. rankraščio. Šiandien senojo teksto (nors tai iš tiesų kultūriškai tolimos epochos tvarinys) parafrazę galime aptikti ir giesmių kolekcijoje, sukauptoje tyrimo metu. Pagal turinį galima manyti, kad ši giesmė buvo giedama prie mirštančiojo patalo. Štai jos fragmentai: Zegar bije, godzina już życia uchodzi, Miej baczenie o sobie, boć śmierć w serce godzi. <...> Zegar bije, ciebie wnet na sąd zawołają, na którym ledwie święci sprawy wygrywają. 5 Lietuviškos religinės giesmės sunkiai skynėsi kelią šioje dvasinio gyvenimo srityje, nes lenkų kalba Bažnyčioje ilgą laiką buvo neįveikiamas konkurentas lietuvių kalbai. XIX a. M. Valančius įnirtingai siekė įtvirtinti Lietuvos Bažnyčioje lietuviškas religines giesmes. 6 Šios giesmės taip pat aptinkamos viename seniausių Vilniaus leidinių Pieśni nabożne na święta uroczyste według porządku Kościoła świętego katolickiego rzymskiego na cały rok zebrane, Wilno,

55 Kristina Syrnicka. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės: tradicija ir dabartis Stebina ir verčia susimastyti tokio tipo tekstų masiškumas ir gyvybingumas XIX a. ir XX a. pradžios, netgi ir šių laikų, kaimo religiniame gyvenime. J. Kolbuszewskis šio reiškinio priežastį aiškina sociologiniu aspektu: < > pagrindinis [giesmių gyvybingumą lemiantis K. S.] veiksnys buvo faktas, jog kadaise o kai kur dar iki šiol kaimo gyventojo laidotuvėse dalyvaudavo visa kaimo bendruomenė, o esant nemažam mirtingumui giedama buvo dažnai ir taip įsisavinamas giesmių repertuaras. Taip pat svarbus yra faktas, kad ypač XIX a. šios giesmės buvo perspausdinamos daugybėje giesmynų, kantičkų ir laidotuvių giesmių rinkinių, jie ir lėmė regioninį tam tikrų giesmių paplitimą priklausomai nuo to, kokia buvo konkrečios knygutės paplitimo teritorija (1996: 36). Visa tai 7 paaiškina reiškinio, vadinamo mirties kultūra, anachroninį konservatyvumą, tokį ryškų Vilniaus krašto laidotuvių giesmėse. Tad šiuolaikinio Vilniaus krašte laidotuvių repertuaro pagrindą įtvirtino XIX a. ir XX a. pradžios giesmynų, kantičkų publikacijos. Tačiau dėl spausdintų šaltinių stokos giesmininkai dažniau naudojasi rankraštiniais rinkiniais, perrašydami vieni nuo kitų kai kurias giesmes. Keliaudamos tokiu liaudišku būdu, šios giesmės perrašinėjant iškraipomos arba tikslingai parafrazuojamos (pvz., norint aiškesnio turinio), todėl kartais iš esmės skiriasi nuo savo pirmtakų, skelbiamų giesmynuose. Tokiu būdu Vilniaus krašto giesmių repertuare atsirado Dovydo psalmės (dauguma jų verstos Jano Kochanowskio, skelbtos leidinyje Psałterz Dawidów 1579 m.), taip pat Franciszeko Karpińskio ( ) sukurtos giesmės Zmarły człowiecze (88), Kiedy ranne wstają zorze (67). Nežinomais kelias į šiuolaikinį repertuarą pateko viduramžių giesmė Wyszła nędzna dusza z ciała (43) 8, viena iš daugelio žinomo viduramžių literatūros kūrinio Dusza z ciała wyleciała, kuris prasiskverbė į lenkų folklorą, parafrazių. Jau XV a. rankraštyje (taip vadinamajame Vroclavo tekste) jis buvo kompiliuotas su kitu žinomu kūriniu, Skarga umierającego. Žodinėje liaudies tradicijoje abu šie kūriniai buvo labai pakeisti, paprastai funkcionavo kontaminuotu (mišriu) pavidalu (žr. Grochowski 1999: ). Vilnietiškoje versijoje išliko tik siužetas apie sielą, kuri iš kūno išskriejo / išėjo. Šiuolaikiniame Vilniaus krašto repertuare šalia minėtų kad ir aiškios knyginės kilmės, bet per šimtmečius liaudies kūriniais tapusių bažnytinių giesmių egzistuoja ypatinga, gana didelė giesmių grupė, savo poetika atstovaujanti kur kas naujesniems laikams. Tai šiuolaikiniai kūriniai, kurie labai skiriasi nuo tradicinių laidotuvių 7 Tai patvirtina ir A. Fischerio žodžiai (1921: 216): Liaudiškos laidotuvių giesmės daugiausia remiasi šimtmečiais nusistovėjusiais lenkiškų bažnytinių giesmių tekstais. 8 Šios giesmės analizę rasime T. Michałowskos straipsnyje (1989: 3 26). 55

56 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės giesmių. Kyla klausimas: ar galime užčiuopti šiuolaikinių liaudies laidotuvių giesmių atsiradimą? J. Kolbuszewskis, siūlydamas preliminarią lenkiškų laidotuvių giesmių klasifikaciją, atkreipia dėmesį į kelias skirtingas šių giesmių grupes. Viena jų tai liaudiška laidotuvių giesmė, senosios, pagoniškosios, laidotuvių giesmės, kuri visiškai išnyko ir yra žinoma tik iš etnografinių aprašymų, reliktas; šių giesmių gyvybingumui kelią pastojo laidotuvių apeigų krikščioninimas. Kitą grupę sudaro religinės (bažnytinės) laidotuvių giesmės, kurios buvo gerokai paveiktos folklorizacijos proceso, šiandien kartais sudarančio iliuziją, kad vis dar egzistuoja <...> autentiška lenkų liaudies laidotuvių giesmė (Kolbuszewski 1986: 50 51). Dar kitoms grupėms priklauso įvairių tipų pasaulietinės laidotuvių giesmės, tačiau jos neatlieka reikšmingesnio vaidmens Vilniaus krašto tradiciniame laidotuvių repertuare. Santykinai daugiausia problemų šiandien kelia klausimas dėl taip vadinamųjų liaudies laidotuvių giesmių apraiškų, konstatuoja J. Kolbuszewskis. Autentiškos pagoniškos laidotuvių giesmės kadaise buvo eliminuotos iš liturginių (bažnytinių) apeigų, o jų vietą liaudies kultūroje pamažu užėmė tekstai, išreiškiantys liaudiškąjį religingumą. 56 Tokiu būdu liaudies laidotuvių giesmėmis per paskutinius du šimtmečius (nors iš tikrųjų šis procesas vyko ilgiau, bet argi kas nors šiandien sugebėtų tiksliai nustatyti jo laiką, kai laidotuvių krikščionėjimas vyko labai netolygiai?) tapo ne tiek liaudies sukurti, kiek liaudies aprobuoti ir naudojami kūriniai (Kolbuszewski 1986: 51). Panašiai giesmių liaudiškumas apibrėžiamas ir Bolesławo Bartkowskio darbe Polskie śpiewy religijne w żywej tradycji. Style i formy (1987). Čia muzikine etnografija grindžiamas liaudiškumas interpretuojamas dvejopai: genetiškai ir funkciškai. Tad genetiškai liaudiškomis laikomos liaudies sukurtos giesmės (šiandien liaudis tai ir kaimo, ir miesto gyventojai, išskiriamas įvairių visuomenės grupių folkloras, religinis folkloras ir kt.), funkcionuojančios kuriame nors visuomenės sluoksnyje ir jame tradiciškai plintančios. Funkcionaliai liaudiškomis laikomos liaudies perimtos, liaudyje populiarios giesmės tos, kurios plinta liaudyje (Bartkowski 1987: 26 27). Tačiau, pasak B. Bartkowskio, minėtas suskirstymas kelia tam tikrų abejonių: Visų pirma, gali būti, kad giesmė, žinoma kaip liaudies, iš tiesų yra aukštojo meno kūrinys, pakitęs liaudies lūpose. Be to, populiarių liaudies giesmių repertuare sunku atskirti liaudiškas giesmes nuo liaudies įsisavintų giesmių. Abejonių kelia ir giesmės pakeitimo liaudies lūpose interpretacija, kuri psichologiniu požiūriu turbūt gali būti prilyginama pirminei kūrybai (Bartkowski 1987: 28).

57 Kristina Syrnicka. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės: tradicija ir dabartis Svarbiausi liaudiškumo kriterijai: žodinė perdavimo forma, anonimiškumas, variantiškumas, ryšys su papročiais, apeigomis ir kultu, ilgalaikiškumas, žodinio teksto ryšys su melodija. Remiantis minėtu laidotuvių (religinės) giesmės liaudiškumo apibrėžimu, reikėtų atkreipti dėmesį į tą Vilniaus laidotuvių giesmių repertuaro dalį, kurią galima būtų pavadinti vietine liaudies kūryba (Syrnicka 2005: ). Tačiau šis klausimas reikalauja tam tikrų išlygų, kadangi atskirais atvejais kalbėti apie kai kurių vilnietiškų kūrinių originalumą yra gana rizikinga, todėl kol kas lieka hipotetinės įžvalgos. Tik išsamiai tyrinėjant ir lyginant, būtų galima jas patvirtinti. Daugeliu atvejų naujo kūrinio šaltinį galima atrasti gan lengvai giesmių kūryba remiasi seniai žinomu Lenkijoje kadaise populiarių giesmių (šiandien jos išliko tik kai kuriuose Lenkijos regionuose) parafrazavimo mechanizmu. Vilniaus krašte populiari yra laidotuvių giesmė Jedna garstka ziemi (96), kurioje mirtis traktuojama ramiai ir santūriai. Čia randame daug skirtingų jos variantų, kurių bendras motyvas yra besikartojanti frazė jedna garstka ziemi / viena saujelė žemės. Be abejonės, tai kažkokios senos liaudiškos giesmės, kadaise paplitusios ir kituose Lenkijos regionuose, parafrazės. Vieną šios giesmės variantą (5 eilutes) randame užrašytą Oskaro Kolbergo Krokuvos regione (pagal Kolbuszewski 1996: 32). Žinomi atvejai, kai laidotuvių giesmėmis gali tapti tekstai, iš esmės neskirti laidotuvių reikmėms. Įdomus tokio tipo pavyzdys yra viena iš naujesnių laidotuvių giesmių Ostatni dzwon (90), kurios šaltinį lengvai galima atpažinti plačiai žinomoje, labai populiarioje rusiškoje senoje dainoje Вечерний звон. Nors rusiškos dainos panaudojimas gali atrodyti keistas, tačiau negalima pamiršti didelės rusų kultūros įtakos ir populiarumo Vilniaus krašte. Lyginant Ivano Kozlovo ( ) dainą ir vilnietišką laidotuvių giesmę lenkų kalba, galima pastebėti, kad pastarosios anoniminis kūrėjas naudojo parafrazavimą, bet kai kuriuos fragmentus iš rusų kalbos beveik pažodžiui išvertė, ką matome toliau pateikiamuose abiejų kūrinių fragmentuose: Вечерний звон, вечерний звон, Как много дум наводит он, О юных днях в краю родном, Где я любил, где отчий дом. Ostatni dzwon, ostatni dzwon, jak wiela dusz pobudza on. Przyjaciele, żegnając was, Słyszałem dzwon ostatni raz. И как я с ним на век простясь, Там слышал звон в последний раз. И многих нет теперь в живых, Тогда веселых, молодых. И крепок их могильный сон, Не слышен им вечерний звон. Nie ujrzę już radosnych dni, choć pamięć ich tak świeżo tkwi. I wiela ich nie żyje już, młodzieńczych tych wesołych dusz. Podobny też mnie czeka los, żałobych pieśń i smutek głos w dolinie wiatr rozniesie wzdłuż, i śladu Twego nie będzie już. <...> 57

58 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Remiantis minėtos adaptacijos pavyzdžiu, pastebima, kad be didelių pastangų laidotuvių apeigoms galima pritaikyti kone kiekvieną poetinį tekstą, tačiau tai nereiškia, kad tekstai buvo pasirinkti atsitiktinai. Dažniausiai sutinkami kūriniai, išsiskiriantys dideliu emociniu krūviu, ypač tokie, kuriuose svarbiausias žodis yra mirtis (Kolbuszewski 1985: 120). Tad nieko keista, kad kūrinį Вечерний звон prijaukinti buvo gana lengva jo originaliame turinyje išreikštas liūdesys ir gailestis dėl greit praeinančio gyvenimo, jaunystės, gimtų namų, bičiulių nostalgija, romantiškai pateikiama amžina memento mori idėja. Tokią pat nuotaiką išreiškia laidotuvių giesmė, labai artima pasaulietinei, jos eschatologinė iškalba iš esmės yra universali: mirtis čia pateikiama kaip išėjimas į tylos šalį ir amžinas sapnas. Sapnas žmonių sąmonėje tai universalus, reikšmingas simbolis, labiausiai paplitęs metaforinis mirties apibrėžimas. Tad neatsitiktinai šiuolaikiniame laidotuvių repertuare atsirado lopšinių pobūdžio giesmės laidotuvių giesmių tradicijoje anksčiau nesutinkama, bet labai simptomiška dabartinio nekalbėjimo apie mirtį forma, pvz., Zapada zmrok (59, 60); Już zapada wieczór miły (61); Dobranoc, o Jezu, o miłości moja (64); Dobranoc, Maryjo, ja już idę spać (65). Šio tipo giesmių iškalba aktualizuojasi tik mirties ir laidotuvių apeigų kontekste, tačiau jos nepriklauso oficialiajai apeigų liturgijai, giedamos liturgijos pakraščiuose (gali būti giedamos, pvz., baigiantis vakariniam budėjimui). Šios giesmės atlieka terapinę funkciją, vieną svarbiausių artimo žmogaus mirties akivaizdoje, nes malšina skausmą, švelnina mirties baimę. Nedaug bendro su laidotuvių giesmių tradicija turi ir daug kitų šiuolaikinių populiarių religinių giesmių, kurios aptinkamos Vilniaus krašto laidotuvių repertuare, pvz., Barka (48); On szedł w spiekocie (58); Szukać szczęścia, szukać celu życia (55); Me życie jest cieniem, me życie jest chwilką (57); Daj mi Jezusa, o Matko moja (54); Pij ten kielich (47) ir kt. Jų tekstų ir disco polo stiliaus įrašų paskelbta daugelyje interneto svetainių 9. Nepaisant labai šiuolaikiškos formos, tokio tipo giesmėse rasime daug tradicinių posakių iš Biblijos ir maldų, pvz., toliau pateiktame giesmės Pij ten kielich fragmente: Pij ten kielich z Bożej woli, do ostatniej kropli sącz, a to serce, co tak boli, z sercem Bożym złącz. Niech cichutko łzy twe płyną tu do Jezusowych ran, ziemskie bóle szybko miną i pocieszy Pan. 9 Žr. prieigą per internetą: < [žiūrėta ]. 58

59 Kristina Syrnicka. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės: tradicija ir dabartis Ši giesmė buvo lengvai adaptuota, nes, kaip galima pastebėti, jos turinys tinka komunikacinei situacijai projektuoti. Atlikėjas kreipiasi į laidotuvių dalyvius žodžiais, kuriuose glūdi savotiška liaudiška gyvenimo filosofija šioje situacijoje giesmė turi atlikti terapinę funkciją. Šiuolaikinėse Vilniaus krašto giesmėse atsiranda, be kita ko, ir žinoma iš laidotuvių giesmių tradicijos konvencija, kai atlikėjo vaidmenį perima mirusysis, kuris pereidamas į nežemiškąją būtį įgyja visas kompetencijas pamokyti gyvuosius, pvz., toliau pateiktoje giesmėje Roczek, jak mnie nie ma (103), giedamoje metinių metu: Roczek jak mnie nie ma, a wy wszyscy razem przed Matki Bożej klęknijcie obrazem. Ref.: I módlcie się za mnie, a ja za was będę, gdy łaskę Króla w niebie zdobędę. <...> Już płakać nie trzeba, mnie to nie ożywi. Bądźcie wesoli, Zdrowi i szczęśliwi. Ref.: Tylko módlcie się za mnie... Dabartiniai mirusieji jau nebegąsdina, jų monologai paprastai turi paguosti. Dažnai tokio pobūdžio monologų aptinkame taip vadinamosiose atsisveikinimo giesmėse (tai dar viena gausi laidotuvių giesmių grupė), čia mirusieji tarsi atsiprašo už savo išėjimą arba pateikia paskutinius paliepimus vaikams, pvz., Już ostatnia iskra (45); Opuścić, drodzy, muszę was (83); W ostatnią podróż wzywa czas (81); Odchodzi dusza w świat wieczności (82); Żegnam was, dziatki, porzucam dom miły (85). Atsisveikinimo giesmės (dažniausia tai anoniminė, mėgėjų kūryba) atliekamos baigiantis budėjimui prie mirusiojo ir laidotuvių dieną, atsisveikinant su gimtaisiais namais. Jos tęsia senąją XIX a. XX a. pradžios giedojimo tradiciją, tuo laiku atsisveikinimo motyvai kūriniuose taip pat buvo labai populiarūs, tačiau dominavo moralizavimo ir didaktinė pozicijos, besiremiančios pasaulio laikinumo idėja. O naujesnių laikų kūriniuose jau persveria apraudojimo ir paguodos funkcijos dažnai reiškiamas atviras gailestis dėl išsiskyrimo su šiuo pasauliu, kuriame pasilieka mieli namai ir brangi šeima. Amžinybės tema čia atrodo lyg svetima, abstrakti, 59

60 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės negalinti sukelti džiaugsmingų jausmų, bet paguoda tampa viltis ateityje danguje susitikti su artimaisiais. Atskirą šiuolaikinių Vilniaus krašto giesmių grupę sudaro modernūs kūriniai, kuriuose maldaujama kreipiantis į Dievo Motiną. Marija čia svarbiausia figūra, o pagrindinės temos pagalbos ir užtarimo už mirusiųjų sielas prieš Aukščiausiąjį prašymas bei tikėjimas motinišku gerumu ir gailestingumu. Daugelyje giesmių tekstų tradiciškai akcentuojama nepaprastai svarbi akimirka pomirtinis susitikimas su Dangaus Karaliene. Ji yra Motinos simbolis globėja po mirties arba visos žmonijos Motina 10, kaip, pvz., giesmėje Matko Najświętsza, do Ciebie biegniemy (36). Dievo Motinos vaizdinys giesmėse kartais būna tiesiogiai susijęs su skaistyklos motyvais. Skaistyklos tema apskritai dažna laidotuvių giesmėse, o ir daugelis katalikiškų papročių ir apeigų grįsti tikėjimu pomirtiniu apsivalymu, skaistykla, kaip laikinos atgailos, kurią atsisveikinę su šiuo pasauliu dauguma mirtingųjų turi atlikti už nuodėmes, vieta arba skaistykla kaip vieta, kurioje patiriamas Dievo gerumas ir atleidimas. Maldose už kenčiančias sielas svarbus yra Marijos užtarimas, ji ne tik gina kalinius, bet taip pat ištiesia savo ranką iš liepsnų jūros, pvz., Przez czyśćowe upalenia 11 (102). Giesmės Marijos garbei taip pat susijusios su Kristaus kančios tematika 12, pvz., trys giesmės Matko Bolesna (76) variantai, aptinkami šiuolaikiniuose giesmynuose, patvirtina Marijos giesmių tradicijos tęstinumą. Kai kurių šios giesmės variantų vilnietišką kilmę gali liudyti jose minimas Aušros vartų paveikslas ir Aušros vartų Dievo Motinos atvaizdas: Matko Bolesna, w Ostrej Bramie tyś Sercem bolesnym w ołtarzu lśnisz. Siedem w nim mieczów boleści tkwi, Tyś łez wylała, co Jezus krwi. (Matko Bolesna) Maryjo, Matko Miłosierdzia, co w Ostrej Bramie tron swój masz, do Ciebie śpieszym w każdej biedzie, a Ty nam zawsze pomoc dasz. (Maryjo, Matko Miłosierdzia, 75) 10 Perifrastiškai Marija laidotuvių giesmėse vadinama taip pat nusidėjėlių paguoda, meilės Motina, ligonių gydytoja (Matko Bolesna), vienintele nusidėjėlių viltimi (O! Maryjo Matko Boga), gailestingumo Motina, dangaus Karaliene (Bądź pozdrowiona Królowo niebieska), mūsų užtarėja (Witaj, Królowo nieba), Arkangelų Ponia, vargšų namais, ryto aušra (Witam Cię, witam, Królowo niebieska), Šventoji Mergele (Ty, któraś piękne dni) ir kt. 11 Kai kuriose kantičkose giesmės pavadinimas yra O najświętszej Maryi Pannie, za dusze w czyśćcu cierpiące. 12 Nuo XV a. vidurio giesmėse pradeda dominuoti Skausmingosios Dievo Motinos kultas. Jis išreikštas taip vadinamuosiuose lenkiškuosiuose planktuose (Plankty polskie), arba Viešpaties kančios apmąstymuose. Iš čia kilęs ir daugelio giesmių pagrindinis motyvas Kristaus Motinos skausmas ir liūdesys. 60

61 Kristina Syrnicka. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės: tradicija ir dabartis Marijos tematikos populiarumą šiuolaikinėse laidotuvių giesmėse galima paaiškinti šimtmečiais šiame krašte besitęsiančiu Dievo Motinos kultu ir amžiną egzistencinę baimę, būdingą žmogaus psichikai, švelninančio Jos vaizdinio įtaka. Daugybę tokio tipo tekstų (arba parafrazių) galima kildinti iš šiuolaikinių bažnytinių ir piligriminių giesmių rinkinių, iš religinių spaudinių. Jie nėra skirti laidotuvėms, tačiau lengvai joms pritaikomi dėl universalios iškalbos, populiarios religinės simbolikos ir didelio emocionalumo. Šiuolaikiniame giesmių repertuare tam tikrą grupę sudaro kūriniai, būdingi tik Lietuvos teritorijai. Čia turimas omenyje tų pačių giesmių lietuviškų ir lenkiškų variantų funkcionavimas ir jų paplitimas tarp lietuvių ir lenkų giesmininkų. Verta paminėti vis labiau populiarėjantį tarp laidotuvių giesmininkų Maironio kūrinį Marija, Marija, skaisčiausia lelija / lenk. vertimas Maryja, Maryja, najczystsza lilija (92). Ši giesmė, sukurta XX a. pirmojoje pusėje (jos melodiją sukūrė Česlovas Sasnauskas), buvo pritaikyta laidotuvių apeigoms ir dabar ne tik lietuvių, bet vis dažniau ir lenkų laidotuvėse paprastai atliekama nuleidžiant karstą į kapą (vietoj tradicinės giesmės Salve Regina, pvz., Lentvaryje). Tiriamojoje teritorijoje egzistuoja mažiausiai trys jos lenkiško vertimo versijos. Šis pavyzdys iliustruoja visiškos kūrinio anonimizacijos procesą ir liaudies giesmės statuso pripažinimą. Charakteringomis liaudies giesmėmis galima laikyti šiuolaikines laidotuvių giesmes Užsimerkė mielos tavo akys / lenk. versija Już zakryłeś swoje miłe oczy (84ab) ir Štai baigiau kelionę / lenk. versija Już ostatnia iskra arba Skończyłem wędrówkę (45). Jų nerasime jokiuose aprobuotose bažnytiniuose giesmynuose. Dažnai jos atstovauja tam tikram giesmės tipui, kurį sąlyginai galima pavadinti rauda. Skausminga, dramatiška pagrindinė mintis, atitinkanti ritualinį laidotuvių verksmą, primena tradicines laidotuvių raudas, kurios ypač stiprėdavo išnešant velionį iš namų. Šiuolaikinėse laidotuvių giesmėse Lietuvoje galima pastebėti ir atvirkštinį reiškinį lietuviško repertuaro papildymus populiariausiomis lenkų giesmėmis, publikuojamomis daugelyje religinių leidinių, taip pat talpinamomis interneto svetainėse, pvz., Zapada zmrok, już świat ukołysany (59) / liet. Jau sutema pasaulį užliūliavo; Słonko zaszło za górami, žinoma ir pavadinimu Już zapada wieczór miły (61) / liet. Vakarop jau saulė slenka arba Dar viena diena štai baigias; Kiedy w jasną, spokojną, cichą noc (46) / liet. Kai apgaubia naktužės tyluma. Šios giesmės taip pat iš pradžių nebuvo skirtos laidotuvėms, šią funkciją įgavo vėliau dėl miego simbolikos daugiareikšmiškumo ir lopšinių formos. Jose pastebimai modernizuojama liaudiškojo pamaldumo forma, liudijanti polinkį masinės kultūros apraiškose ieškoti estetikos (žr. Žičkienė, Syrnicka 2013: ). 61

62 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Apie lietuviško ir lenkiško laidotuvių repertuaro vienodėjimą Lietuvoje liudija daug kitų bendrų kūrinių, kurių čia neįmanoma išvardyti. Kol kas sunku pasakyti, kaip tos pačios giesmės ima plisti lietuvių ir lenkų bendruomenėse. Galima manyti, kad tai vyksta tarpininkaujant giesmininkams, kurie vieni nuo kitų nusirašo kai kurias gražesnes ir populiaresnes giesmes. Kai kurie jų gieda tiek lietuviškose, tiek ir lenkiškose laidotuvėse. Taigi, kaip matome, kalbinis barjeras nėra kliūtis. Apibendrinant galima konstatuoti, kad šiuolaikinis repertuaras papildomas naujais kūriniais parafrazuojant senovines giesmes, pritaikant naujas populiarias giesmes laidotuvėms ir kuriant originalias vietines giesmes (jų vilnietišką kilmę netiesiogiai patvirtina įvairios šnektos formos). Šis procesas greičiausiai vyksta tarp giesmininkų. Tačiau kūryba yra visiškai anonimiška, o tekstai plinta per rankraštinius giesmynus. Nei vienas informatorius nesugebėjo nurodyti kurios nors Vilniaus krašto liaudies giesmės autoriaus 13, nors giesmių regioninis liaudiškumas kaip kategorija yra aiškiai suvokiamas, kai kurių kolektyvų nariai skiria liaudiškas ir kantičkines giesmes. Šiame darbe tik paviršutiniškai iškeliami kai kurie klausimai, susiję su lenkų ir iš dalies lietuvių laidotuvių giesmėmis, gyvuojančiomis Lietuvoje. Iki šiol tam nebuvo skiriama pakankamai dėmesio, nekalbėta apie tekstinį ir muzikinį repertuarą kaip visumą, giesmių paplitimo, platinimo ir šaltinių klausimus, taip pat apie lenkų ir lietuvių sąsajas ir abipusę kultūrinę įtaką šioje srityje. Kultūrines interferencijas akivaizdžiai atskleidžia būtent senojo ir šiuolaikinio lenkų ir lietuvių giesmių klodo panašumai, lygiagrečiai besiformavęs repertuaras, ilgaamžiai Lietuvos regionų laidotuvių giedojimo papročiai. Ypač tai pastebima kaimuose, kur ekonominių, politinių, visuomeninių pokyčių tempai yra kitokie, o daug reiškinių, susijusių su laidotuvių apeigomis, dar nelabai pasikeitė, nes žmonės prisirišę prie tradicijos ir religinių praktikų ritualų, kurių neatskiriama dalis yra giedojimas. Tačiau reikia pastebėti, kad, nepaisant giedojimo laidotuvėse tradicijos Lietuvoje gyvybingumo ir netgi šiuolaikinio repertuaro papildymo naujais folkloriniais kūriniais, vis mažiau žmonių žino tradicines giesmes apie smertį, jų ratas siaurėja iki mažų vietinės bendruomenės anklavų, o laikui bėgant šie kultūriniai reliktai gali visai išnykti. 13 Išimtis yra nebent giesmė W ostatnią podróż wzywa czas (81), sukurta Zenono Tumolovičiaus (g. 1923), vienos Švenčionėlių giesmininkės sutuoktinio. 62

63 Krystyna Syrnicka Polskie pieśni pogrzebowe na Wileńszczyźnie: tr adycja i współczesność Zgromadzony w wyniku badań terenowych na Wileńszczyźnie obszerny materiał pieśniowy wskazuje w sposób niewątpliwy na żywotność na tych terenach zwyczaju wykonywania śpiewów w trakcie obrzędów przedpogrzebowych i pogrzebowych. Co więcej, składa się on na zadziwiająco anachroniczny obraz dostrzegamy tu bowiem nie tylko dawne, nieraz bardzo stare pieśni religijne, mające źródła kantyczkowe (niegdyś o ogólnopolskim zasięgu), lecz także wiele utworów, które reprezentują niejako nowszy czas historyczny. Zasięg geograficzny niektórych z tych pieśni zdaje się ograniczać do terenów współczesnej Wileńszczyzny. Stąd też interesującą problematyką badawczą byłaby próba ujawnienia źródeł owych utworów oraz ustalenie możliwych wpływów i powiązań polsko litewskich na omawianych terenach. Niezwykle ważne w danej kwestii są odkrywcze uwagi i refleksje Jacka Kolbuszewskiego (1986: 49 56; 1996: 23 39) 1, który zauważył zjawisko daleko posuniętej zmienności repertuaru pieśni pogrzebowych, warunkowaną przez względy natury nie tylko regionalnej i religijnej, ale także historycznej. Warto zatem na początku poświęcić nieco uwagi historii kształtowania się katolickiej pieśni pogrzebowej. Zwyczaj śpiewania w czasie obrzędu pogrzebowego był bardzo rozpowszechniony w kulturach przedchrześcijańskich. Kościół walczył z tymi pogańskimi śpiewami, zarazem jednak śpiewowi wyznaczył ważne miejsce w liturgii, uznając go za doskonałą formę chwalenia Boga. Wybitny znawca owej problematyki zauważa, że średniowiecze stworzyło polską pieśń religijną, stworzyło polską kolędę, nie stworzyło jednak polskiej pieśni pogrzebowej, gdyż polski śpiew przy pogrzebie faktycznie liturgia wykluczała (Kolbuszewski 1986: 50) 2. Istotne zmiany w tej dziedzinie zaszły wtedy, gdy siedemnastowieczny katolicyzm polski w swych kontrreformacyjnych poczynaniach ujawnił dążenie do unarodowienia form życia religijnego, aczkolwiek ekspansja elementów rodzimej kul- 1 J. Kolbuszewski stwierdza m.in., że w naszych czasach znajomość pieśni pogrzebowych jest coraz mniejsza, co się wiąże z malejącą liczbą ich wykonawców i odbiorców. Oczywistymi przyczynami tego stanu rzeczy stała się z jednej strony urbanizacyjna dezintegracja życia, wyrugowanie śmierci z życia społeczno-obyczajowego, z drugiej zaś przyczyniły się do tego zmiany we współczesnej liturgii pogrzebu katolickiego, która niewiele miejsca zostawia dla śpiewania tego rodzaju pieśni (Kolbuszewski 1986: 49). 2 Od wydania tzw. piotrkowskiego rytuału pogrzebowego w 1631 r. datuje się faktyczne dopuszczenie do obrzędów pogrzebowych śpiewów w języku narodowym (Kolbuszewski, 1996: 26). 63

64 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie tury dokonywała się początkowo tylko na obrzeżach oficjalnej liturgii. To znaczy, że pieśni o śmierci powstające zazwyczaj na fali domorosłego rymotwórstwa lub jako ćwiczenia duchowe bractw i kongregacji dobrej śmierci (a następnie sfunkcjonalizowane w roli pieśni pogrzebowych) śpiewano wtedy, gdy sformalizowana liturgia stwarzała ku temu okazję, np. w czasie wyprowadzania zwłok z domu, w czasie konduktu, po zakończeniu ceremonii pogrzebowej na cmentarzu i w czasie stypy. Kościół z czasem przeciwko tym śpiewom już nie występował, w drugiej połowie wieku XVII lub w wieku XVIII zaczął je nawet zalecać (Kolbuszewski 1996: 27), czego dowodem są liczne osiemnastowieczne zbiory pieśni nabożnych (zob. Nowicka-Jeżowa 1992: 294 i in.). W owym dawnym repertuarze pieśni pogrzebowych, który zachował w ogromnej mierze żywotność do XIX w., a częściowo nawet do przełomu XX i XXI w., znalazły się związane z liturgią mszalną i funeralną tłumaczenia niektórych średniowiecznych łacińskich pieśni, takich jak Dies irae oraz Salve Regina. Pieśń Dies irae (pol. Dzień gniewu) stanowi początek rymowanej sekwencji napisanej na przełomie XII i XIII w. (prawdopodobnie przez Tomasza z Celano), która od XIV w. włączona została do mszału, a od czasu reformy trydenckiej śpiewana była w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego w mszach żałobnych. Ukazywała się w śpiewnikach końca XVII w. Natomiast pieśń Salve Regina (pol. Witaj, Królowo), zalecaną przez liturgię, zaczęto śpiewać po polsku przypuszczalnie pod koniec wieku XVI. Pieśń ta jest tłumaczeniem na język polski łacińskiej antyfony Salve Regina, Mater Misericordiae, której autorstwo przypisywane jest św. Hermanowi (Kulawemu) z Reichenau (XI w.). Śpiewana jest ku czci Najświętszej Maryi Panny w Kościele katolickim od dnia Najświętszej Trójcy (niedziela po Zesłaniu Ducha Świętego) aż do Adwentu. Antyfona kończyła również modlitwę różańcową i często była wykonywana w czasie pogrzebów 3. Załączona została również do najstarszego wileńskiego zbioru polskich pieśni religijnych Walentego Bartoszewskiego Parthenomelica albo pienia nabożne o Pannie Naświętszej (1613 r). Później stała się popularna przy obrządku pogrzebowym, intonowana była podczas opuszczaniu trumny do grobu, zapewne w roli pieśni akcentującej czynność przejścia na drugą stronę, gdzie zmarły wita się z Matką Boską (Kolbuszewski 1996: 25). Pośród innych antyfon o treści maryjnej, kończących Liturgię Godzin, warto wspomnieć pieśni Witaj, niebios Królowo (Ave Regina coelorum), Królowo nieba (Regina coeli), które w różnych wersjach przekładu, podobnie jak Salve Regina, lub w postaci rozbudowanych parafraz śpiewnikowych (chronologicznie przypuszczalnie późniejszych), weszły do repertuaru pogrzebowe- 3 Według tradycji bł. Sadok i pozostali Sandomierscy Dominikańscy Męczennicy śpiewali tę pieśń podczas swojej śmierci, co tłumaczyć może tradycję jej użycia pogrzebowego. 64

65 Krystyna Syrnicka. Polskie pieśni pogrzebowe na Wileńszczyźnie: tradycja i współczesność go: Witaj Królowo, Matko litości! (73), Witaj, Królowo nieba i Matko litości (74) oraz powstała w wyniku kontaminacji z utworem Regina coeli 4 Salve Regina, zawitaj Królowa, Monarchini nieba, ziemi Cesarzowa (71). W dawnym repertuarze pogrzebowym pieśni o tematyce maryjnej (Najświętsza Panna Maryja, Tyś śliczniejsza niż lilija, Przez czyśćcowe upalenia i wiele innych), zajmowały szczególnie ważne miejsce. Można przypuszczać, że osobie Matki Boskiej ucieczce grzesznych w pieśniach czasu śmierci XVII i XVIII w., podbarwionych eschatologiczną grozą, strasznymi wizjami potępienia i barokowymi psychomachiami, musiała przypadać szczególna rola w umniejszaniu strachu przed śmiercią i niepewności pośmiertnego losu zmarłego, bowiem Ona w powszechnej świadomości posiadała moc zbawienia. Podsądny szukał u Niej ocalenia przed Bogiem Ojcem lub Chrystusem. Jej wysoka pozycja w zadaniu pośredniczenia pomiędzy grzesznikiem a Sędzią wynika z faktu, iż Ona jest Matką Zbawiciela. W baroku, który lubował się w tzw. mariologii chrystotypicznej, wielkość Maryi przedstawiano jako paralelną do Chrystusa (Perszon 1999: 80 81). Pieśni maryjne cieszą się niezwykłą wręcz popularnością do dziś na Wileńszczyźnie (zob. Syrnicka 2006: ). Owe utwory nie powstawały jednak jako pieśni pogrzebowe, takie zastosowanie znalazły później (co prawda, nie wiadomo, kiedy to się stało). Natomiast pieśni o jawnym przeznaczeniu pogrzebowym, jak np. Już idę do grobu (78), Żegnam cię, mój świecie wesoły (80), tworzących konkretny kontekst do sytuacji pogrzebu bądź pewnych jego elementów, było w nim nieporównanie mniej (Kolbuszewski 1986: 25 28). Podobnie rzecz wyglądała na ziemiach litewskich, gdzie początki katolickiej pieśni religijnej (zob. Vaicekauskas 2005) wywodzi się od czasu wydania przez Mikołaja Daukszę (Mikalojus Daukša) Katechizmu (1595), w którym znalazły się dwa pierwsze kancjonały w języku litewskim będące dosłownym tłumaczeniem z łaciny. W jednym z nich została zamieszczona wspomiana poprzednio antyfona Sweika Karalicze (Salve Regina coeli Mater). Wydawane w XVII w. zbiory kancjonałów litewskich zazwyczaj były wzorowane na polskich wydaniach (tłumaczenia łacińskich i polskich tekstów), czego przykładem może też być pierwszy katolicki zbiór kancjonałów w języku litewskim Salomona Sławoczyńskiego (Saliamonas Slavočinskis, ok ok. 1660) Giesmes tikieimuy katholickam pridiarancias (1646) oparty w 4 Regina Coeli to jedna z czterech antyfon maryjnych Kościoła rzymskokatolickiego. W liturgii, podobnie jak pozostałe antyfony, śpiewana jest po Nieszporach lub po Komplecie. Tradycyjnie jest też śpiewana w kościołach w miejsce modlitwy Anioł Pański od Wielkanocy aż do Zesłania Ducha Świętego. Jest to utwór nieznanego autorstwa, który niekiedy przypisuje się świętemu Grzegorzowi Wielkiemu, papieżowi i Doktorowi Kościoła. 65

66 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie znacznej mierze na znanym polskim kancjonale Stanisława Serafina Jagodyńskiego (ok ok. 1644), wydanym ok roku. Z kolei na wspomnianym śpiewniku Sławoczyńskiego wzorował się Franciszek Szrubowski (Pranciškus Šrubauskis, ), siedemnastowieczny autor niektórych litewskich pieśni religijnych. Wydał on zbiór pieśni pt. Bałsas sirdies (1679) wznawiany później przez cały XVIII w. (zob. Pociūtė-Abukevičienė, Vaicekauskas 1998: VI XI). Były to w zasadzie jedyne w owym czasie litewskie zbiory katolickich pieśni religijnych, w których znalazło się wiele utworów nieznanego autorstwa, wśród nich tłumaczenia polskich pieśni poddawanych nieraz daleko idącym adaptacjom i parafrazom. Trzeba zauważyć, że ze względu na nieprzywiązywanie wagi do spraw autorstwa, anonimowość cechowała wszelkiego rodzaju utwory odległych epok, dlatego niemożliwe staje się ustalenie źródeł i autorstwa większości omawianych utworów oryginalnych lub tłumaczonych. Jak zauważa badaczka polskich pieśni barokowych czasu śmierci, Alina Nowicka-Jeżowa, pełny obraz obecności w Kościele katolickich pieśni dotyczących śmierci i pogrzebu XVII XVIII w. daje ex post dziewiętnastowieczny Śpiewnik kościelny M. M. Mioduszewskiego, który wskazywał na fakt istnienia dwóch kręgów pieśni dotyczących śmierci: na obszarze kontrolowanym bezpośrednio przez Kościół sytuowały się kantyki proweniencji łacińskiej związane z liturgią funeralną oraz mieszczące się w pozaliturgicznym kręgu kantyki refleksyjno-żałobne teksty sprawiające wrażenie prywatnych, a nawet świeckich, często tylko doraźnie związane z życiem kościelnym będące w gruncie rzeczy amalgamatem pierwiastków o proweniencji kościelnej, szlacheckiej i ludowej (Nowicka-Jeżowa 1992: , 320). Na ziemiach litewskich w drugiej połowie XIX w. podobną sytuację, jak się wydaje, odzwierciedla wydany staraniem biskupa Macieja Wołonczewskiego (Motiejus Valančius, ) i wielokrotnie wznawiany zbiorek w języku litewskim pt. Kantyczkos arba kniga giesmiu (1859, 1867, 1879, 1895, 1897, 1905) 5. Zarówno liczne dziewiętnastowieczne śpiewniki polskie, jak i litewskie w decydujący sposób kształtowały regionalny obieg pewnych utworów, zdeterminowany zasięgiem dystrybucji danej książeczki. Czerpane ze śpiewników i kancjonałów pieśni owe podlegały z kolei najróżniejszym zabiegom adaptacyjnym i parafrazom (por. Brūzgienė 1997: 28 30), masowość zaś udziału mieszkańców wsi w pogrzebach nadała im charakter pieśni ogólnie znanych, które z czasem uległy tak głębokiemu 5 Litewskojęzyczne pieśni religijne z trudem przecierały sobie szlaki w tej dziedzinie życia duchowego, gdyż język polski jako język kościelny pozostawał przez długi czas nieprzejednanym konkurentem litewszczyzny. W XIX w. M. Wołonczewski uporczywie dążył do ugruntowania w Kościele na Litwie litewskojęzycznych pieśni religijnych. 66

67 Krystyna Syrnicka. Polskie pieśni pogrzebowe na Wileńszczyźnie: tradycja i współczesność przyswojeniu, iż w powszechnej świadomości ostatecznie zatarło się ich książkowe (literackie) pochodzenie (Kolbuszewski 1996: 36; 1986: 52). Cechą znamienną katolickich pieśni pogrzebowych XVII i XVIII w. jest to, że w osobliwy sposób redukowały one elementy konsolacyjne. Nawet dziewiętnastowieczna w tym zakresie twórczość częstokroć popadała w zależność od tradycji pieśni barokowej, reprezentując w swej poetyce bardzo odległy czas historyczny (Kolbuszewski 1996: 26 27). Pogrzeb bowiem jako obrzęd przejścia traktowany był ówcześnie w ogromnym stopniu jako swoista sytuacja edukacyjna pieśni uczyły, posługując się grozą widoku śmierci. Zresztą nawet do dziś wiele pieśni z dawnego repertuaru znajdujemy w badanych rękopiśmiennych zbiorach śpiewaków pogrzebowych, są to niektóre utwory o proweniencji barokowej (Syrnicka 2007: ). Wśród owych starszych pieśni największą popularnością cieszą się powstałe w XVIII w. takie utwory, jak np. Niech Monarchowie miasta swe budują (18); Pamiętaj, człowiecze, jak żyjesz na świecie (24); Jest zdrada w świecie (13) 6. Warto tu przywołać także pieśń pt. Zegar bojaźni Bożej (25), wywodzącą się z siedemnastowiecznego rękopisu. Dziś, mimo że jest ona wytworem bardzo odległej kulturowo epoki, znajdujemy ją w sparafrazowanej postaci w niniejszym zbiorze pieśni. Z treści przypuszczać można, że pierwotnie była ona śpiewana przy łożu umierającego. Oto jej wybrane fragmenty: Zegar bije, godzina już życia uchodzi, Miej baczenie o sobie, boć śmierć w serce godzi. <...> Zegar bije, ciebie wnet na sąd zawołają, na którym ledwie święci sprawy wygrywają. Zadziwiająca i zastanawiająca jest masowość i żywotność tego rodzaju tekstów w życiu religijnym wsi XIX w. i pocz. XX w., a nawet w dobie obecnej. J. Kolbuszewski wyjaśnia przyczynę owego zjawiska od strony socjologicznej: < > czynnikiem sprawczym był fakt, iż ongiś a właściwie gdzieniegdzie jeszcze do dziś w pogrzebie jakiegoś mieszkańca wsi z reguły uczestniczyła cała społeczność wiejska, co przy niemałej śmiertelności dawało częstą powtarzalność owych śpiewów i przyczyniało się do dobrego nauczenia się pewnego repertuaru. Równie ważny jest fakt, iż zwłaszcza w ciągu wieku XIX pieśni te bardzo często przedrukowywane były w licznych śpiewnikach, kantyczkach, a nawet zbiorach pieśni pogrzebowych, one też w decydujący sposób kształtowały regionalny obieg pewnych pieśni w zależności od tego, jaki był zasięg dystrybucji danej książeczki (Kolbuszewski 1996: 36). 6 Zamieszczone owe pieśni były również w jednym z najstarszych wileńskich wydań Pieśni nabożne na święta uroczyste według porządku Kościoła świętego katolickiego rzymskiego na cały rok zebrane, Wilno

68 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Fakt ten 7 może wyjaśniać anachroniczny konserwatyzm zjawiska, zwanego kulturą śmierci, a tak dobitnie zaznaczający się w dziedzinie pieśni pogrzebowej na Wileńszczyźnie. A zatem podstawę współcześnie wykonywanych śpiewów na Wileńszczyźnie stanowi repertuar, który utrwaliły publikacje śpiewników, kantyczek, kancjonałów wydawanych w XIX oraz na pocz. XX w. Najczęściej jednak śpiewacy powodowani brakiem źródeł drukowanych posługują się ręcznie spisywanymi zbiorkami, przepisując od siebie nawzajem niektóre pieśni. Wędrując taką drogą przekazu ludowego, zniekształcane w wyniku licznych odpisów bądź celowo parafrazowane (np. w celu przybliżenia treści), pieśni owe nieraz zasadniczo odbiegają od ich edycji śpiewnikowych. Tą drogą w wileńskim repertuarze znalazły się Psalmy Dawidowe (większość z nich w przekładzie Jana Kochanowskiego, Psałterz Dawidów, 1579 r.), a także pieśni autorstwa Franciszka Karpińskiego ( ) Zmarły człowiecze (88), Kiedy ranne wstają zorze (67). Nieznanymi szlakami trafiła do współczesnego repertuaru pieśń średniowiecznej proweniencji Wyszła nędzna dusza z ciała 8 (43) będąca jedną z licznych parafraz znanego utworu literatury średniowiecznej Dusza z ciała wyleciała, który przeniknął do folkloru polskiego. Już w piętnastowiecznym rękopisie (tzw. przekazie wrocławskim) został on skompilowany z innym znanym utworem Skarga umierającego. W ludowej tradycji ustnej oba utwory uległy znacznym przekształceniom, funkcjonując zazwyczaj w skontaminowanej postaci (zob. Grochowski 1999: ). W wileńskiej wersji utrwaliły się wyłącznie wątki pieśni o duszy, co z ciała wyleciała/wyszła. W obrębie repertuaru współcześnie wykonywanego na Wileńszczyźnie, obok wspomnianych sfolkloryzowanych w ciągu wieków pieśni kościelnych, aczkolwiek mających wyraźne książkowe pochodzenie, istnieje osobliwa, dość pokaźna grupa pieśni, prezentująca w swojej poetyce czas niejako nowszy. Chodzi tu o współczesne twory pieśniowe, które wyraźnie odcinają się od tradycyjnych pieśni pogrzebowych. W związku z czym nasuwa się pytanie: czyżbyśmy mieli tu do czynienia z powstawaniem współczesnych ludowych pieśni pogrzebowych? J. Kolbuszewski, proponując wstępną klasyfikację polskich pieśni pogrzebowych, zwraca uwagę na zaistnienie kilku wyraźnych grup owych pieśni. Jedna z nich to ludowa pieśń pogrzebowa będąca reliktem po dawnej pogańskiej pieśni pogrzebowej, która całkiem zanikła i znana jest tylko z etnograficznych zapisów; żywot- 7 Potwierdzają go też słowa A. Fischera (1921: 216): Pieśni śpiewane przez lud przy okazji pogrzebowej przeważnie opierają się na ustalonych z wiekami tekstach polskich pieśni kościelnych. 8 Opracowanie tej pieśni znajdziemy w artykule T. Michałowskiej (1989: 3 26). 68

69 Krystyna Syrnicka. Polskie pieśni pogrzebowe na Wileńszczyźnie: tradycja i współczesność ności tych pieśni stanęła na przeszkodzie chrystianizacja obrzędu pogrzebowego. Odmienne grupy stanowią religijne wyznaniowe, kościelne pieśni pogrzebowe, które w większej swej części poddane były procesowi folkloryzacji sprawiającej dziś czasem złudzenie, że ciągle jeszcze istnieje [...] autentyczna ludowa polska pieśń pogrzebowa (Kolbuszewski 1986: 50 51). Jeszcze do innych grup będą należały różne typy świeckich pieśni pogrzebowych, które jednak nie odgrywają znaczniejszej roli w tradycyjnym rytuale pogrzebowym na Wileńszczyźnie. Stosunkowo najwięcej kłopotów sprawia dziś prezentacja tak zwanych ludowych pieśni pogrzebowych konstatuje J. Kolbuszewski. Autentyczne pogańskie pieśni pogrzebowe zostały niegdyś wyeliminowane z liturgicznej ( kościelnej ) części obrzędu, a na ich miejsce w kulturze ludowej zaczęły się pojawiać teksty będące nośnikami ludowej religijności : W ten sposób ludowymi pieśniami pogrzebowymi stały się w ciągu przynajmniej ostatnich dwóch stuleci (w istocie proces ten przebiegał jednak dłużej, ale czy ktoś będzie dzisiaj umiał precyzyjnie wyznaczyć jego miary czasowe, skoro owa chrystianizacja pogrzebu przebiegała tak nierówno?) nie tyle pieśni przez lud wytworzone, ile utwory przez lud aprobowane i wykorzystywane (Kolbuszewski 1986: 51). Podobne teorie definiujące pojęcie ludowości pieśni znajdujemy m.in. w opracowaniu Bolesława Bartkowskiego Polskie śpiewy religijne w żywej tradycji. Style i formy (1987), gdzie ludowość na gruncie etnografii muzycznej jest interpretowana dwojako: genetycznie i funkcjonalnie. Genetycznie ludowymi byłyby w tym rozumieniu pieśni powstałe wśród ludu (dziś przez lud rozumie się szerokie masy ludności zarówno wiejskiej, jak i miejskiej, wyróżnia się folklor różnych grup społecznych, folklor religijny i in.), w tej warstwie społecznej funkcjonujące i przekazywane w jej ramach dzięki tradycji. Za funkcjonalnie ludowe zaś uważa się pieśni przyswojone przez lud, popularne wśród ludu, pieśni, które służą warstwie społecznej określanej mianem ludu i w niej się rozpowszechniają (Bartkowski 1987: 26 27). Powyższe rozgraniczenia budzą jednak według B. Bartkowskiego pewne wątpliwości: Przede wszystkim pieśń uznana za powstałą wśród ludu może się okazać pieśnią artystyczną zmienioną w ustach ludu. Ponadto w repertuarze śpiewów popularnych wśród ludu trudno jest oddzielić pieśni ludowe od pieśni przyswojonych przez lud. Wątpliwości też budzi interpretacja zmiany pieśni w ustach ludu, która z psychologicznego punktu widzenia chyba może być postawiona na równi z twórczością pierwotną (Bartkowski 1987: 28). 69

70 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Wśród szczegółowych kryteriów ludowości wyróżniana jest zazwyczaj: ustna forma przekazu, anonimowość, wariabilność, związek ze zwyczajami, obrzędami i kultem, długożywotność, związek tekstu słownego z melodią. Wychodząc z powyżej przedstawionych ustaleń dotyczących ludowości pieśni pogrzebowej (religijnej), należałoby zwrócić uwagę na tę część wileńskiego repertuaru pieśni pogrzebowych, którą można by określić mianem rodzimej twórczości ludowej (Syrnicka 2005: ). Trzeba jednak do tego zagadnienia podchodzić z pewnym zastrzeżeniem, bowiem w pewnych przypadkach prawomocne orzekanie o oryginalności niektórych utworów wileńskich jest nieco ryzykowne, dlatego może sprowadzać się na razie jedynie do hipotetycznych dociekań. Potwierdzenia zaś należałoby szukać w dogłębniejszych badaniach porównawczych. W wielu przypadkach źródło nowego tworu daje się z łatwością odkryć owa twórczość opiera się na znanym od dawna mechanizmie parafrazowania najbardziej popularnych ogólnopolskich ongiś pieśni (dzisiaj zachowały się one tylko w niektórych regionach Polski). Znaczną popularnością cieszy się na Wileńszczyźnie pieśń pogrzebowa pt. Jedna garstka ziemi (96) ujmująca sprawy śmierci z dużą dozą spokoju i opanowania. Występuje ona tutaj w wielu odrębnych wariantach, których motywem spójnym jest powtarzająca się fraza jedna garstka ziemi. Niewątpliwie są to ludowe parafrazy jakiejś starej pieśni, rozpowszechnionej niegdyś także w innych regionach Polski, bowiem jeden z wariantów (5 strof) znajdujemy także w zapisie Oskara Kolberga z Krakowskiego (za: Kolbuszewski 1996: 32). Znane są czasem przypadki, że rolę pieśni pogrzebowej przejąć mogą teksty zasadniczo nieprzeznaczone do pogrzebowego użytku. Ciekawy przykład tego rodzaju z pewnością stanowi jedna z nowszych pieśń pogrzebowych Ostatni dzwon (90), której źródło łatwo można odkryć w szeroko znanej, bardzo popularnej starej pieśni rosyjskiej Вечерний звон. Skądinąd fakt wykorzystania rosyjskiej pieśni może co najmniej zdumiewać, aczkolwiek nie należy zapominać o wielkim wpływie i powszechnej znajomości rosyjskiej kultury popularnej na Wileńszczyźnie. Porównując pieśń Iwana Kozłowa ( ) i wileńską pieśń pogrzebową w języku polskim, można zauważyć, że anonimowy twórca ludowy tej ostatniej posłużył się nie tylko parafrazą, lecz także prawie dosłownie przetłumaczył niektóre fragmenty z języka rosyjskiego, czego dowodem są zamieszczone poniżej fragmenty obu pieśni: 70

71 Krystyna Syrnicka. Polskie pieśni pogrzebowe na Wileńszczyźnie: tradycja i współczesność Вечерний звон, вечерний звон, Как много дум наводит он, О юных днях в краю родном, Где я любил, где отчий дом. И как я с ним на век простясь, Там слышал звон в последний раз. И многих нет теперь в живых, Тогда веселых, молодых. И крепок их могильный сон, Не слышен им вечерний звон. <...> Ostatni dzwon, ostatni dzwon, jak wiela dusz pobudza on. Przyjaciele, żegnając was, Słyszałem dzwon ostatni raz. Nie ujrzę już radosnych dni, choć pamięć ich tak świeżo tkwi. I wiela ich nie żyje już, młodzieńczych tych wesołych dusz. Podobny też mnie czeka los, żałobych pieśń i smutek głos w dolinie wiatr rozniesie wzdłuż, i śladu Twego nie będzie już. <...> Na przykładzie powyższej adaptacji dostrzegamy, że poprzez stosunkowo proste zabiegi można oswajając wprowadzić do obrzędu pogrzebowego każdy tekst poetycki, co nie znaczy jednak, by wybór tekstów był przypadkowy. Najczęściej spotyka to utwory o wysokim stopniu nacechowania emocjonalnego, zwłaszcza te, dla których słowem-kluczem jest śmierć (Kolbuszewski 1985: 120). Nic dziwnego zatem, iż ów Вечерний звон okazał się pieśnią łatwą do oswojenia, bowiem w jej oryginalnej treści wyrażony został smutek i żal za szybko mijającym życiem, nostalgia za młodością, domem ojczystym, przyjaciółmi, w romantyczny sposób ujęta została odwieczna idea memento mori. Taki sam nastrój wyraża pieśń pogrzebowa mocno zlaicyzowana, jej wymowa eschatologiczna jest w zasadzie uniwersalna: śmierć jest przedstawiona tu jako odejście do krainy ciszy i wieczny sen. W powszechnej świadomości sen należy do symboli uniwersalnych, znaczących, jest to najbardziej rozpowszechnione metaforyczne określenie śmierci. Nieprzypadkowo zatem pojawiły się we współczesnym repertuarze pogrzebowym pieśni o konwencji kołysankowej forma dotąd niespotykana w tradycyjnej pieśni pogrzebowej, ale jakże symptomatyczna dla współczesnego sposobu niemówienia o śmierci, jak np. Zapada zmrok (59, 60); Już zapada wieczór miły (61); Dobranoc, o Jezu, o miłości moja (64); Dobranoc, Maryjo, ja już idę spać (65). Wymowa tego rodzaju pieśni aktualizuje się dopiero w kontekście śmierci i obrzędu pogrzebowego. Nie wchodzą one jednak do oficjalnej liturgii obrzędu, są wykonywane na jej obrzeżach (mogą być intonowane np. na zakończenie wieczornych czuwań). Pełnią one funkcję terapeutyczną, jedną z najważniejszych w obliczu śmierci osoby bliskiej, bowiem koją ból, umniejszają lęk przed śmiercią. 71

72 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Niewiele wspólnego z tradycją pieśni pogrzebowej ma też wiele innych współczesnych popularnych piosenek religijnych, które przeniknęły do repertuaru pogrzebowego na Wileńszczyźnie, jak np. Barka (48); On szedł w spiekocie (58); Szukać szczęścia, szukać celu życia (55); Me życie jest cieniem, me życie jest chwilką (57); Daj mi Jezusa, o Matko moja (54); Pij ten kielich (47) i in. Ich teksty oraz wykonanie niektórych z nich w stylu disco polo znajdziemy na wielu stronach internetowych 9. Mimo mocno uwspółcześnionej formy znajdujemy w tego rodzaju piosenkach nagromadzenie wielu skonwencjonalizowanych wyrażeń biblijnych i modlitewnych, jak np. w poniższym fragmencie piosenki Pij ten kielich: Pij ten kielich z Bożej woli, do ostatniej kropli sącz, a to serce, co tak boli, z sercem Bożym złącz. Niech cichutko łzy twe płyną tu do Jezusowych ran, ziemskie bóle szybko miną i pocieszy Pan. Piosenka ta z łatwością uległa adaptacji, gdyż jak można zauważyć z treści, nadaje się do projektowania sytuacji komunikacyjnej polegającej na tym, iż nadawca zwraca się do żałobników, uczestników pogrzebu ze słowami, w których zawiera się swoista ludowa filozofia życia ona to ma spełniać w tej sytuacji funkcję terapeutyczną. W nowoczesnych pieśniach wileńskich pojawia się m.in. znana z tradycji pieśni pogrzebowych konwencja, gdy rolę nadawcy przejmuje zmarły, który przechodząc do bytu pozaziemskiego, zyskuje pełnię kompetencji do pouczania żyjących, jak np. w pieśni Roczek, jak mnie nie ma (103), śpiewanej podczas rocznicowych spotkań: Roczek jak mnie nie ma, a wy wszyscy razem przed Matki Bożej klęknijcie obrazem. Ref.: I módlcie się za mnie, a ja za was będę, gdy łaskę Króla w niebie zdobędę. <...> 9 Zob. np.: (dostęp ). 72

73 Krystyna Syrnicka. Polskie pieśni pogrzebowe na Wileńszczyźnie: tradycja i współczesność Już płakać nie trzeba, mnie to nie ożywi. Bądźcie wesoli, Zdrowi i szczęśliwi. Ref.: Tylko módlcie się za mnie... Dzisiejsi zmarli już nie straszą, ich monologi pełnią zazwyczaj funkcję konsolacyjną często znajdujemy je w tzw. pieśniach żegnających (stanowią one pokaźną grupę wśród omawianych utworów), gdzie zmarli usprawiedliwiają się niejako za swoje odejście lub formułują ostatnie nakazy dzieciom, jak np. Już ostatnia iskra (45); Opuścić, drodzy, muszę was (83); W ostatnią podróż wzywa czas (81); Odchodzi dusza w świat wieczności (82); Żegnam was, dziatki, porzucam dom miły (85). Wspomniane pieśni żegnające (w większości swej reprezentujące anonimową twórczość amatorską), wykonywane zazwyczaj w dniu pogrzebu w chwili pożegnania z domem rodzinnym, stanowią kontynuację dawnej tradycji śpiewów pogrzebowych XIX pocz. XX w., gdy utwory zawierające motyw pożegnania były również bardzo popularne, dominowała w nich jednakże funkcja moralizatorsko-dydaktyczna, bowiem wiodącą osią w nich stawał się temat nicości świata doczesnego. W omawianej grupie utworów nowszych przeważa natomiast funkcja lamentacyjna oraz konsolacyjna znajdujemy w tych pieśniach częstokroć wyraz jawnego żalu z powodu rozstania się z tym światem, w którym wszak pozostaje dom miły i rodzina droga, wieczność zaś jawi się jako coś obcego, abstrakcyjnego, co nie może wywoływać w pełni radosnego odczucia, ale pocieszeniem staje się nadzieja na przyszłe spotkanie w niebie z osobami bliskimi. We współczesnym wileńskim materiale pieśniowym odrębny zespół tworzą nowoczesne utwory, których błagalne tony kierowane są do Matki Boskiej. Maryja jest ich centralną postacią, a prośby o jej pomoc i wstawiennictwo za dusze zmarłych przed obliczem Najwyższego oraz wiara w matczyną dobroć i miłosierdzie stają się wiodącymi wątkami. Większość z nich akcentuje ów moment niezwykle ważny pośmiertne spotkanie z Królową Nieba, co jest zbieżne z tradycją pieśni pogrzebowej. Reprezentuje Ona symbol Matki opiekunki po śmierci lub Matki całej ludzkości 10, jak np. w pieśni Matko Najświętsza do Ciebie biegniemy (36). 10 Peryfrastycznie Maryja jest nazywana w pieśniach pogrzebowych również ucieczką grzesznych, Matką miłości, lekarką chorych (Matko Bolesna), grzesznych nadzieją jedyną (O Maryjo, Matko Boga), Matką miłosierdzia, słodkości, Królową niebieską (Bądź pozdrowiona, Królowo niebieska), Orędowniczką naszą (Witaj, Królowo nieba), Panią Archanielską, ubogich gospodą, zaranną jutrzenką (Witam Cię, witam, Królowo niebieska), Panienką świętą (Ty, któraś piękne dni swoje skończyła) itp. 73

74 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Postać Matki Boskiej ma nieraz bezpośredni związek z kantykami zawierającymi motyw purgatoryjny. Temat ten często się pojawia w śpiewach pogrzebowych, gdyż u podstaw wielu zwyczajów i obrzędów katolickich leży wiara w istnienie pośmiertnego stanu oczyszczenia, miejsca czasowej pokuty za grzechy, którą odprawia większość śmiertelnych po pożegnaniu z tym światem, bądź też uważane jest za miejsce urzeczywistnienia Bożej dobroci i przebaczenia. W modłach za cierpiące dusze poczesną rolę odgrywa wstawiennictwo Maryi, która nie tylko oręduje za więźniami, lecz także wyciąga własną ręką z morza płomieni, jak np. Przez czyśćowe upalenia 11 (102). Pieśni maryjne mają również związek z tematyką pasyjną 12, czego przykładem może być pieśń pt. Matko Bolesna (76), której trzy warianty obecne we współczesnych śpiewnikach stanowią świadectwo kontynuacji tradycyjnej pieśni maryjnej w dobie obecnej. Na wileńską proweniencję niektórych wariantów tej pieśni może wskazywać obraz Ostrej Bramy oraz odniesienia do ostrobramskiego wizerunku Matki Boskiej: Matko Bolesna, w Ostrej Bramie tyś Sercem bolesnym w ołtarzu lśnisz. Siedem w nim mieczów boleści tkwi, Tyś łez wylała, co Jezus krwi. (Matko Bolesna, 76) Maryjo, Matko Miłosierdzia, co w Ostrej Bramie tron swój masz, do Ciebie śpieszym w każdej biedzie, a Ty nam zawsze pomoc dasz. (Maryjo, Matko Miłosierdzia, 75) Popularność tematyki maryjnej we współczesnych pieśniach pogrzebowych można tłumaczyć niemalejącym od wieków na tych ziemiach kultem Matki Bożej oraz Jej kojącym wpływem na psychikę człowieka w łagodzeniu odwiecznych lęków egzystencjalnych. Liczne tego rodzaju teksty (lub parafrazy) mogą pochodzić ze współczesnych zbiorków pieśni kościelnych i pielgrzymkowych, religijnych druczków ulotnych. Nie są one przeznaczone do użytku pogrzebowego, ale ich uniwersalna wymowa, nagromadzenie popularnej, obiegowej symboliki religijnej i wysoki stopień nacechowania emocjonalnego sprawiają, że z łatwiością poddają się one oswojeniu w roli pieśni pogrzebowej. 11 W niektórych kantyczkach pieśń nosi tytuł O najświętszej Maryi Pannie, za dusze w czyśćcu cierpiące. 12 Od połowy XV w. w pieśniach zaczyna dominować kult Matki Boskiej Bolesnej. Wyrażał się on w tzw. Planktach polskich, czyli w żałosnym rozważaniu męki Pańskiej. Stąd w wielu pieśniach wiodącym motywem są boleści i smutki Matki Chrystusa. 74

75 Krystyna Syrnicka. Polskie pieśni pogrzebowe na Wileńszczyźnie: tradycja i współczesność W omawianym repertuarze współczesnym określoną grupę tworzą utwory ograniczone wyłącznie do terenów Litwy, a mianowicie chodzi tu o funkcjonowanie polskich i litewskich wariantów tych samych pieśni oraz ich obieg pomiędzy polskim i litewskim środowiskiem śpiewaczym. Wśród nich warto wymienić zyskujący coraz większą popularność wśród śpiewaków pogrzebowych utwór Maironisa ( ) Marija, Marija, skaisčiausia lelija (w pol. przekł. Maryja, Maryja, najczystsza lilija, 92). Pieśń ta powstała w pierwszej poł. XX w., muzykę do niej skomponował Česlovas Sasnauskas. W środowisku litewskim została ona zaadaptowana do roli pieśni pogrzebowej, otrzymując swoje stałe miejsce w obrzędzie pogrzebowym nie tylko litewskim, ale coraz powszechniej również w polskim wykonywana jest zazwyczaj podczas opuszczania trumny do grobu (zamiast tradycyjnej pieśni Salve Regina, jak np. w Landwarowie). Istnieją co najmniej trzy wersje jej polskiego przekładu na badanych terenach. Przykład ten stanowi dobitną ilustrację procesu całkowitej anonimizacji utworu i uzyskiwania przez niego statusu pieśni ludowej. Za typowe pieśni ludowe można uznać takie współczesne litewskie pieśni pogrzebowe, jak np. Užsimerkė mielos tavo akys (w pol. przekł. Już zakryłeś swoje miłe oczy, 84ab) oraz Štai baigiau kelionę (w pol. przekł. Już ostatnia iskra, 45). Ich zapisów nie znajdziemy w żadnych zaaprobowanych śpiewnikach kościelnych czy pielgrzymkowych. Częstokroć reprezentują one typ pieśni, które umownie można nazwać lamentacyjnym pełne bolesnego, dramatycznego wydźwięku, uzwględniające obecność w obrzędzie pogrzebowym rytualnego płaczu przywodzą na myśl tradycyjne lamenty pogrzebowe (raudy), które nasilały się zawsze w sposób szczególny w czasie wynoszenia nieboszczyka z domu. W dziedzinie współczesnej pieśni pogrzebowej na Litwie daje się zauważyć także zjawisko odwrotne, które polega na uzupełnianiu litewskiego repertuaru o najbardziej popularne pieśni ogólnopolskie, publikowane w wielu religijnych wydaniach śpiewnikowych, jak też umieszczane na stronach internetowych w różnorakich wykonaniach. Do takich utworów należą: pol. Zapada zmrok, już świat ukołysany (59) / lit. Jau sutema pasaulį užliūliavo; pol. Słonko zaszło za górami, znana też w wariancie z inc. Już zapada wieczór miły (61) / lit. Vakarop jau saulė slenka lub z inc. Dar viena diena štai baigias; Kiedy w jasną, spokojną, cichą noc (46) / lit. Kaip apgaubia naktužės tyluma. W sposób oczywisty pieśni te nie miały pierwotnie przeznaczenia pogrzebowego, dodatkowo funkcję tę zyskały później, czemu sprzyjała wieloznaczność symboliki snu oraz kołysankowa forma tych piosenek. Mamy w nich do czynienia również z uwspółcześnioną formą pobożności ludowej, wykazującej skłonność do estetycznych wzorców kultury masowej (zob. Žičkienė, Syrnicka 2013: ). 75

76 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Stopniowe ujednolicanie się repertuaru pogrzebowego litewskiego i polskiego na Litwie poświadcza wiele innych wspólnych utworów, których nie sposób tu wymienić. Trudno na razie stwierdzić, jak zachodzi obieg tych samych pieśni pomiędzy polskim i litewskim środowiskiem. Przypuszczać można, że odbywa się on za pośrednictwem śpiewaków, którzy odpisują od siebie nawzajem niektóre ładniejsze i popularniejsze pieśni. Niektórzy z nich obsługują zarówno pogrzeby polskie, jak i litewskie. Przeszkody, jak widać, nie stanowi bariera językowa. Podsumowując można stwierdzić, że wzbogacanie współczesnego repertuaru w nowe twory pieśniowe polega na parafrazowaniu starych pieśni kantyczkowych, adaptowaniu innych popularnych piosenek do funkcji pogrzebowej oraz układaniu oryginalnych rodzimych pieśni (o ich wileńskiej proweniencji mogą pośrednio świadczyć liczne formy regionalne). Proces ten zachodzi przypuszczalnie w środowisku śpiewaków. Twórczość owa jest jednak całkowicie anonimowa, obieg zaś tekstów odbywa się poprzez rękopiśmienne śpiewniki. Nikt z informatorów nie potrafił wskazać autora jakiejkolwiek wileńskiej pieśni ludowej 13, aczkolwiek ich regionalna ludowość jako kategoria jest wyraźnie uzmysławiana i wyodrębniana przez niektórych członków zespołów na tle innych pieśni o rodowodzie np. kantyczkowym. W powyższych rozważaniach jedynie pobieżnie zostały zasygnalizowane niektóre kwestie, związane z polskimi oraz w pewnej mierze litewskimi pieśniami pogrzebowymi, funkcjonującymi na Litwie. Dotąd mało poświęcano im uwagi, pomijano tak ważne sprawy, jak np. zasób repertuaru tekstowego i muzycznego, kwestie obiegu, dystrybucji, źródeł, a także polsko litewskie powiązania i wpływy kulturowe w tej dziedzinie. Interferencje kulturowe ujawniły się tu mianowicie w ewidentnym podobieństwie zarówno dawnego, jak i współczesnego polskiego i litewskiego zasobu pieśniowego, równoległym przebiegu kształtowania się owych repertuarów oraz w długim trwaniu zwyczaju śpiewów pogrzebowych w wielu regionach Litwy. Dotyczy to zwłaszcza miejcowości z wiejskim układem życia, gdzie zmiany ekonomiczne, polityczne, społeczne i kulturowe postępują w różnym tempie, gdzie wiele zjawisk, związanych z obrzędami pogrzebowymi, nie uległo jeszcze wielkim zmianom dzięki znacznemu przywiązaniu ludności do tradycji, rytuałów praktyk religijnych z nieodłącznym śpiewem. Z drugiej strony jednak należy zauważyć, że mimo znaczej żywotności tradycji śpiewów pogrzebowych na Litwie, a nawet wzbogacania współczesnego repertuaru w nowe twory folklorystyczne, znajomość tradycyjnych pieśni czasu śmierci obejmuje coraz węższe kręgi ludzi oraz zacieśnia się do małych lokalnych enklaw społecznych, co z czasem może doprowadzić owe relikty kulturowe do stopniowego zaniku. 13 Wyjątek może tu stanowić pieśń pt. W ostatnią podróż wzywa czas (81) ułożona przez Zenona Tumołowicza (ur r.), męża jednej ze śpiewaczek z Nowych Święcian. 76

77 Aušra Žičkienė Vilniaus kr ašto lenkų laidotuvių giesmių melodijos: kelios istorinės pastabos Katalikiškos giesmės, gyvai giedamos šiandienos kaimelių, miestelių ir netgi miestų gyventojų laidotuvėse ir priskirtinos liaudiškojo pamaldumo formoms, yra rašto ir žodinės kultūros, bažnytinio meno ir folkloro samplaikos produktas. Jų tekstai paprastai plinta raštu, o melodijos tradiciškai, t. y. daugiausia iš lūpų į lūpas, iš ausies į ausį. Taigi tekstas yra gerokai stabilesnis giesmės dėmuo, tačiau labiau pasiduodantis įvairiems norminimams, aprobavimams, o melodija žymiai paslankesnis, labiau prisitaikantis prie vietos tradicijų, tačiau sunkiau reguliuojamas įvairiais nutarimais ir potvarkiais. Pastebima, kad žodinis melodijų sklidimo būdas lemia ne vien tai, jog vienas ir tas pats giesmės tekstas dažniausiai plinta su keletu ar net daugeliu melodijų, bet ir didelį melodijų variantiškumo laipsnį (Bartkowski 1987: 54 55; Dahlig 1999: 289, Zoła 2003: 24 26). Ne veltui muzikologai kalba, kad laidotuvių giesmių melodikos regioninės spalvos esančios ir turtingos, ir daug sakančios jau vien todėl, kad melodijos sklinda žodiniu būdu ir paklūsta folkloro raidos dėsniams (Dahlig 1999; Nowak 2009: 354; Sławińska-Dahlig 2009; Turek 1993: 114, 121). Apie Vilniaus krašto laidotuvių giesmių muzikinę pusę iki šiol žinome itin mažai tai iš esmės netirta sritis (pažintinės publikacijos neužpildo šios spragos, pvz., Marszalik 2003). Net ir etnomuzikologai, skyrę ir tebeskiriantys šiam kraštui tikrai nemažą dėmesį, apie laidotuvių giesmes vos užsimena puse lūpų arba šį klausimą tiesiog nutyli. Marija Krupoves probėgšmais pastebi, kad laidotuvėse giedamos žinomos bažnytinės giesmės arba giesmės iš senų kantičkų, tačiau esama ir pačių žmonių sukurtų giesmių, kurių melodijos vietinio charakterio (Krupowies 1999a: 62). Tomaszas Nowakas, tyrinėjęs muzikines Vilniaus krašto lenkų tradicijas, pastebi, kad religinių liaudies giesmių ištakas galima čia atsekti pradedant nuo XVI a., tačiau lemiamą vaidmenį giedojimo tradicijoms formuotis, matyt, atliko jėzuitų ordino veikla, XVII a. jiems įsteigus ištisą mokyklų tinklą (Nowak 2005: 112). Tačiau jis apgailestaudamas sako, kad, nepaisant to, jog laidotuvių giedojimo tradicija gyva ir ryški, laidotuvių giesmių išgirsti Vilniaus krašte jam pavyko labai mažai, nors jo atlikti tyrimai buvę ir ilgalaikiai, ir platūs žmonės, sakydami, kad Dievas nubaus, o velionis įsižeis, nesutinka jų giedoti tiesiog šiaip sau (ten pat: 122, 203). Kai kurie mokslininkų pastebėjimai yra svarbūs laidotuvių giesmių melodikos tyrimams kaip bendrosios gairės. Pasak Marijos Krupoves, kalbinių, istorinių ir aps- 77

78 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės kritai kultūrinių procesų sąveika lėmė, kad Lietuvos lenkų liaudies dainoms būdingi ir lenkų, ir lietuvių, ir baltarusių dainuojamojo folkloro bruožai (Krupoves 1999b: ). Gustawo Juzalos liaudies dainų tyrimai rodo dar konkretesnes sąsajas: Vilniaus krašte kultūrinė (kalbinė, tautinė, religinė) situacija dvejopai ir net trejopai mišri, tačiau senojo sluoksnio dainuojamasis folkloras yra išlaikęs lietuviškąjį ir baltarusiškąjį melodikos substratą 1. Šiaurinėje Vilniaus krašto dalyje ryškūs Aukštaitijos melodikos bruožai, vakarinėje dalyje Suvalkijos, pietvakariuose Dzūkijos, o rytinėje ir šiaurės rytų dalyse atpažįstami giminingi Švenčionių rajono rytų aukštaičių ir baltarusiškų dainų melodikos bruožai (Juzala 2002). Savo ruožtu galime pastebėti, kad laidotuvių giesmių melodikoje šios sąsajos taip pat pastebimos, tačiau ne mažiau ryškios jungtys iš Vilniaus krašto nusitęsia Lenkijos ir visos Lietuvos kryptimis. Tai ne vien teritorijas, regionus, bet ir istorinį laiką vienijančios jungtys. Prabėgę šimtmečiai Vilniaus krašto laidotuvių giesmių repertuare paliko daugybę žymių, ženklų, nuorodų. Jas atpažinti, perskaityti ir suprasti nėra lengva jau vien todėl, kad giesmių muzikoje neatskiriamai susipina daugybė sluoksnių, stilių, formų, pavidalų, neatpažįstamai ar sunkiai beatpažįstamai pakeičiančių prototipinius šaltinius. Čia susiduria aukštosios bažnytinės ir pasaulietinės kultūros reiškiniai ir nepaliaujamai juos įtraukianti, pasisavinanti, gludinanti, prisitaikanti folklorinė kultūra. Pastaroji jau keletą šimtmečių nuolat koreliuoja su vadinamąja populiariąja, o ši savo ruožtu neatskiriamai susijusi su šiuolaikine masine. Melodijų gyvybė, paslankumas, nuolatinė kaita, kartu nepaprastai ilgai kolektyvinėje atmintyje išlaikant stabiliąsias jų savybes, tam tikrą pagrindą invariantą, ryškūs istorinių epochų ir trumpesnių laikotarpių kaitos atspindžiai, o be to, dar melodijų ir tekstų istorinių grafikų nesutapimai, prasilenkimai tai išties nemažas iššūkis ir galvosūkis gyvosios muzikinės tradicijos tyrėjui. Ir šioje knygoje skaitytojas tuojau pastebės tą nepakartojamą tekstų ir melodijų mirgesį, jų persipynimus. Įdomiausia yra tai, kad šioje muzikoje nėra jokio ryškesnio prieštaravimo tarp bažnytinės ir pasaulietinės muzikos kanonų, estetikos, stilistikos, jokių prieštaravimų tarp istorinių sluoksnių, madų, formų. Šiandien tai vientisas muzikinis audinys, beje, intensyviai audžiamas, plėtojamas, taigi, kintantis ir toliau. Nuostabu ir net netikėta vienose ir tose pačiose laidotuvėse išgirsti ir archajiško grigališkojo choralo reminiscencijas, ir XIX a. patriotinės lenkų dainos veržlų mazurkos ritmą ar rusiškos istorinės patriotinės dainos intonacijas, senovinės valstietiškos vestuvinės dainos, tarpukario miestietiško romanso ir XX a. 7-ojo dešimtmečio lietuviško estrados šlagerio citatas... 1 Autorė reiškia nuoširdžią padėką habil. dr. G. Juzalai už dalykinę pagalbą rašant šį straipsnį. 78

79 Aušra Žičkienė. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmių melodijos: kelios istorinės pastabos Nors turime pripažinti, kad daugybė liaudiškojo laidotuvių giedojimo aspektų prašyte prašosi atidesnio žvilgsnio 2, šioje apžvalgoje apsistosime ties Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmių melodijų stilistikos elementais, kurie gali bent šiek tiek praskleisti melodijų istoriją. Iš tiesų nėra aišku, kada ir kaip susiformavo liaudiškojo pamaldumo laidotuvių apeigų struktūra ir turinys, tačiau viena aišku tai vyko, kaip ir visi folklorinės kultūros procesai, labai pamažu, savaip atkartojant, prisitaikant ir keičiant bažnytinės muzikos normas. Spausdintuose maldynuose ir giesmynuose ši praktika itin ilgai, net iki XX a. antrosios pusės, neatsispindėjo. Manoma, kad Vilniuje jau XVI XVII a. veikusios šv. Juozapo Arimatiečio ir šv. Nikodemo meilės ir labdaros brolijos, susijusios su jėzuitų veikla, pagal krikščioniškas apeigas, su maldomis ir giesmėmis, laidojo neturtingus žmones (Kajackas 1998: 113), ir tai galėjo pamažu išsirutulioti į tą savitą laidotuvių giesmių ciklų visumą, kurią aptinkame šiandien (Motuzas 1998: 65 66; Motuzas 2000: 8 12). Akivaizdu, kad nemenką įtaką laidotuvių giedojimų papročiams formuotis padarė vienuoliškųjų brolijų veikla, o didelė dalis giesmių melodijų liaudiškojo pamaldumo formomis prigijo diegiamos bažnytinio mokymo, per vienuolynus (pvz., elgetaujančių vienuolių) ir bažnytinio giedojimo mokyklas. Neabejotinai tokiu būdu į liaudiškąjį laidotuvių giedojimą įsiliejo viduramžių, arba grigališkojo, choralo melodijos. Ypatingą dėmesį derėtų atkreipti į jų sampynos istoriją. Šiuolaikinio liaudiškojo Vilniaus krašto laidotuvių giedojimo panoramoje, atsiskleidžiančioje iš m. sukauptos kolekcijos, sudarančios šios knygos pagrindą, pirmiausia krinta į akis ryškūs grigališkojo giedojimo poveikio giesmių melodijoms atspindžiai. Visai gali būti, kad liaudiškasis giedojimas, o ypač viena konservatyviausių jo atšakų giedojimas išlydint mirusįjį, Vilniaus krašte yra išlaikęs seniausių muzikinių įtakų atgarsius. Tokiai galimybei neturėtų prieštarauti ir faktas, kad mirusiųjų išlydėjimo liaudiškojo pamaldumo, kartu ir giedojimo tradicijos klostėsi palyginti vėlai giedojimas nebuvo kuriamas naujai, giesmės ir jų ciklai susiklostė iš jau gyvavusių bažnytiniame kalendoriuje (pvz., iš gavėnios giesmių). Tarp tokių ne vien visą laidotuvių ciklą įrėminanti, taigi bene svarbiausia, niekuo nepakeičiama giesmė Anioł Pański ir nuolat visose laidotuvėse giesmes užbaigiančios (giedamos) maldelės Wieczne odpocznienie. Ypač šiame krašte išsiskiria pačioje laidotuvių pradžioje giedamos vadinamosios Dovydo psalmės, kurios daug kur dar yra privalomos, nors giesmininkai užsimena, kad jų skaičius vis mažėja anksčiau būdavo būtina išgiedoti visas 28, dabar užtenka jau tik kelių. Kaip tik dėl tokio jų skaičiaus mažėjimo kai kurios tapo retos, todėl jų 2 Čia reikia pridurti, kad lietuvių giedojimas per laidotuves, nepaprastai artimas lenkų giedojimui, taip pat itin menkai ištirtas, tad tyrinėtojų laukia išties daug svarbių neatsakytų klausimų. 79

80 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės tekstai neskelbiami šiame leidinyje kaip nebeatspindintys reprezentatyviojo šiuolaikinio repertuaro. Kartu su jais traukiasi į užmarštį ir melodijos: 1 pvz. Dieveniškės, F 793/18 1. Jesli domu sam Pan nie zbuduje, Próżno człowiek o nim się frasuje; 2. Jeśli miasta sam strzec nie będzie, Próżno czuje straż wszędzie. 3. Próżno z domu przede dniem wychodzisz, Próżno z mrokiem ostatnim przychodzisz. 4. Nie zarobisz ani pożywienia, Nie będzie z nieba wspomożenia. 5. Ale komu sam Pan miłościwy, Daje mu sen oczom pożądliwy, 6. Daje dziatek w domu wdzięczne roje Toć jest, Panie, pożegnanie Twoje. Wieczne odpocznienie racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niechaj im świeci. 80

81 Aušra Žičkienė. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmių melodijos: kelios istorinės pastabos (melodija užfiksuota tik Dieveniškėse, ja buvo pagiedoti ir tekstai Niewinność moję, Panie, przyjmij, Będę Cię wielbił, mój Panie, Ciebie, Boże niezmierzony, Teraz o wierni Pańscy służebnicy). Tačiau daugelis psalmių tekstų giedami dar anaiptol nenykstančiomis, o kaip tik tvirtai laidotuvių giesmių repertuare besilaikančiomis melodijomis, tokiomis kaip Nr. 3, 8, 10, 12, Nr. 91a giedama tekstu Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie, gimusiu iš vieno įspūdingiausių, daugybę meno šedevrų įkvėpusio lotyniško kūrinio De profundis, ir kt. Jose atpažįstami principinio grigališkosios psalmės melodijos formavimo elementai, gerokai primenantys viduramžių giesmių kalbą. Gali būti, kad tai nepaprastai iškalbingai atsispindinti tolimos istorijos detalė ir kartu liaudiškojo giedojimo, kolektyvinės atminties procesų ilgalaikiškumo įrodymas. Grigališkasis choralinis giedojimas buvo pirmoji giedojimo forma, atėjusi į Vilniaus kraštą kartu su katalikybe. Veikiausiai su šiuo giedojimu, kaip neatskiriama liturgijos dalimi, katalikybė ir buvo tapatinama paprastų žmonių. Kaip teigia grigališkojo giedojimo Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje tyrinėtojas Jonas Vilimas, per palyginti neilgą XV XVI a. laikotarpį Vilniuje ir kiek menkesniu mastu Vilniaus diecezijoje susiformavo gana turtinga liturginė grigališkojo choralo kultūra, kuriai didelę įtaką darė pranciškonai, Vilniaus katedroje nusistovėjo reguliarus liturgijos šventimo ir giedojimo ritmas bei tam tikri papročiai, kurių jau XV XVI a. pr. siekta laikytis ir kai kuriose stipresnėse parapijinėse fundacijose (Vilimas 2012: 33, 36, 39, 42). Pvz., 1410 m. Vilniaus vyskupystės fundaciniame rašte, surašytame Šalčininkuose, Vilniaus pranciškonai įpareigojami balsu giedoti mišias Mergelės Marijos garbei ir mišias už mirusiuosius, o pirmojo Vilniaus vyskupo Andriaus Vosyliaus Jastrzębieco (mirusio 1398 m.) testamente minimas didelis pranciškoniškas mišiolas su natomis, saugomas Nemenčinėje (Vilimas 2000a: 64 65). Lenkijos katalikiškojo ir grigališkojo giedojimo sąsajas yra nagrinėjęs ne vienas tyrinėtojas, tačiau bene svarbiausia mūsų atveju atrodo Antoni Zoła mintis, kad grigališkojo giedojimo folklorizacija yra gana universalus procesas, vykęs visoje Lenkijoje, nors ryški ir šio proceso diferenciacija, tam tikras intensyvumo laipsnis, nulemtas regioninės specifikos, o ypač istorinių aplinkybių, besiklosčiusių XIX a. (Zoła 2009: 246). Be jokios abejonės, regioninė specifika ir savitos istorinės aplinkybės Vilniaus krašto grigališkųjų giesmių folklorizacijos kelyje paliko ypatingų žymių, kurios, norisi tikėti, ateityje bus atskleistos išsamiau. O šiandien galime pastebėti svarbiausius, bendriausius dalykus. Folklorinės kūrybos ir grigališkojo giedojimo sąsajų rezultatas tai, kas giedama liaudyje šiandien, nėra modifikuotas grigališkasis choralas. Tai jo pagrindu susiformavusi ypatinga liaudiškojo giedojimo forma, reikalaujanti specifinių studijų. Antai tyrinėtojai pažymi, kad muzikinis religinis 81

82 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės folkloras labai remiasi grigališkąja psalmodija, bet jos modalumas atsispindi tik kaip struktūrinis prototipas, tad tai labiau vietinė psalmodija (pasak Bartkowskio, lenkiškoji psalmodija, žr. Bartkowski 1987: ), o jos prototipas dažniausiai ištirpsta tarp įvairių istorinių transformacijų (Zoła 2003: 47 50). Grigališkasis giedojimas į Vilniaus kraštą atėjo gerokai vėliau negu į didžiąją Lenkijos dalį. Tiesioginė jo folklorinė adaptacija Lenkijoje prasidėjo jau XIV a., kai į lenkų kalbą buvo imta versti lotyniškas giesmes, kartu perimant ir jų melodijas, ir vyko iki XVII a. (Zoła 2009: 244). Nemažai šio laikotarpio melodijų išliko Lenkijos regionų folklorinėje tradicijoje liaudies giesmių melodikoje matyti intensyvaus modalinių struktūrų poveikio pėdsakai (ten pat). Nuo XVI a. vidurio, pasak A. Zoła, tiesioginė grigališkojo giedojimo įtaka liaudiškajam giedojimui pamažu visai sumenko, o jų plėtra patyrė žymų Renesanso idėjų poveikį (ten pat). Kalbant apie ankstyviausią katalikiškųjų giesmių plitimo laikotarpį, norisi paminėti išskirtinį ir iki šiol netgi mįslingą atvejį: jau nuo XV a. tikriausiai iš Vroclavo vienuolyno rankraščio savo kelionę į šiaurę ir rytus pradėjo giesmė Wyleciała dusza z ciała, Vilniaus krašte šiandien žinoma kaip Wyszła, wyszła dusza z ciała. Čia ypač įsitvirtinusi viena melodija (žr. Nr. 14 ir jos komentarą), kurios paplitimas su lenkiškais, lietuviškais, ukrainietiškais (vis dėlto tikslesnių duomenų dar trūksta) tekstais greičiausiai signalizuoja apie LDK ATR laikotarpiu (taigi, greičiausiai apie XVI XVIII a.) vykusią jos plėtrą ir įgytą populiarumą. Melodija iki šiol nėra patekusi į jokius aprobuotus giesmynus, jos kilmė greičiausiai ne bažnytinė. Renesanso idėjos apie XVI a. taip pat jau galėjo pasiekti ir krašto gilumą bei paveikti liaudiškąjį giedojimą. Greičiausiai tai galėjo būti protestantiškųjų giesmių įtaka (dėl reformacijos įtakos XVI a. gimė lenkiški psalmių tekstai, žr. Zoła 2003: 52), tačiau toks ryškus Renesanso muzikos reiškinys, kaip Mikalojaus Gomulkos (Mikołaj Gomółka, Melodie na psałterz polski, Kraków, 1580), ir kitų kompozitorių bažnytinė muzika, skambėjusi katalikiškosios aukštuomenės aplinkoje, Vilniaus krašto liaudiškąjį giedojimą vis dėlto aplenkė. Gali būti, kad besikalančius naujųjų giesmių adaptacijos daigus užgožė baroko epochos giesmių tematikos, stilistikos paveikumas, sparti Bažnyčios (ypač jėzuitų ordino) ir atskirų asmenybių iniciatyva, skatinanti bendruomeninio giedojimo plėtrą. Tačiau grįžtant prie grigališkojo choralo poveikio liaudiškajam giedojimui klausimo, labai svarbu pridurti dar vieną A. Zoła mintį. Pasak jo, pradedant nuo XVI a. vidurio iki pat dabar grigališkasis choralas jau nebe tiesiogiai adaptuojamas, bet greičiau panaudojamas. Jis folklorą veikia net ir šiandien, tačiau tai jau tik aliuzija, kultūrinio archetipo teisėmis iškylanti forma, tam tikros muzikinės formulės, kurios populiariojoje atmintyje asocijuojasi su tradiciniu religingumu (Zoła 2009: 249). Dar šiek tiek nukrypdami į šoną pridursime, 82

83 Aušra Žičkienė. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmių melodijos: kelios istorinės pastabos kad pastarąjį teiginį iškalbingai iliustruoja Madžiūnų giesmininkų pagiedota giesmė Odchodzi dusza w świat wieczności (F 781/08, R 7823/67): 2 pvz. 1. Odchodzi dusza w świat wieczności, do kraju ojczystego. 2. Zbliża się kres podróży ziemskiej do Boga, Stwórcy swego. 3. Tak szybko upłynęło życie, jak skrzydłem ptak poruszył. 4. Już swiat opuścić przyszła pora, o ukochana duszo, 5. I pozostawić trzeba wszystko, co drogie, najcenniejsze, 6. do Boga iść, do gwiazd krainy, w królestwo Matki Boskiej. 7. Skończyły biedy na tej ziemi, boleściom kres i mękom. 8. Dla duszy śmierć przynosi życie, o ukochana dusza. (2x2) 83

84 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Grigališkosios psalmodijos forma čia meistriškai paverčiama posmine, psalminis laisvo ritmo karkasas išradingai pritaikomas šiuolaikinės populiarios dainos metroritminei konstrukcijai (melodiją galima būtų, o gal net reikėtų užrašyti 2/4 metru su prieštakčiu), netgi siauros apimties intonacijos, labai artimos senajam bažnytiniam kanonui, giesmininkių modifikuotos taip, kad puikiai atitinka dainingo ir netgi sentimentalaus teksto dvasią. Gimsta neįtikėtinas šiuolaikinis tradicijos ir modernumo lydinys. Taigi, iki visuotinio Tridento susirinkimo, kaip mano J. Vilimas, LDK susiklostė ir įsitvirtino keletas lenkiškų grigališkojo choralo tradicijų (Vilimas 2000b: ). Nereikėtų pamiršti, kad šis susirinkimas ( ) iš tiesų pakeitė liturgijoje giedojimo formą ir dvasią (Vilniaus vyskupiją susirinkimo nutarimai oficialiai pasiekė pačioje XVI a. pabaigoje, apie 1582 metus, žr. Jovaiša 2000: 37 38), bet taip pat neabejotinai po kurio laiko padarė įtaką ir liaudiškajam nebažnytiniam giedojimui. Tačiau tai turėjo vykti dar gerokai vėliau per visą XVII ir gal net XVIII a. XVI a. pabaigoje XVII a. Vilnius jau šiek tiek kitokios kultūros židinys nei buvo viduramžiais. Čia ypač aktyvus nuo 1569 m. veikiantis jėzuitų ordinas, kurio iniciatyva 1570 m. įkurta Vilniaus kolegija, 1577 m. tapusi akademija intelektualų, šviesuolių, kultūros ir mokslo švietėjų kalve, sukurtas didžiulis švietimo įstaigų tinklas visoje Lietuvos provincijoje, pradėtos leisti knygos. Antra vertus, būtent šis ordinas reiškėsi kaip kovingiausias Reformacijos idėjų priešininkas, tad intensyviai skleidė katalikybę, ne mažiau intensyviai kovojo su ikikrikščioniškosios religijos apraiškomis kaimo žmonės, kurių protestantizmas nebuvo patraukęs, ne vienoje vietoje grįžo prie senovės dievų (Markaitis 1956: ). Matyt, tuo laiku būta nemažai kultūrinės sumaišties, įvairių įtampų ir pervartų, o religinių giesmių giedojimas patyrė įvairių įtakų, keitėsi, formavosi iš naujo m. Vilniuje buvo išleistas pirmasis LDK katalikų giesmynas lenkų kalba Walenty Bartoszewskio Parthenomelica albo pienia nabożne o Pannie Naświętszej. Pirmasis LDK išleistas katalikų giesmynas lietuvių kalba jėzuito Saliamono Mozerkos Slavočinskio Giesmės (Vilnius, 1646) taip pat, be abejonės, pasirodė vejamas poreikio, jis taip pat buvo jėzuitų platinamas Vilniaus krašte, tad čia buvo giedama ir lietuviškai 3. Šiaip ar taip, jei apie laidotuvių giesmių tekstus galime šį bei tą pasakyti, pvz., tai, kad kai kurie jų, mažai pakitę, giedami iki šiol (jau XVIII a. viduryje buvo giedama 3 Apie tai rašo Jūratė Trilupaitienė, Mikas Vaicekauskas (Trilupaitienė 1995: ; Vaicekauskas 2005: ). 84

85 Aušra Žičkienė. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmių melodijos: kelios istorinės pastabos giesmė Pamiętaj, człowiecze jak żyjesz na świecie, Nr. 24, žr. jos komentarus 4 ), tai apie melodijas dauguma atvejų galime tik spėlioti. Antai stebina kad ir tos pačios giesmės Pamiętaj, człowiecze melodijų pagrindo, stuburo, invarianto tvirtumas ir kartu iškalbingos regioninės modifikacijos, bylojančios apie tai, kad melodijos variantai labai ilgai šimtmečius buvo gludinami, kol prisitaikė prie vietos dainavimo tradicijų: 3 pvz. F pl. 808/02, Aukštaitija Šeduvos valsčius, Panevėžio apskritis, 1937 m. pagiedojo Emilija Vičiūtė, g m. 4 pvz. F 890/01, Dzūkija Jančioniai, Daugų valsčius, Alytaus apskritis, 1938 m. pagiedojo Katrė Kazlauskienė, g m. 4 Lietuviški tekstai, užrašyti tarpukariu, beveik nesiskiria nuo paskelbto XVIII a. (pastarasis verstas iš lenkiškojo didžiausia tikimybė, kad iš leidinio Pieśni nabożne na święta uroczyste według porządku Kościoła świętego katolickiego na cały rok zebrane, Wilno, 1745, kuris taip pat buvo paskelbtas Vilniaus akademijos spaustuvėje). 85

86 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Dėmesį atkreipia taip pat melodija Nr. 18, daugiausia paplitusi su XVII XVIII a. kilusiais tekstais (žr. jos komentarus ir nuorodas; ir lietuviškas tekstas, giedamas šia melodija, nurodomas komentare O Dieve Tėve, Dieve maloningas, pirmąsyk paskelbtas apie 1773 m. Vilniuje, žr. Vaicekauskas 2005: 88, 207). Nuo XVII a. žinoma protestantiškosios giesmės teksto parafrazė Żegnam cię, mój świecie wesoły (žr. Nr. 80 ir melodijos komentarą). Pagal šį tekstą giedamos melodijos tarsi nenusistovėjusios, lyg neįgavusios stabilaus simbolinio pavidalo, kaip kad kai kurių kitų senųjų giesmių (pvz., jau minėtų Aniol Pański, Pamiętaj, człowiecze). Ar tik nebus tai kadaise buvusios protestantiškosios bangos, klibinusios bažnytines muzikines normas, nešusios kitokias nei įprasta melodijas, pasekmė. Ryškėja net ir konkrečiomis formomis į giesmių melodijas prasiskverbusios ir toli į baroko epochą nuklydusios, ir net ją pačią pergyvenusios kai kurios Renesanso idėjos. Viena jų tai trijų penkių eilučių posminė forma, kurios paskutinė eilutė trumpesnė, paprastai giedama ilgesnės ritminės vertės natomis (plg. giesmes Nr. 8 Jako na puszczy prędkiemi psy szczwana, Nr. 18 Niech Monarchowie miasta swe budują, Nr. 19 W dzień ostateczny, w dzień on sądu Boga, Nr. 24 Pamiętaj, człowiecze, jak żyjesz na świecie, Nr. 27 Barbaro święta, perło Jezusowa ir kt.). Ji, kaip teigia tyrinėtojai, kilusi dar iš viduramžių, tačiau XV XVI a. tapo ypač populiari vokiečių kultūros kraštuose. Pavyzdys galėtų būti lotynų kalba plitęs, viduramžių raštijoje jau sutinkamas, vėliau tipišku renesansinio turinio kūrinėliu tapęs tekstas Flevit lepus parvalus, emocingai perteikiantis kiškelio, persekiojamo medžioklių su šunimis, aimanas, tikriausiai išverstas į lenkų kalbą jėzuito Hiacynto Przetockio ir išspausdintas 1650 m. 5 Jis paplito kaip liaudies daina Siedzi sobie zając pod miedzą, kurią mėgstama dainuoti vestuvėse (beje, išlaikiusi būdingą posmo ir melodijos struktūrą, nors paskutinę eilutę variantiškai imta dainuoti ir trumpesnėmis ritminėmis vertėmis, pakartojant du kartus), o XIX a. per mokyklinius dainynėlius išpopuliarėjo 5 Heco abo zajączek dla uciechy J. M. P. Mikołaja z Przytyka Podlodowskiego... pod borem zastrońskim upatrzony. Kraków, 1650, drukarnia F. Cezary. 86

87 Aušra Žičkienė. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmių melodijos: kelios istorinės pastabos visoje Lenkijoje (Krzyżanowski 1965: 375; Michałowska 1998: 264, 646), pasiekė ir Lietuvą, kažkieno (tikriausiai Antano Strazdo) buvo išverstas į lietuvių kalbą, liaudyje paplito ir čia, įkvėpė sukurti daugybę versijų, sekimų, variantų (Dringelis 2000: 10 11, 42 59, melodija Nr. 5). Tokios pat struktūros pasaulietinės liaudies dainos, galbūt ir religinių giesmių paveiktos, ėmė sparčiai plisti XIX a. su naujo didaktinio, moralizuojančio turinio tekstais. Lygiai tokią pačią posmo struktūrą nuolat matome vartydami senąsias katalikiškų giesmių kantičkas ir girdime skambant jų melodijoms ji nepaprastai tvirtai įaugo giesmėse ir pamažu neteko gyvybingumo tik XX a., kaimuose ėmus nykti kantičkinių giesmių tradicijai. Matyt, kai kurių giesmių posmuose, jų viduryje ir / ar pabaigoje pasirodanti trumpa eksklamacija O Jezu ar Maryja, giedama užtęsiant, yra tos pačios struktūros vėlesnė, gal jau net kiek manieringa modifikacija (plg. Nr. 26, 101, 102). Visa ši vienos formos kelionė per epochas tik dar kartą vaizdžiai parodo, kaip lėtai vyksta folkloro pokyčiai, kaip pamažu adaptuojasi iš aukštesnių kultūros sluoksnių plintančios idėjos ir kaip sunkiai, nenoriai jos vėliau išnyksta, užleisdamos vietą kitoms. Rodos, kuo arčiau link dabarties, tuo tas idėjų perėmimo ratas ima suktis vis greičiau ir pirmiausiai tai gali būti siejama su raštingumo didėjimu, taigi, ir su komunikacijos procesų greitėjimu. Nors carinės Rusijos valdomas Vilniaus kraštas vis dėlto neatrodo buvęs šių procesų sūkuryje, giedojimo tradicijos sava linkme kinta ir čia. XIX a. tyrinėtojai neretai laiko bažnytinių giesmių tekstų išsisėmimo riba, naujų tendencijų prasiskverbimo ir įsigalėjimo laikotarpiu, neveltui atvedusiu į šv. Cecilijos giedotojų draugijos (Allgemeiner Cäcilienverein) susikūrimą 1868 m. ir 1903 m. popiežiaus Pijaus X encikliką (motu proprio) Tra le sollecitudini, skirtą bažnytinės muzikos reformai paskelbti 6. Jos esmė bažnytinės muzikos apvalymas, grąžinimas grigališkajam choralui. Be kita ko, buvo uždrausti bet kokie pasaulietinės muzikos atgarsiai, apribotas moterų giedojimas ir giedojimas solo, instrumentinė muzika (išskyrus vargonus), leista atsisakyti vietinių kalbų ir įsivesti lotynų. Gilią provinciją, kokia pamažu tapo Vilniaus kraštas, valdė savi poreikiai ir įpročiai, reformos ir naujovės, matyt, skverbėsi itin lėtai. Pasak mėnraščiui Śpiew kościelny ( m. leisto Varšuvoje ir Plocke) rašiusio ceciliečio A. Millerio, XIX a. pradžioje vakarinėse carinės Rusijos gubernijose, kaip ir kitur Europoje, katalikiškoji bažnytinė muzika buvo pastebimai apimta nuopuolio. Vilniaus katedroje ir kitose bažnyčiose XIX a. viduryje itin išplito pasaulietinės muzikos įtaka, bažnyčiose klestėjo, pasak autoriaus, savamokslių muzikų, nevengusių banalios saloninės muzikos 6 Žr. prieigą per internetą: < [žiūrėta ]. 87

88 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės triukų, kūriniai, mažai išprususių vargonininkų formuojamas repertuaras. Katedros mišiose buvo galima išgirsti Benedictus ar Agnus, solistų traukiamų itališkai, Stanisławo Moniuszkos sekėjų kūrinių, panašesnių į karikatūras, įvairių operų ištraukų, populiarių dainelių interpretacijų ir net išderintų vargonų griežiamų polkų bei maršų. Pasipiktinęs autorius mini apie 1860 m. daugelyje gubernijos bažnyčių įsigalėjusią madą vestuvininkus bažnyčioje pasitikti vargonuojamu maršu, o už atskirą mokestį po jungtuvių ceremonijos jiems dar sutrenkti polką, mozūrą, polonezą ar dar vieną maršą. Jis ne mažiau piktinasi ir mažuose miesteliuose įsigalėjusiu papročiu vestuvėms ar laidotuvėms samdytis žydų orkestrėlius, nuostata atsisakyti neefektingos, nuobodžios, šventoriaus elgetų giedojimą primenančios bažnytinės muzikos (Miller 1896). Žinant, kad po kurio laiko miesto muzikos (taip pat ir bažnytinės) mados atsirisdavo ir iki kaimo, o dar po kelių dešimtmečių nusigaudavo (ir tebenusigauna!) iki folklorinio laidotuvių giesmių repertuaro, visai nenuostabu ir šiandien jame išgirsti, tarkim, 1823 m. sukurtos lengvojo stiliaus britų operos melodiją Lentvario giesmininkų pagiedotoje giesmėje Nie płacz już, dziecino (F 787/32, R 7826/ ): 5 pvz. 88

89 Aušra Žičkienė. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmių melodijos: kelios istorinės pastabos 1. Nie płacz już, dziecino, choć cię pali ból, Maryja twą matką, pod płaszcz Jej się wtul, ona ci uzdrowi wszystkie rany twe, nie płaczże, dziecino, nie płaczże już, nie. Nie, nie, nie, nie bo Matka twa zawsze dla swych dzieci czułe serce ma. (2x2) 2. Pewnie cię przeciska ciężar twoich win biegnij więc do Matki, jako dobry syn, nie próżno Ucieczką grzeszników się żwie, nie płaczże, dziecino, nie płaczże już, nie. Nie, nie, nie, nie... (2x2) 3. Może cię odepchnął ten niewdzięczny świat? Zwróć się do Maryi, a nie doznasz strat, Marya wyleje na cię skarby Swe, nie płaczże, dziecino, nie płaczże już, nie. Nie, nie, nie, nie... (2x2) Numanoma šios melodijos ir jos kelio iki bažnytinių katalikiškų giesmynų ir iki laidotuvių repertuaro Lentvario apylinkėse istorija iš tiesų galėtų būti verta detektyvinio tyrimo ar net rašytojo plunksnos. Tekstas (pavadintas Home, sweet home, jo pradžia Mid pleasures and palaces though we may roam, / Be it ever so humble, there s no place like home ) 1822 m. sukurtas amerikiečio poeto ir dramaturgo Johno Howardo Payne ( ), o melodija 1823 m. anglo kompozitoriaus Henry Rowley Bishopo ( ). Daina skambėjo operoje Clari, the Maid of Milan. Ji kone akimirksniu išpopuliarėjo pasaulyje, ją ėmė cituoti daugybė kompozitorių, tarp jų ir Gaetano Donizetti (operoje Anna Bolena, sukurtoje 1830 m.). Netrukus daina jau plačiai pradėta dainuoti ir net įgijo simbolinę reikšmę Amerikos civiliniame kare m., vėliau įvairiai interpretuota populiariojoje XX a. pradžios kultūroje (scenoje, filmuose), pavadinimas tapo frazeologizmu. Maža to, vokiečiui evangelikų pastoriui ir poetui Ludwigui Jörgensui ( ) priskiriamas kūrinys Wo findet die Seele die Heimat der Ruh su ta pačia melodija plačiai paplito vokiškai kalbančiose šalyse ir iki šiol giedamas bažnyčiose bei yra laikomas liaudies daina. Matyt, iš šios aplinkos jis pasiekė ir Lenkiją 7, po kurio laiko jau pradėtas gie- 7 Žr., pvz., Muzyka źródeł: Kolekcja muzyki ludowej Polskiego Radia, nr 18: Mnięjszości narodowe i etniczne w Polsce, cz. 2 (płyta CD). Wybór i oprac. Anna Borucka-Szotkowska, Anna Szewczuk-Czech, 2000, nr 20 (Górowo Iławeckie, woj. warmińsko-mazurskie, Wo findet die Seele). 89

90 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės doti kaip tradicinė giesmė (žr. Turek 1993: 109, pvz. Nr. 48, Leszczyny, woj. śląskie, tekstas Gdzie duszy ojczyzna, jej pokój, jej raj). Melodija jau 1908 m. buvo paskelbta bažnytiniame giesmynėlyje, skirtame jaunimui (Siedlecki 1908: 227, 228), tačiau tekstas čia kitas, skirtas šv. Mergelės Marijos tematikai Nie płacz już, dziecino. Kaip tik jį mums 2012 m. ir pagiedojo Lentvario giesmininkai. Jie sakėsi žinantys ir lietuvišką šios giesmės variantą, nors jo nepagiedojo 8. Giesmė Nie płacz już, dziecino iki šiol Lenkijoje gana populiari, įvairiais pavidalais skelbiama internete. Tą pačią melodiją gieda ir Vilniaus evangelikų reformatų bažnyčios choras, tačiau jos tekstas yra, matyt, verstas iš vokiečių kalbos (Kur siela atras sau ramybės namus). Taigi matome, kad viena melodija jau daugiau kaip pusantro šimto metų sėkmingai keliauja per kone visus kultūros sluoksnius, kiekviename įgydama nemenką reikšmę ir prasmę 9. Ko gero, toks skirtingų kultūros sluoksnių persidengimas (ypač ryškus populiariosios kultūros įtakos didėjimas), šiuo atveju pasireiškiantis muzikoje, tai visiškai naujas, būtent XIX a. užgimęs reiškinys, ankstesniais amžiais buvęs neįsivaizduojamas 10. Greičiausiai šio reiškinio pasekmė yra ir itin populiarios Ivano Kozlovo dainos Вечерний звон (laisvo airių poeto Thomo Mooro vertimo, sukurto apie 1827 m.) melodijos kartu su įvairiomis jos modifikacijomis, taip pat ir teksto parafrazės lenkų kalba paplitimas bei prasiskverbimas į laidotuvių repertuarą (žr. Nr. 90 melodijos komentarą) ir kiti panašūs atvejai. Tačiau pažymėtinas ir dar vienas labai svarbus giesmių melodijų stilistinės raidos aspektas, taip pat pastebimas iki šiol. Giesmių cikluose galima išgirsti XVIII XIX a. Lenkijoje ir Lietuvoje plitusių melodijų, susijusių su nacionalinio atgimimo epochos aktualijomis ir paskleidusių labai stiprų kultūrinį impulsą, pvz., giesmę Serdeczna Matko, kurios melodija neatskiriamai susiejo ją su istoriniu himnu Boże coś Polskę (žr. Nr. 35 ir melodijos komentarą) 11. Lietuvoje šia melodija imtas dainuoti nacionalinio patriotinio turinio 1823 m. sukurtas Silvestro Valiūno eilėraštis Birutė, tapęs iki šiol žinoma ir mėgstama liaudies daina, o apie Trakus, Seinus ji dainuota ir, matyt, tebedainuojama lenkiškai (žr. Petrikaitė 2008: 180). 8 Lietuviškas tekstas Neverki, vaikeli, nors tau neramu su ta pačia melodija plačiai giedamas Lietuvoje (žr., pvz., F k. 454/01, Renavas, Mažeikių raj., AGG Nr. 7). 9 Šios kelionės maršrutus išsiaiškinti padėjo įvairios enciklopedijos, interneto ištekliai ir geranoriškų kolegų informacija. 10 Tiesa, žinome, kad profesionalų kūriniuose gana įprasta buvo cituoti liaudies muziką, tačiau tokios priemonės dviejų kultūrų atotrūkio nesumažino. 11 Beje, pasak etnomuzikologo Gustawo Juzalos, Boże coś Polskę iki šiol Vilniaus krašte giedama, griežiama smuiku arba kitais intrumentais per vestuves (žodinė G. Juzalos informacija). 90

91 Aušra Žičkienė. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmių melodijos: kelios istorinės pastabos O štai giesmių Pójdźcie do krzyża, Pójdźmy do Pana, Pójdź, pójdź, me serce, do Częstochowy, Pośpiesz, me serce, na Kalwaryję (žr. Nr. 21, 41, 42, 49) 12 melodijų variantai ir versijos plačiai pasklido po Lietuvą su kunigo Antano Strazdo ( ) 1814 m. paskelbtu tekstu Pulkim ant kelių, visi krikščionys ir neperdedant galima tarti, kad atliko svarbų vaidmenį lietuvių nacionalinės kultūros tapsmo procese. Galbūt tos pačios nacionalinio atgimimo laikotarpio (pasididžiavimo savo istorine praeitimi, jos romantizavimo) idėjos savotiškai ataidi netgi rusų poeto Dimitrijaus Sadovnikovo ( ) 1883 m. sukurtos ir greitai folkloru tapusios dainos Volga Volga melodijoje, skambančioje Maišiagaloje (F 785/14, Już zapada wieczór miły), Pabradėje (783/53, Tu jest miejsce utajone) pagiedotose giesmėse 13, taip pat ir Lenkijoje, o šios melodijos ritmo modelis atsikartoja dar daugybėje kitų giesmių (žr. Nr. 50 ir komentarą). Reikėtų pridurti, kad giesmių melodijų kūryboje XIX a. įsigalėjo, o XX a. pr. dar ilgokai aidėjo tam tikras šabloniškumas, meniniu požiūriu ko gero nepapuošęs šio palikimo. Nusistovėjo kvadratinės struktūros itin paprastos muzikinės formos, keli stereotipiniai ritmo modeliai, trijų pagrindinių funkcijų kaita grįstos melodijų intonacijos (žr. Nr. 37, 52, 56, 61, 67a ir kt.). Tačiau tokį reiškinį reikėtų vertinti nevienareikšmiškai. Paprastos melodijos greičiau prigyja liaudiškajame pamaldume, jas imama gana produktyviai multiplikuoti daugybe variantų, sukuriant, pritaikant vis kitą patinkantį, bendruomenei priimtiną, malonų kartu giedoti tekstą. Panašias melodijas dažnai mėgo kurti eiliniai kunigai, vargonininkai. Tikra priešingybė profesionaliosios anų šimtmečių muzikos formų adaptacija, ją galime stebėti net ir šiandien. Antai matyti, kad tik šiomis dienomis pamažu ima plisti, populiarėti Aleksandro Orłowskio kūrinys W mogile ciemnej śpisz na wieki, sukurtas XIX a. pabaigoje (žr. Nr. 100). Jo melodiją žmonėms yra sudėtinga perimti ji nėra posminės struktūros, intonacijos pernelyg skiriasi nuo įprastų dainų ir giesmių. Todėl ir tekstas, ir melodija tarsi dar nenusistovėję, dar tebesantys prisitaikymo procese. Vis dėlto giesmininkai žavisi šiuo kūriniu, siekia jį išmokti. Prakalbę apie šiandieną, turime pabrėžti, kad visą XX a., o ypač antrąją jo pusę, galima apibūdinti kaip ypatingų pervartų folklore laikotarpį, neišvengiamai pakei- 12 Šių artimų melodijų kilmė nėra aiški. Įdomu tai, kad Lenkijoje kol kas jų nepavyko aptikti skelbtų ar gyvuojančių savaime. Visai gali būti, kad tai vietinė (nebūtinai Vilniaus krašto) kūryba, pradedant XIX a. Lietuvoje pasklidusi įvairiais pavidalais. Didelis šių melodijų populiarumas ir, svarbiausia, paplitimas ne su vienu, bet su keletu tekstų šiuolaikiniame lietuvių ir Lietuvos lenkų laidotuvių repertuare liudija tokios versijos naudai, kaip ir tai, kad liaudies dainos, artimos minimoms giesmėms, švelniai parodijuoja ubagų giedojimą (informacija iš Lietuvių liaudies dainų katalogo melodijų kartotekos, saugomos LLTI). 13 Melodija visoje Lietuvoje fiksuojama liaudies dainose (duomenys iš Lietuvių liaudies dainų katalogo melodijų kartotekos). 91

92 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės tusį ir liaudiškųjų laidotuvių giesmių melodijų savaiminės raidos kryptis. Šiandien ypač ryškus yra didžiulis ir esmingas atotrūkis tarp tos epochos, iš kurios mus pasiekė klasikinė liaudies daina, ilgus amžius savo pusėn lenkusi bažnytinio giedojimo normas, ir dabarties. Naujosiose laidotuvių giesmėse atsispindi ir šiuolaikinis vertybių mišinys, ir nykstančios ribos tarp komercinės ir nekomercinės, aukštosios ir masinės, miesto ir kaimo kultūros lentynų, ir tarp žanrų, stilių. Jei anksčiau laidotuvių giesmių repertuaras formavosi jau egzistuojančių bažnytiniame kalendoriuje giesmių ir vietinės liaudies kūrybos pagrindu, tai dabar giesmės į giedotojų repertuarą atkeliauja iš labai įvairių šaltinių: patinkančios išsiverčiamos iš lietuvių kalbos (pvz., Nr. 84a, 84b, 92), greitai plinta iš įrašų, parsivežamos iš kelionių po Lenkiją, sukuriamos sujungiant patinkančių giesmių, iš radijo ar televizijos girdėtų dainų melodijų gabalėlius (apie tokį melodijų atsiradimo principą kalba ir B. Bartkowskis, žr. Bartkowski 1987: 55 56) ir kt. 14 Dėl savo melodijų, atlikimo stilistikos šios giesmės labiau vadintinos dainomis nei giesmėmis jos labai mėgstamos, dažnai giedamos jausmingai, žvaliai. Jos kartu su kitais naujojo folkloro reiškiniais sklandžiai įsilieja į populiariąją ir masinę šiuolaikinės hibridinės kultūros atšakas, darniai atliepia tiek šiandienos katalikiškojo liaudiškojo pamaldumo, tiek modernėjančios katalikiškosios liturgijos tendencijas, neatmeta sekuliarizuotos popsinės estetikos. Tačiau negalima pamiršti ir to, kad, nepaisant atotrūkio, šiuolaikinė (naujoji) liaudiškoji laidotuvių giesmė yra išaugusi ant tradicinės dainų kultūros pamato. Vadinasi, net ir klestėdama dabartinėje globalizuotoje kultūros terpėje, akumuliuodama daugybę šios aplinkos siūlomų išteklių, priemonių, ši giesmė vis vien išlieka naiviai natūrali ir folkloriškai prigimtinė. Joje atsispindintis kūrybinis pasaulis yra vientisas, nedalomas ir nepriešinamas su senųjų giesmių pasauliu. Naujosiose giesmėse savaimingai derinama teksto emocinė spalva ir visai kitokios konotacijos muzika, negu tai būtų daroma akademinėje bažnytinėje ar pasaulietinėje muzikoje. Tokiu būdu įmantrus valsas su Kristaus kančią mininčiu tekstu, melodija, pasiskolinta iš prieškario žiauriojo romanso, ar sovietmečio estradinės dainelės citata su mirusios motinos apraudojimu tekste atsiduria laidotuvių giesmių repertuare, nesukeldami jokio vertybinio prieštaravimo. Tiesa, žmonės užsimena, kad kunigai neretai nepalankiai vertina tokias naujoves ir ragina laikytis įprasto, maldynuose ir giesmynuose skelbiamo, repertuaro. Tačiau vargiai įmanoma pagraudenimais ar netgi draudimais užgniaužti gaivalingą kūrybiškumą. Naujoji kūryba plinta nepaisydama nei 14 Antai vienas iš labiausiai giesmininkų mėgstamų kūrinių yra taip vadinama Barka, nežinomais tarptautiniais kanalais pasiekusi ne tik Vilniaus kraštą, bet ir visą Lietuvą (Nr. 48). Tai 1968 m. ispanų kompozitoriaus Cesáreo Gabaráino sukurta religinio turinio giesmė, šiandien giedama daugeliu kalbų, tarp jų lenkiškai ir lietuviškai. 92

93 Aušra Žičkienė. Vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmių melodijos: kelios istorinės pastabos sienų, nei tautybių, nei kalbų, nei kultūrų. Jos įsitvirtinimas laidotuvių giedojimo tradicijoje, viena vertus, rodo jos kaitą pokyčius, laipsniškai vykstančius galbūt net senojo repertuaro nykimo sąskaita, tačiau, kita vertus, demonstruoja tradicijos gajumą, gebėjimą prisitaikyti, kūrybiškai atsinaujinti ir natūraliai tęstis. Taigi ar nyksta tradicinis laidotuvių giedojimas Vilniaus krašte, ar traukiasi į užmarštį senosios giesmių melodijos? Viena vertus, taip. Neįmanoma nuneigti, kad naujieji procesai šiandien gyvuoja itin aktyviai žinomos ir mėgstamos melodijos dabar sklinda nebe vietiniu ar regioniniu mastu, bet iš radijo, televizijos, interneto, garso įrašų, taigi daug plačiau. Tokiu būdu pastebime giesmių melodijų tarptautiškėjimo, netgi globalėjimo tendenciją. Kartu pamažu ima nykti, blukti regioninė muzikos spalva, tą pastebi ir tyrinėtojai Lenkijoje (Sławińska-Dahlig 2009: ). Antra vertus, Vilniaus krašte net ir gretimų kaimų giesmių melodijos skiriasi tiek, kad giedotojai tai išsyk pastebi, nuolat pabrėžia, jog dėl šių skirtumų negali giedoti kartu su kitomis giedotojų grupėmis. Žmonės dažniausiai tvirtina, kad giesmių melodijas išmoksta iš tėvų ar senelių, vieni iš kitų, netolimų vietovių giesmininkų, vietinio vargonininko, kunigo, rečiau iš toliau (pvz., iš Lenkijos, iš Vilniaus) parsivežtos garso kasetės ar giesmyno su natomis, o kartais net sukuria patys. Vis dėlto Vilniuje pastebėtos laidotuvių giedojimo tradicijos pokyčių tendencijos tam tikrų komercinių sprendimų linkme greičiausiai reiškia nesustabdomą tolesnę ir greitesnę giedojimo tradicijos kaitą, po kelių dešimtmečių nuvesiančią į visiškai naują, galbūt net nebeatpažįstamą kokybę. 93

94 94 Aušra Žičkienė Melodie polskich pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie: kilk a uwag historycznych Pieśni katolickie, do dziś śpiewane na żywo na pogrzebach we wsiach, miasteczkach, a nawet w miastach oraz zaliczane do form pobożności ludowej, są zbiorowym wytworem kultury oralnej i pisanej, sztuki kościelnej i folkloru. Ich teksty rozpowszechniane są zazwyczaj w formie pisanej, melodie zaś tradycyjnie przekazywane najczęściej z ust do ust, z ucha do ucha. Tekst zatem jest znacznie bardziej ustabilizowanym komponentem pieśni, aczkolwiek łatwiej poddającym się różnym zabiegom normalizacji i aprobacji, melodia zaś odznacza się większą dynamicznością, łatwiej dostosowuje się do lokalnych tradycji, z większym trudem jednak daje się regulować na mocy różnych postanowień i nakazów. Należy zaznaczyć, że przekaz ustny melodii pociąga za sobą nie tylko szerzenie się tego samego tekstu z kilku, a nawet więcej melodiami, lecz też wpływa na dużą wariantywność melodii (Bartkowski 1987: 54 55; Dahlig 1999: 289; Zoła 2003: 24 26). Muzykolodzy słusznie uważają, że melodyka pieśni pogrzebowych bogata jest w barwy regionalne i niezwykle wymowna już tylko dlatego, że melodie rozpowszechniane są drogą ustną i podporządkowują się prawom rozwoju folkloru (Dahlig 1999; Nowak 2009: 354; Sławińska-Dahlig 2009; Turek 1993: 114, 121). O melodiach pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie wiemy dotychczas bardzo niewiele jest to właściwie niebadana dziedzina (nie wypełniają tej luki publikacje wprowadzające w to zagadnienie, np. Marszalik 2003). Nawet etnomuzykolodzy, którzy temu regionowi poświęcali i nadal poświęcają wiele uwagi, o pieśniach pogrzebowych jedynie wzmiankują albo w ogóle pomijają to zagadnienie. Maria Krupowies stwierdza pobieżnie, że na pogrzebach śpiewa się znane pieśni kościelne lub pieśni ze starych kantyczek, są jednak również pieśni ułożone przez lud, których melodie mają lokalny charakter (Krupowies 1999b: 62). Tomasz Nowak, który badał polskie tradycje muzyczne na Wileńszczyźnie, odnotowuje, że źródło ludowych pieśni religijnych sięga XVI w., kluczową rolę jednakże w kształtowaniu tradycji śpiewu odegrała podobno działalność zakonu jezuitów, którzy w XVII w. utworzyli całą sieć szkół (Nowak 2005: 112). Wprawdzie badacz z ubolewaniem zaznacza, że chociaż tradycja śpiewów pogrzebowych jest wciąż żywa i wyrazista, udało mu się usłyszeć bardzo niewiele pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie, mimo że prowadził długotrwałe i szeroko zakrojone badania ludzie nie zgadzali się śpiewać tych pieśni bez powodu, twierdząc, że Bóg ich ukarze, zmarły natomiast poczuje się urażony (tamże: 122, 203).

95 Aušra Žičkienė. Melodie polskich pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie: kilka uwag historycznych Spostrzeżenia niektórych naukowców odnoszące się do badań melodyki pieśni pogrzebowych należy traktować jako ogólne wytyczne. Zdaniem M. Krupowies współdziałanie procesów językowych, historycznych i w ogóle kulturowych zadecydowało, że w polskich pieśniach ludowych na Litwie występują cechy folkloru polskiego, litewskiego i białoruskiego (Krupoves 1999a: ). Badania Gustawa Juzali 1 odnoszące się do pieśni ludowych wykazują jeszcze ściślejsze powiązania: pomimo dużego zróżnicowania kulturowego (językowego, narodowego, religijnego) cechującego Wileńszczyznę stara warstwa folkloru śpiewanego zachowuje melodykę charakterystyczną dla substratu litewskiego i białoruskiego. W północnej części Wileńszczyzny występują wyraźne cechy melodyki Auksztoty, w zachodniej Suwalszczyzny, w południowo-zachodniej Dzukii, we wschodniej zaś i północnej jej części rozpoznajemy cechy melodyki pokrewne z pieśniami wschodnioauksztockimi i białoruskimi występującymi w rejonie święciańskim (Juzala 2002). Swoją drogą możemy zauważyć, że w melodyce pieśni pogrzebowych powiązania te również są widoczne, jednakże nie mniej wyraźne są związki Wileńszczyzny z Polską i całą Litwą. Nie są to tylko więzi łączące terytoria i regiony, lecz również czas historyczny. Minione stulecia pozostawiły w repertuarze pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie wiele śladów, znaków i nawiązań. Ich rozpoznanie, odczytanie i zrozumienie nie jest łatwe już chociażby dlatego, że w muzyce pieśni nierozerwalnie splata się ze sobą wiele warstw, stylów, form, kształtów, które uniemożliwiają lub mocno utrudniają zidentyfikowanie prototypowych źródeł. Dochodzi tutaj do zderzenia zjawisk kościelnej i świeckiej kultury wysokiej oraz kultury ludowej, która bezustannie je wchłania, przywłaszcza, szlifuje i przystosowuje. Ta ostatnia już w ciągu kilku stuleci ustawicznie koreluje z tzw. kulturą popularną, która swoją drogą powiązana jest ze współczesną kulturą masową. Żywotność melodii, ich ruchomość i ciągła zmienność, a zarazem niezwykle długo zachowywane w pamięci zbiorowej najbardziej stabilne ich cechy, stanowiące określoną podstawę inwariant, wyraźne odbicie zmiany epok historycznych i krótszych okresów, a ponadto jeszcze rozbieżność i rozmijanie się historycznych wykresów melodii i tekstów wszystko to jest doprawdy niemałym wyzwaniem i zagadką dla badacza żywej tradycji muzycznej. Również w tej książce czytelnik natychmiast zauważy tę niepowtarzalną mozaikę melodii i tekstów, ich przeplatanie się. Najciekawsze jednak jest to, że w tej muzyce nie ma jakiejś wyraźniejszej sprzeczności między kanonami, estetyką, stylistyką muzyki kościelnej i świeckiej, nie dostrzegamy też sprzeczności między historycznymi warstwami, modami i formami. Obecnie jest to jednolita tkanina muzyczna, co 1 Autorka wyraża serdeczne podziękowanie dla dr. hab. Gustawa Juzali za pomoc merytoryczną w przygotowaniu tego artykułu. 95

96 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie prawda intensywnie tkana i rozwijana, a zatem ciągle się zmieniająca. Zdumiewające i wręcz niewiarygodne jest to, że na tym samym pogrzebie można usłyszeć zarówno reminiscencje archaicznego chorału gregoriańskiego, jak i XIX-wieczną polską pieśń patriotyczną w rytmie dziarskiego mazurka lub intonacje rosyjskiej pieśni historyczno-patriotycznej, cytaty z dawnych wiejskich pieśni weselnych, międzywojennego romansu miejskiego oraz szlagieru litewskiej estrady z lat 60. XX wieku Mimo że większość aspektów ludowego śpiewu pogrzebowego domaga się bardziej wnikliwego spojrzenia 2, w tym szkicu ograniczymy się jedynie do elementów stylistycznych melodii polskich pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie, które przynajmniej w pewnym stopniu pomogą odsłonić dzieje tego zjawiska. Tak naprawdę nie wiadomo, kiedy i w jaki sposób ukształtowała się struktura i treść obrzędów pogrzebowych w pobożności ludowej, lecz jedno jest pewne, że działo się to podobnie jak w przypadku wszystkich procesów kultury ludowej bardzo powoli, odtwarzając, dostosowując i przekształcając na swój sposób normy muzyki kościelnej. W drukowanych modlitewnikach i śpiewnikach praktyka ta bardzo długo, nawet do drugiej połowy XX w., nie znalazła odzwierciedlenia. Prawdopodobnie działające w Wilnie już w XVI XVII w. bractwa miłości i dobroczynności św. Józefa z Arymatei i św. Nikodema, które były związane z działalnością jezuitów, grzebały ubogich ludzi według obrzędów chrześcijańskich, z modłami i pieśniami (Kajackas 1998: 113), co z czasem mogło powoli się przekształcić w swoistą całość cykl pieśni pogrzebowych, jaki notujemy obecnie (Motuzas 1998: 65 66; Motuzas 2000: 8 12). Oczywiste jest, że znaczny wpływ na kształtowanie się zwyczaju śpiewów pogrzebowych wywarła działalność bractw zakonnych, wiele zaś melodii pieśni do form pobożności ludowej przedostało się poprzez szerzenie nauczania kościelnego, przez klasztory (np. żebrzących mnichów) i szkoły śpiewu kościelnego. Z pewnością w ten sposób do ludowego śpiewu pogrzebowego wlały się melodie chorału średniowiecznego, czyli gregoriańskiego. Szczególną uwagę należałoby skupić na ich zawiłej historii. W panoramie współczesnego ludowego śpiewu pogrzebowego na Wileńszczyźnie, która wyłania się ze zbiorów zgromadzonych w latach , stanowiących podstawę tej książki, przede wszystkim widoczne jest wyraziste oddziaływanie na melodie pieśni śpiewu gregoriańskiego. Może się okazać, że śpiew ludowy, a zwłaszcza jedno z najbardziej konserwatywnych jego odgałęzień śpiew obecny przy pożegnaniu zmarłego, zachował na Wileńszczyźnie ślady najdawniejszych wpływów muzycznych. Nie zaprzecza temu również fakt, że ludowa tradycja odprowadzania zmarłych wraz ze śpiewami ukształtowała się stosunkowo późno 2 W tym miejscu należy dodać, że litewski śpiew pogrzebowy, bardzo bliski polskiemu, jest również słabo zbadany, zatem przed badaczami stoi wiele ważnych pytań, na które powinni dać odpowiedź. 96

97 Aušra Žičkienė. Melodie polskich pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie: kilka uwag historycznych nie było potrzeby układania nowych śpiewów, zostały bowiem w tym celu wykorzystane pieśni zawarte w kalendarzach kościelnych (np. pieśni postne). Należy do nich nie tylko Anioł Pański pieśń bodajże najważniejsza, która jest swoistym, a więc niczym niezastąpionym obramowaniem całego cyklu pogrzebowego oraz modlitwy śpiewane Wieczne odpocznienie, które stanowią zakończenie każdej pieśni na pogrzebie. Poza tym w tym regionie szczególnie się wyróżnia śpiewane na samym początku pogrzebu tzw. Psalmy Dawidowe, które w wielu miejscowościach są obowiązkowe, mimo że śpiewacy przyznają, iż ich liczba ciągle maleje dawniej należało koniecznie odśpiewać wszystkie 28 psalmów, obecnie wystarcza już tylko kilka. W związku z tym, że niektóre z nich są rzadko wykonywane, ich teksty nie zostały zamieszczone w niniejszym wydaniu, ponieważ są niereprezentatywne dla współczesnego repertuaru. Wraz z nimi odchodzą w zapomnienie również melodie (zob. przykł. 1. na s. 80). Melodia ta została zarejestrowana tylko w Dziewieniszkach, na tę melodię śpiewano też teksty Niewinność moję, Panie, przyjmij; Będę Cię wielbił, mój Panie; Ciebie, Boże niezmierzony; Teraz, o wierni Pańscy służebnicy. Większość psalmów jednak śpiewana jest na melodie, które bynajmniej nie zanikają, lecz od lat utrzymują się w repertuarze pieśni pogrzebowych, np. nr 3, 8, 10, 12 oraz 91a (śpiewana z tekstem Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie inspirowanym jednym z najświetniejszych utworów łacińskich De profundis, który stał się źródłem natchnienia dla wielu dzieł sztuki) i in. Rozpoznajemy w nich elementy zasadniczego ukształtowania melodii psalmów gregoriańskich, w znacznym stopniu przypominające język pieśni średniowiecznych. Możliwe, że jest to nadzwyczaj sugestywnie odzwierciedlony element dalekiej historii i zarazem dowód długowieczności śpiewów ludowych i procesów pamięci zbiorowej. Chóralny śpiew gregoriański był pierwszą formą śpiewu, która dotarła na Wileńszczyznę wraz z katolicyzmem. Najprawdopodobniej katolicyzm był utożsamiany przez zwykłych ludzi z tym śpiewem jako integralną częścią liturgii. Jak twierdzi Jonas Vilimas, badacz śpiewów gregoriańskich w Wielkim Księstwie Litewskim, w stosunkowo krótkim czasie (XV XVI w.) w Wilnie i w trochę mniejszym zakresie w diecezji wileńskiej ukształtowała się dość bogata kultura liturgiczna chorału gregoriańskiego z silnymi wpływami tradycji franciszkańskiej, a w katedrze wileńskiej ustalił się regularny rytm celebrowania liturgii i śpiewania oraz określony ceremoniał, którego w XV i na początku XVI w. starano się przestrzegać również w niektórych silniejszych fundacjach parafialnych (Vilimas 2012: 33, 36, 39, 42). Na przykład zgodnie z pismem fundacyjnym biskupstwa wileńskiego spisanym w 1410 r. w Solecznikach, wileńscy franciszkanie zobowiązani byli do głośnego śpiewania w czasie mszy ku czci Marii Panny oraz podczas mszy za zmarłych, w 97

98 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie testamencie zaś pierwszego wileńskiego biskupa Andrzeja Jastrzębca (zm. w 1398 r.) znajduje się wzmianka o wielkim mszale franciszkańskim z nutami przechowywanym w Niemenczynie (Vilimas 2000a: 64 65). Powiązania śpiewów katolickich i gregoriańskich w Polsce były obiektem badań wielu naukowców, najważniejsze chyba jednak w naszym przypadku wydaje się stwierdzenie Antoniego Zoły o tym, że folkloryzacja śpiewu gregoriańskiego jest dość powszechnym procesem, który miał miejsce w całej Polsce, mimo że wyraźne jest również zróżnicowanie tego procesu, stopień jego intensywności, wynikający z uwarunkowań regionalnych, a zwłaszcza z okoliczności historycznych zachodzących w XIX w. (Zoła 2009: 246). Nie ulega wątpliwości, że specyfika regionalna oraz swoiste okoliczności pozostawiły na drodze folkloryzacji śpiewów gregoriańskich na Wileńszczyźnie osobliwe ślady, które, chciałoby się wierzyć, w przyszłości zostaną ujawnione. Dzisiaj zaś możemy dostrzec najistotniejsze i najbardziej ogólne kwestie. Rezultat oddziaływania twórczości ludowej i śpiewu gregoriańskiego, czyli to, co dzisiaj jest śpiewane, nie jest modyfikacją chorału gregorańskiego. Jest to ukształtowana na jego podstawie swoista forma śpiewu ludowego, która wymaga specjalnych studiów. Tak więc naukowcy podkreślają, że muzyczny folklor religijny ma mocne oparcie w psalmodii gregoriańskiej, lecz jej modalność odzwierciedla się tylko jako prototyp strukturalny, jest to zatem raczej lokalna psalmodia (według Bartkowskiego, psalmodia polska, zob. Bartkowski 1987: ), której prototyp najczęściej roztapia się w różnych historycznych transformacjach (Zoła 2003: 47-50). Chorał gregoriański na Wileńszczyznę dotarł znacznie później niż do większej części Polski. Bezpośrednia jego adaptacja ludowa w Polsce rozpoczęła się już w XIV w., gdy na język polski zaczęto tłumaczyć łacińskie pieśni, zapożyczając przy tym ich melodie, i trwała do wieku XVII (Zoła 2009: 244). Niemało melodii pochodzących z tego okresu przetrwało w tradycji ludowej różnych regionów Polski w melodyce pieśni ludowych widoczne są intensywne ślady oddziaływania struktur modalnych (tamże). Zdaniem A. Zoły od połowy XVI w. bezpośredni wpływ śpiewu gregoriańskiego na śpiew ludowy zanika prawie zupełnie, w ich ewolucji natomiast widoczne jest oddziaływanie idei renesansowych (tamże). Mówiąc o najwcześniejszym okresie szerzenia się pieśni katolickich, chciałoby się przypomnieć pewne wyjątkowe, a nawet dotychczas zagadkowe zdarzenie: najprawdopodobniej już od XV w. ze stron rękopisu znajdującego się w klasztorze we Wrocławiu swoją wędrówkę na północ i wschód rozpoczęła pieśń Wyleciała dusza z ciała, na Wileńszczyźnie znana dzisiaj jako Wyszła, wyszła dusza z ciała. Utrwaliła się tu szczególnie jedna melodia (zob. nr 14 i komentarz do niej), której rozpowszechnienie z polskimi, litewskimi i ukraińskimi (chociaż dokładniejszych danych 98

99 Aušra Žičkienė. Melodie polskich pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie: kilka uwag historycznych nadal brakuje) tekstami świadczy najprawdopodobniej o jej szerzeniu się i popularności w okresie istnienia Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów (zatem w XVI-XVIII w.). Melodia dotychczas nie trafiła do żadnych aprobowanych śpiewników, jej pochodzenie podobno nie jest kościelne. Idee renesansowe około XVI w. mogły już dotrzeć w głąb kraju i wywrzeć wpływ na śpiew ludowy. Mógł to być zapewne wpływ pieśni protestanckich (polskie teksty psalmów powstały w XVI w. jako wynik wpływów reformacji, zob. Zoła 2003: 52), jednakże takie znaczące zjawiska muzyki renesansowej, jak muzyka kościelna Mikołaja Gomółki (Mikołaj Gomółka, Melodie na psałterz polski, Kraków, 1580) oraz innych kompozytorów, rozbrzmiewająca w środowisku katolickiej arystokracji, ominęła śpiew ludowy na Wileńszczyźnie. Można przypuszczać, że zostały one stłumione w zalążku przez oddziaływanie tematyki i stylistyki pieśni barokowych, w czym niepoślednią rolę odegrała również szybka inicjatywa Kościoła (zwłaszcza zakonu jezuitów) i poszczególnych osób, wspierająca rozwój śpiewu zbiorowego. Wracając jednak do kwestii związanych z oddziaływaniem chorału gregoriańskiego na śpiew ludowy, należy przypomnieć jeszcze jedno bardzo istotne stwierdzenie A. Zoły, że poczynając od połowy XVI w. chorał gregoriański nie jest już bezpośrednio adaptowany, lecz raczej wykorzystywany. Jego wpływ na folklor widoczny jest nawet dzisiaj, chociaż to tylko aluzja, forma pojawiająca się na prawach archetypu kulturowego, określone formuły muzyczne, które w pamięci zbiorowej kojarzone są z tradycyjną regilijnością (Zoła 2009: 249). Nieznacznie odstępując od tematu, należy dodać, że to stwierdzenie wymownie ilustruje zaśpiewana przez śpiewaków z Madziun pieśń Odchodzi dusza w świat wieczności (zob. przykł. 2. na s. 83). Forma gregoriańskiej psalmodii została tutaj po mistrzowsku zmieniona na stroficzną, a psalmowa osnowa o powolnym rytmie pomysłowo dostowana do metrorytmiki współczesnej pieśni popularnej (melodię można, a poniekąd należałoby zapisać w metrum 2/4 z przedtaktem), co więcej, intonacje wąskiego zakresu, bardzo bliskie staremu kanonowi kościelnemu, zostały zmodyfikowane przez śpiewaczki w taki sposób, że doskonale oddają melodyjną, a nawet sentymentalną wymowę tekstu. Tak oto rodzi się niezwykłe współczesne połączenie tradycji z nowoczesnością. Zatem przed Soborem Trydenckim, jak sądzi J. Vilimas, w Wielkim Księstwie Litewskim ukształtowało się i utrwaliło kilka polskich tradycji chorału gregoriańskiego (Vilimas 2000b: ). Nie należy zapominać, że sobór ten ( ) istotnie zmienił formę i duch śpiewu liturgicznego (postanowienia soboru oficjalnie dotarły do biskupstwa wileńskiego dopiero w końcu XVI w., około 1582 roku, zob. Jovaiša 2000: 37 38), nie ulega wątpliwości, że po jakimś czasie wywarło to wpływ 99

100 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie również na ludowy śpiew religijny. Jednakże nastąpiło to znacznie później w ciągu całego wieku XVII, a może nawet w XVIII w. U schyłku XVI i w XVII w. Wilno było już ogniskiem nieco innej kultury niż w średniowieczu. Od 1569 r. szczególnie aktywnie działał tutaj zakon jezuitów, którego staraniem w 1570 r. zostało założone Kolegium Wileńskie, przekształcone w 1577 r. w akademię kuźnię intelektualistów, inteligencji i naukowców, powstała ogromna sieć placówek oświatowych na całej Litwie, zaczęto wydawać książki. Z drugiej strony właśnie ten zakon był jednym z najbardziej zdecydowanych przeciwników idei reformacji, dlatego też intensywnie krzewił katolicyzm, nie mniej intensywnie walczył z przejawami religii przedchrześcijańskich, ponieważ lud wiejski, którego protestantyzm nie pociągał, w wielu miejscowościach powrócił do starych bogów (Markaitis 1956: ). Panował wówczas widocznie spory chaos kulturowy, miały miejsce różnorodne napięcia i rozruchy, a śpiew religijny doznawał różnych wpływów, zmieniał się i kształtował od nowa. W 1613 r. w Wilnie został wydany pierwszy w Wielkim Księstwie Litewskim śpiewnik katolicki w języku polskim autorstwa Walentego Bartoszewskiego Parthenomelica albo pienia nabożne o Pannie Naświętszej. Ukazanie się pierwszego śpiewnika katolickiego w języku litewskim jezuity Salomona Mozerki Sławoczyńskiego Giesmės (Wilno, 1646) podyktowane było niewątpliwie naglącą potrzebą, był on rozpowszechniany również przez jezuitów na Wileńszczyźnie, gdzie wówczas śpiewano m.in. także po litewsku 3. W każdym razie, jeżeli o tekstach pieśni pogrzebowych możemy cokolwiek powiedzieć, np., że niektóre z nich z nielicznymi zmianami śpiewane są dotychczas (już w połowie XVIII w. śpiewano pieśń Pamiętaj, człowiecze, jak żyjesz na świecie (nr 24, zob. komentarz do niej 4 ), to o melodiach w większości przypadków możemy tylko snuć domysły. Otóż zdumiewająca jest trwałość podstawy melodii, trzonu, inwariantu chociażby tej samej pieśni Pamiętaj, człowiecze przy jednoczesnej obecności w niej wymownych regionalnych modyfikacji, które świadczą o tym, że warianty melodii bardzo długo w ciągu stuleci były szlifowane, zanim dostosowały się do lokalnych tradycji śpiewu (zob. przykł. 3. na s. 85, przykł. 4. na s ). Na uwagę zasługuje także melodia nr 18, rozpowszechniona głównie z tekstami pochodzącymi z XVII XVIII w. (zob. komentarze do niej i odsyłacze; podany w ko- 3 Piszą o tym Jūratė Trilupaitienė, Mikas Vaicekauskas (Trilupaitienė 1995: ; Vaicekauskas 2005: ). 4 Warianty litewskie zapisane w międzywojniu prawie się nie różnią od tekstu opublikowanego w XVIII w. (ten ostatni przetłumaczony został ze śpiewnika polskiego najprawdopodobniej z wydania Pieśni nabożne na święta uroczyste według porządku Kościoła świętego katolickiego na cały rok zebrane, Wilno, 1745 który również ukazał się w drukarni Akademii Wileńskiej). 100

101 Aušra Žičkienė. Melodie polskich pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie: kilka uwag historycznych mentarzu litewski tekst, śpiewany na tę melodię O Dieve Tėve, Dieve maloningas po raz pierwszy został opublikowany około 1773 r. w Wilnie; zob. Vaicekauskas 2005: 88, 207). Od wieku XVII znana jest parafraza tekstu pieśni protestanckiej Żegnam cię, mój świecie wesoły (zob. nr 80 i komentarz do melodii). Śpiewane z tym tekstem melodie są niejako nieustabilizowane, nie uzyskały trwałego kształtu symbolicznego jak niektóre inne dawne pieśni (np. wspomniane poprzednio Anioł Pański lub Pamiętaj, człowiecze, jak żyjesz na świecie). Można założyć, iż stało się to na skutek fali protestantyzmu, która rozchwiała normy muzyki kościelnej, przynosząc inne, nietypowe melodie. Określone idee renesansu, ujawniające się nawet w postaci konkretnych form melodii pieśni, jako relikty przeniknęły nie tylko do baroku, lecz przetrwały również w późniejszych epokach. Jedna z nich to 3-5-wersowy układ stroficzny, w którym ostatni wers jest krótszy, zazwyczaj śpiewany z wykorzystaniem nut o dłuższej wartości rytmicznej (por. pieśni nr 8 Jako na puszczy prędkiemi psy szczwana, nr 18 Niech Monarchowie miasta swe budują, nr 19 W dzień ostateczny, w dzień on sądu Boga, nr 24 Pamiętaj, człowiecze, jak żyjesz na świecie i in.). Pochodzi ona, jak zaznaczają badacze, jeszcze ze średniowiecza, jednakże w XV XVI w. stała się szczególnie popularna w krajach o kulturze niemieckiej. Jako przykład można podać łaciński tekst Flevit lepus parvalus spotykany już w piśmiennictwie średniowiecznym, który później stał się typowym utworem o treści renesansowej. Tekst ten, obrazowo przekazujący lament zajączka prześladowanego przez psy w czasie polowania, najprawdopodobniej przetłumaczony został na język polski przez jezuitę Hiacynta Przetockiego i wydrukowany w 1650 r. 5 Wkrótce stał się pieśnią ludową znaną pod tytułem Siedzi sobie zając pod miedzą, którą śpiewano na weselach (zachowała ona poza tym charakterystyczną strukturę strofy i melodii, chociaż ostatni wers wariantywnie zaczęto śpiewać również z zastosowaniem krótszych wartości rytmicznych, powtarzając go dwa razy). W XIX w. za pośrednictwem śpiewniczków szkolnych pieśń stała się popularna w całej Polsce (Krzyżanowski 1965: 375; Michałowska 1998: 264, 646), dotarła także na Litwę (przetłumaczona na język litewski prawdopodobnie przez Antanasa Strazdę), rozpowszechniła się wśród ludu w postaci wielu wersji, wariantów i parafraz (Dringelis 2000: 10 11, 42 59, melodia nr 5). Świeckie pieśni ludowe o identycznej strukturze, być może pod wpływem pieśni religijnych, zaczęły szybko się szerzyć w XIX w. z nowymi tekstami o treści dydaktycznej, moralizatorskiej. Identyczną strukturę stroficzną stale spotykamy w pieśniach zamieszczonych w sta- 5 Heco abo zajączek dla uciechy J. M. P. Mikołaja z Przytyka Podlodowskiego... pod borem zastrońskim upatrzony, Kraków 1650, drukarnia F. Cezary. 101

102 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie rych kantyczkach katolickich i słyszymy ją w wykonywanej melodii zrosła się ona z pieśnią niezwykle mocno i swoją żywotność zatraciła stopniowo dopiero w XX w., kiedy na wsi zaczęła zanikać tradycja śpiewu kantyczkowego. Zapewne w niektórych strofach pieśni, na ich początku i/albo na końcu pojawiająca się krótka eksklamacja O Jezu lub Maryja śpiewana z zaciąganiem jest późniejszą, może nieco już manieryczną, modyfikacją tej samej struktury (por. nr 26, 101, 102). Cała ta wędrówka jednej formy przez epoki jeszcze raz obrazowo pokazuje, jak powoli dokonują się zmiany w folklorze, jak powoli adaptowane są w nim idee przenikające z wyższych warstw kulturowych i z jakim trudem, niechęcią później zanikają, ustępując miejsce innym formom. Wydaje się, że im bliżej współczesności, tym to koło przejmowania idei, ich realizowania zaczyna się kręcić coraz szybciej, co można przede wszystkim łączyć z upowszechnieniem piśmiennictwa, a zatem i z przyśpieszeniem procesu komunikacji. Chociaż Wileńszczyzna znajdująca się pod zaborem Rosji carskiej raczej nie była w wirze tych procesów, jednakże tradycje śpiewu zmieniają się również tutaj. Badacze nierzadko nazywają wiek dziewiętnasty granicą wyczerpania się tekstów pieśni kościelnych, okresem przenikania i utrwalenia nowych tendencji, co doprowadziło do założenia Cecyliańskiego Towarzystwa Śpiewaczego (Allgemeiner Cäcilienverein) w 1868 r. oraz ogłoszenia w 1903 r. encykliki (motu proprio) Tra le sollecitudini papieża Piusa X, która miała na celu reformę muzyki kościelnej 6. Jej głównym założeniem było oczyszczenie muzyki kościelnej, powrót do tradycji chorału gregoriańskiego. Zakazano między innymi wszelkich elementów muzyki świeckiej, wprowadzono ograniczenie śpiewu kobiecego, śpiewu solo oraz muzyki instrumentalnej (z wyjątkiem organów), pozwolono zrezygnować z języków lokalnych i wprowadzić łacinę. Głęboka prowincja, jaką powoli stawała się Wileńszczyzna, rządziła się swoimi zasadami i przyzwyczajeniami, reformy i nowości docierały tu bardzo powoli. Według Millera, członka Cecyliańskiego Towarzystwa Śpiewaczego, publikującego na łamach miesięcznika Śpiew kościelny (wyd. w Warszawie i Płocku w latach ), na początku XIX w. w zachodnich guberniach Rosji, podobnie jak gdzie indziej w Europie, katolicka muzyka kościelna była zagrożona nieuchronnym upadkiem. W katedrze wileńskiej i w innych kościołach w połowie XIX w. bardzo wyraźnie uwidocznił się wpływ muzyki świeckiej. W kościołach, według tego autora, wielkim powodzeniem cieszyły się utwory muzyków samouków, którzy nie stronili się od banalnych chwytów charakterystycznych dla muzyki salonowej, przeważał tu repertuar kształtowany przez pozbawionych większej ogłady organistów. Podczas 6 Zob. [dostęp ]. 102

103 Aušra Žičkienė. Melodie polskich pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie: kilka uwag historycznych mszy w katedrze można było usłyszeć Benedictus czy Agnus, solistów śpiewających po włosku, karykaturalne utwory nieudolnych następców Stanisława Moniuszki, różne fragmenty z oper, interpretacje popularnych piosenek, a nawet polki i marsze grane na rozstrojonych organach. Oburzony autor wspomina o modzie, która nastała około 1860 r., kiedy to w kościołach większości guberni witano weselników marszem granym na organach, natomiast po ceremonii zaślubin za osobną zapłatę rżnięto polkę, mazura, poloneza czy jeszcze jednego marszyka. Autor nie mniej się oburza również na zakorzeniony w małych miasteczkach zwyczaj zapraszania na wesela czy pogrzeby orkiestry żydowskiej, jak również na pomysł odrzucenia małoefektownej, nudnej muzyki kościelnej przypominającej jęczenie dziadów (Miller 1896). W związku z tym, że po jakimś czasie moda na muzykę miejską (w tym też kościelną) dotarła również na wieś, a jeszcze po kilku dziesięcioleciach przedostała się (i przedostaje się nadal!) do ludowego repertuaru pieśni pogrzebowych, nic zatem dziwnego, że również dzisiaj można w nim m.in. usłyszeć melodię z opery brytyjskiej w lekkim stylu z r w pieśni Nie płacz już, dziecino (F 787/32, R 7826/ ) śpiewanej przez grupę z Landwarowa (zob. przykł. 5. na s. 88). Domniemana historia tej melodii i jej drogi do katolickich śpiewników kościelnych oraz landwarowskiego repertuaru pogrzebowego naprawdę mogą być warte śledztwa detektywistycznego lub też pióra pisarza. Tekst do niej (pt. Home, sweet home, jego początek Mid pleasures and palaces though we may roam, / Be it ever so humble, there s no place like home) został napisany w 1822 r. przez amerykańskiego poetę i dramaturga Johna Howarda Payne a ( ), melodię zaś skomponował w 1823 r. angielski kompozytor Henry Rowley Bishop ( ). Pieśń owa rozbrzmiewała w operze Clari, the Maid of Milan. Niemal natychmiast zyskała światową popularność, zaczęło ją cytować wielu kompozytorów, w tej liczbie również Gaetano Donizetti (w operze Anna Bolena napisanej w 1830 r.). Niebawem stała się znana szerokiej publiczności, a podczas wojny secysyjnej w Stanach Zjednoczonych w latach nabrała nawet znaczenia symbolicznego, była niejednoznacznie interpretowana w kulturze popularnej początku XX w. (na scenie, w filmach), jej tytuł stał się frazeologizmem. Poza tym utwór z tą samą melodią, przypisywany pastorowi ewangelickiemu, niemieckiemu poecie Ludwigowi Jörgensowi ( ) Wo findet die Seele die Heimat der Ruh, szeroko rozpowszechnił się w krajach niemieckojęzycznych, dotychczas jest śpiewany w kościołach i zaliczany do pieśni ludowych. Podobno stamtąd dotarł do Polski 7 i po jakimś czasie stał się pieśnią tradycyj- 7 Zob., np. Muzyka źródeł: Kolekcja muzyki ludowej Polskiego Radia, nr 18: Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce, cz. 2 (płyta CD). Wybór i oprac. Anna Borucka-Szotkowska, Anna Szewczuk-Czech, 2000, nr. 20 (Górowo Iławeckie, woj. warmińsko-mazurskie, Wo findet die Seele). 103

104 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie ną (zob. Turek, s. 109, np. nr 48, Leszczyny, woj. śląskie, tekst Gdzie duszy ojczyzna, jej pokój, jej raj?). Już w 1908 r. melodię zamieszczono w śpiewniczku kościelnym przeznaczonym dla młodzieży (Siedlecki 1908: 227, 228), jednakże z innym tekstem, poświęconym tematyce maryjnej Nie płacz już, dziecino. Właśnie ową pieśń wykonali śpiewacy z Landwarowa w 2012 r. Zaznaczyli przy tym, że znają też jej litewski wariant, chociaż go nie zaśpiewali 8. Pieśń Nie płacz już, dziecino dotychczas cieszy się w Polsce znaczną popularnością i w różnych wersjach jest zamieszczana na stronach internetowych. Tę samą melodię wykonuje też chór kościoła ewangelicko-reformowanego w Wilnie, jednakże tekst do niej jest zapewne tłumaczeniem z języka niemieckiego (Kur siela atras sau ramybės namus). Widzimy zatem, że ta sama melodia już ponad sto pięćdziesiąt lat z powodzeniem wędruje prawie przez wszystkie warstwy kulturowe, w każdej z nich nabierając istotnej wagi i znaczenia 9. Być może takie nakładanie się różnych warstw kulturowych (a zwłaszcza wyraźny wzrost wpływu kultury popularnej), w tym przypadku ujawniające się w muzyce, to całkiem nowe zjawisko, datowane na XIX wiek, które we wcześniejszych stuleciach byłoby nie do pomyślenia 10. Najprawdopodobniej następstwem wspomnianego zjawiska są również melodie bardzo popularnej pieśni Iwana Kozłowa Вечерний звон (wolny przekład wiersza napisanego około 1827 r. przez irlandzkiego poetę Thomasa Moore a) wraz z różnymi jej modyfikacjami, w tym rozpowszechnienie się parafrazy tego tekstu w języku polskim i przedostanie się jej do repertuaru pogrzebowego (zob. komentarz do melodii nr 90), a także inne podobne przypadki. Należy jednak wziąć pod uwagę jeszcze jeden bardzo ważny aspekt stylistycznego rozwoju melodii pieśni, zauważalny również w obecnie. W cyklach pieśni można usłyszeć melodie powszechnie znane w Polsce i na Litwie w XVIII XIX w. związane z doniosłymi wydarzeniami odrodzenia narodowego oraz niosące potężny impuls kulturowy, np. melodia pieśni Serdeczna Matko nierozerwalnie złączyła ją z nieoficjalnym hymnem narodowym Boże coś Polskę (zob. nr 35 i komentarz do melodii) 11. Na Litwie na tę melodię zaczęto śpiewać napisany w 1823 r. przez Silvestrasa Valiūnasa utwór Birutė o treści narodowo-patriotycznej, który stał się znaną i nadal 8 Tekst litewski Neverki, vaikeli, nors tau neramu z tą samą melodią jest śpiewany na całej Litwie (zob. np., F k. 454/01, Renavas, Mažeikių raj., AGG Nr. 7). 9 W wyjaśnianiu szlaków tej wędrówki pomocne okazały się różne encyklopedie, zasoby intenetowe oraz życzliwa pomoc współpracowników. 10 Wiemy, co prawda, że w utworach pisanych przez profesjonalistów dość powszechnie cytowano muzykę ludową, jednak takie środki w gruncie rzeczy nie wpłynęły na zmniejszenie dystansu pomiędzy obu kulturami. 11 Według etnomuzykologa Gustawa Juzali pieśń Boże coś Polskę do dziś śpiewana jest na Wileńszczyźnie, wykonywana na skrzypcach lub innych instrumentach na weselach (ze słów G. Juzali). 104

105 Aušra Žičkienė. Melodie polskich pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie: kilka uwag historycznych lubianą pieśnią ludową, śpiewaną (zapewne dotychczas) w pobliżu Trok i Sejn także po polsku (zob. Petrikaitė 2008: 180). Natomiast warianty i wersje melodii pieśni Pójdźcie do krzyża, Pójdźmy do Pana z winnym pokłonem, Pójdź, pójdź, me serce, do Częstochowy, Pośpiesz, me serce, na Kalwaryję szeroko się rozpowszechniły na Litwie z tekstem napisanym w roku 1814 przez księdza Antanasa Strazdę ( ) Pulkim ant kelių, visi krikščionys (Padnijmy na kolana, wszyscy chrześcijanie) (zob. nr 21, 41, 42, 49) 12 i bez przesady można twierdzić, że odegrały one ważną rolę w kształtowaniu się litewskiej kultury narodowej. Możliwe, że te same idee (duma ze swojej przeszłości, jej romantyzowanie), wywodzące się z okresu odrodzenia narodowego, w swoisty sposób pobrzmiewają także w melodii skomponowanej do tekstu Wołga Wołga, napisanego w 1883 r. przez rosyjskiego poetę Dimitrija Sadownikowa ( ). Zyskała ona wkrótce status pieśni ludowej, na tę melodię śpiewane są pieśni 13 w Mejszagole (F 785/14, Już zapada wieczór miły), w Podbrodziu (783/53, Tu jest miejsce utajone), model jej rytmu powtarza się w większości pieśni (zob. nr 50 i komentarz do niej), w tym również w Polsce. Należałoby dodać, że w komponowaniu melodii do pieśni w XIX w. utrwaliła się pewnego rodzaju szablonowość, pobrzmiewająca jeszcze dość długo na początku XX w. Dziedzictwo to pod względem artystycznym pozostawiało wiele do życzenia. Ustaliły się struktury symetryczne o nader pospolitej formie muzycznej, kilka stereotypowych wzorców rytmicznych, intonacje oparte na zmianie trzech podstawowych funkcji (zob. nr 37, 52, 56, 61, 67a i in.). Takie zjawisko jednak należy oceniać niejednoznacznie. Proste melodie szybciej zakorzeniają się w sferze pobożności ludowej, na ich podstawie daje się tworzyć mnóstwo wariantów, dostosowując je do coraz to innego tekstu, który się podoba i nadaje do wspólnego śpiewania. Tego rodzaju melodie często tworzyli szeregowi księża, organiści. Całkowitą odwrotnością powyżej wspomnianego zjawiska jest adaptacja form muzyki zawodowej owych stuleci proces, który możemy obserwować poniekąd i 12 Pochodzenie tych bliskich melodii nie jest jasne. Znamienne jest to, że w Polsce dotąd nie udało się wykryć takich melodii ani w publikacjach, ani w samoistnym bytowaniu. Całkiem możliwe, że jest to twórczość lokalna (niekoniecznie pochodząca z Wileńszczyzny), która poczynając od wieku XIX rozpowszechniła się w różnych postaciach po całej Litwie. Duża popularność tych melodii i, co najważniejsze, ich rozprzestrzenienie się nie z jednym, lecz z kilku tekstami we współczesnym litewskim i polskim repertuarze pogrzebowym na Litwie świadczy na korzyść powyższej wersji, podobnie jak i to, że melodie bliskich omawianym pieśniom utworów ludowych z lekka parodiują śpiew żebraków (informacja pochodzi z katalogu melodii litewskich pieśni ludowych przechowywanych w LLTI). 13 Melodia rejestrowana w pieśniach ludowych na całej Litwie (dane z katalogu melodii litewskich pieśni ludowych). 105

106 polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie dzisiaj. Otóż możemy zauważyć, jak powoli zaczyna się obecnie rozpowszechniać i zyskiwać coraz większą popularność utwór Aleksandra Orłowskiego W mogile ciemnej śpisz na wieki napisany w końcu XIX w. (zob. nr 100). Jego melodia jest trudna do opanowania, brak tu stroficznej struktury, intonacje różnią się od zwykłych pieśni. Dlatego też zarówno tekst, jak i melodia jeszcze się niejako nie ustaliły, pozostają nadal w procesie dostosowywania. Mimo to śpiewacy zachwycają się tym utworem, próbują się go nauczyć. Mówiąc o współczesności, należy zaznaczyć, że cały wiek dwudziesty, a zwłaszcza jego druga połowa, stał się okresem szczególnych przemian w folklorze, który w sposób nieunikniony wpłynął na zmianę kierunku samorzutnego rozwoju melodii ludowych pieśni pogrzebowych. Dzisiaj szczególnie wyraźnie uwidacznia się ów duży, istotny rozziew pomiędzy tą epoką, z której wywodzi się klasyczna pieśń ludowa podporządkowująca sobie przez długie wieki normy śpiewu kościelnego, a teraźniejszością. W najnowszych pieśniach pogrzebowych uwidacznia się współczesny konglomerat wartości, zatarcie się granic pomiędzy komercyjną i niekomercyjną, wysoką i masową, miejską i wiejską warstwą kultury, jak też przemieszanie gatunków i stylów. Jeśli dawniej repertuar pieśni pogrzebowych kształtował się na gruncie pieśni już egzystujących w kalendarzu kościelnym i lokalnej twórczości ludowej, to obecnie pieśni do repertuaru śpiewaków docierają z bardzo różnych źródeł: cieszące się szczególnym upodobaniem pieśni zostały przetłumaczone z języka litewskiego (np. nr 84a, 84b, 92), szybko rozpowszechniają się utwory z nagrań, przywiezionych z Polski, nowe twory powstają poprzez łączenie fragmentów melodii pieśni zasłyszanych w radiu czy telewizji (o takich sposobach powstawania melodii pisze też B. Bartkowski, zob. Bartkowski 1987: 55 56) i in. 14 Pod względem melodii, stylu wykonania utwory te nazwiemy raczej piosenkami niż pieśniami, cieszą się one wielką popularnością, są wykonywane z dużą dozą emocji, z werwą. Na równi z różnorakimi zjawiskami folkloru współczesnego przynależą one do popularnej i masowej odmiany kultury hybrydalnej, harmonijnie współbrzmią z tendencjami przejawiającymi się zarówno w dzisiejszej katolickiej pobożności ludowej, jak i w nowoczesnej liturgii katolickiej, nie odrzucają zsekularyzowanej estetyki masowej. Nie należy jednak zapominać, że pomimo swojej odmienności, współczesna (nowa) ludowa pieśń pogrzebowa wyrosła na gruncie tradycyjnej kultury pieśniowej. To znaczy, że pieśń owa rozwijając się w czasach globalizacji kultury współczesnej, akumulując wiele różnorodnych warto- 14 Otóż jednym z najbardziej lubianych przez śpiewaków utworów jest Barka, która nieznanymi międzynarodowymi kanałami dotarła nie tylko do Wilna, lecz i na całą Litwę (nr 48). Melodię do tekstu o treści religijnej skomponował w 1968 r. kompozytor hiszpański Cesáreo Gabaráin. Pieśń jest obecnie śpiewana w wielu językach, w tym też po polsku i litewsku. 106

107 Aušra Žičkienė. Melodie polskich pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie: kilka uwag historycznych ści i środków oferowanych przez to środowisko, pozostaje nadal naiwnie naturalna i folklorystycznie prawdziwa. Odzwieciedlony w niej świat twórczy jest jednolity, niepodzielny, niekolidujący ze światopoglądem starych pieśni. W nowych utworach samorzutnie zespolona jest barwa emocjalna tekstu z muzyką o całkowicie odmiennej konotacji, co byłoby niedopuszczalne zarówno w akademickiej muzyce kościelnej, jak i świeckiej. W ten sposób obserwujemy, jak kwiecisty walc z tekstem o tematyce pasyjnej, melodia zapożyczona z przedwojennego okrutnego romansu bądź cytat melodii z sowieckiej piosenki estradowej z tekstem opłakującym zmarłą matkę łączą się ze sobą w repertuarze pieśni pogrzebowych, nie powodując przy tym żadnego konfliktu wartości. Co prawda, zdarza się, że księża dość często nieprzychylnie ustosunkowują się do tego typu innowacji i radzą trzymać się zwyczajowego repertuaru zawartego w modlitewnikach lub śpiewnikach. Jednakże taka opinia lub nawet zakaz nie są w stanie wpłynąć na zahamowanie nowej żywiołowej twórczości ludowej, która szerzy się, nie zważając na granice, narodowości, języki i kultury. Jej utrwalenie się w tradycji śpiewu pogrzebowego z jednej strony świadczy o stopniowo dokonujących się zmianach w tej dziedzinie, możliwe nawet kosztem zaniku starego repertuaru, natomiast z drugiej strony nowa twórczość dowodzi żywotności tradycji, zdolności do przystosowania się, twórczej odnowy i naturalnej ciągłości. Zatem na pytanie, czy tradycyjny śpiew pogrzebowy na Wileńszczyźnie zanika, czy melodie starych pieśni odchodzą w zapomnienie, można z jednej strony odpowiedzieć twierdząco. Nie da się zaprzeczyć, że nowe procesy obecnie są bardzo aktywne, znane i lubiane melodie szerzą się nie tylko na poziomie lokalnym i regionalnym, lecz docierają również z radia, telewizji, ze stron internetowych, z nagrań, a zatem mają źródło o wiele bogatsze. W taki sposób następuje umiędzynarodowienie melodii pieśni, przejawia się nawet tendencja do globalizacji. Jednocześnie powoli zaczynają zanikać, blaknąć barwy muzyki regionalnej, co zauważają także badacze w Polsce (Sławińska-Dahlig 2009: ). Z drugiej zaś strony na Wileńszczyźnie nawet w sąsiednich wsiach melodie różnią się na tyle, że śpiewacy zauważają to od razu, stale podkreślają, że z powodu tych różnic nie mogą śpiewać z innymi grupami śpiewaków. Ludzie najczęściej twierdzą, że melodii pieśni uczą się od rodziców czy dziadków, od siebie nawzajem, od śpiewaków z pobliskich miejscowości, od miejscowego organisty, księdza, rzadziej docierają do nich nagrania lub śpiewniki z nutami z bardziej oddalonych miejsc (np. z Polski, z Wilna), nieraz melodie tworzą nawet sami. Zaobserwowane w tradycji śpiewu pogrzebowego w Wilnie tendencje, prowadzące do przeobrażeń w kierunku rozwiązań komercyjnych, prawdopodobnie oznaczają nieuchronne dalsze i szybsze zmiany w tradycji śpiewu, które po kilku dziesięcioleciach doprowadzą do całkiem nowej, może nawet już nierozpoznawalnej, jakości. 107

108

109 Bibliografija Bibliografia

110 1. ADAMOWSKI, Jan; DODA, Jadwiga; MICKIEWICZ, Halina. Śmierć i pogrzeb w relacjach Polaków mieszkających na Białorusi. Etnolingwistyka, 1997/1998, t. 9/10, s ADAMOWSKI, Jan. Polskie pieśni pogrzebowe. Twórczość Ludowa, 1994, z. 3 4, s BARTKOWSKI, Bolesław. Polskie śpiewy religijne w żywej tradycji: Style i formy. Kraków, BARTMIŃSKI, Jerzy (red. nauk.). Polskie pieśni i muzyka ludowa. Źródła i materiały, t. 4: Lubelskie. Lublin, BOBKOWSKI, Bartosz. Rozstanie z tradycją śmierć w tradycji i współczesności Ziemi Bytowskiej. In: Sen i śmierć na Wileńszczyźnie. Red. Krzysztof Braun. Warszawa, 2001, s BRAUN, Krzysztof (red.). Sen i śmierć na Wileńszczyźnie, Warszawa, BRŪZGIENĖ, Rūta. Kantičkinių giesmių liaudiškumas, Liaudies kultūra, 1997, Nr. 5, p DAHLIG, Piotr. Cechy regionalne śpiewów pogrzebowych w Polsce. In: Folklorystyka na przełomie wieków. Red. Daniel Kadłubiec. Cieszyn, 1999, s DRINGELIS, Giedrius; NAKIENĖ, Austė (pareng.). Lietuvių liaudies dainynas, t. 15: Dainos apie gamtą. Vilnius, FISCHER, Adam. Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego, Lwów, GROCHOWSKI, Piotr. Obraz śmierci w ludowych parafrazach Skargi umierającego i pieśni Dusza z ciała wyleciała. In: Problemy współczesnej tanatologii. Medycyna antropologia kultury humanistyka. Red. Jacek Kolbuszewski. Wrocław, 1999, t. III, s JOVAIŠA, Liudas. Tridento susirinkimas ir Lietuva. Lietuvių katalikų mokslų akademijos metraštis, 2000, t. 16, p JUZALA, Gustaw. Musik des litauisch-polnisches Grenzgebiets. In: Ethnic relations and musical folklore. Ed. by Rimantas Astrauskas. Vilnius, 2002, p KAJACKAS, Algimantas. Bažnyčia liturgijoje. Liturgijos raida istorijoje: vadovėlis aukštosioms mokykloms. Kaunas, KOLBUSZEWSKI, Jacek. Polska pieśń pogrzebowa. Prolegomena. Polska Sztuka Ludowa, t. XL: Konteksty, 1986, nr 1 2, s KOLBUSZEWSKI, Jacek. Z dziejów polskiej pieśni pogrzebowej. Uwagi o pieśniach katolickich. In: Literatura i Kultura Popularna. Wrocław, 1996, t. V, s KRUPOVES, Marija. Lenkų liaudies dainos Lietuvoje. Tautosakos darbai, 1999a, t. X (XVII), p KRUPOWIES, Maria. Polska pieśń na Litwie: Analiza filologiczna i etnomuzykologiczna: Antologia: rękopis pracy doktorskej. Warszawa: ISPAN, 1999b. 110

111 bibliografija / bibliografia 19. KRZYŻANOWSKI, Julian (red.). Słownik folkloru polskiego. Warszawa, KUPISIŃSKI, Zdzisław. Śmierć jako wydarzenie eschatyczne. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia pogrzebowe oraz zaduszkowe mieszkańców regionu opoczyńskiego i radomskiego. Lublin, KURZOWA, Zofia. Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI XX w. Warszawa Kraków, MARKAITIS, Bruno. Jėzuitai Lietuvoje. Laiškai lietuviams, 1956, t. VII, Nr. 7, p MARSZALIK, Bogusława. Uproś śmierć dobrą Śpiewy pogrzebowe na Wileńszczyźnie. Przegląd Myzykologiczny, 2003, nr 3, s MARSZALIK, Bogusława. Zmarły człowiecze, z tobą się żegnamy miejsce śpiewu w obrzędowości pogrzebowej na Wileńszczyźnie. In: Sen i śmierć na Wileńszczyźnie. Red. Krzysztof Braun. Warszawa, 2001, s MASOJĆ, Irena. Regionalne cechy systemu gramatycznego współczesnej polszczyzny kulturalnej na Wileńszczyźnie. Warszawa, MĘDELSKA, Jolanta. Język Jana Ciechanowicza. Przyczynek do dziejów polszczyzny na Radzieckiej Litwie. Bydgoszcz, MĘDELSKA, Jolanta. Język polski na Litwie w dziewiątym dziesięcioleciu XX wieku. Bydgoszcz, MICHAŁOWSKA, Teresa. Dusza z ciała wyleciała. Próba interpretacji. Pamiętnik Literacki, 1989, t. LXXX, z. 2, s MICHAŁOWSKA, Teresa (red.). Słownik literatury staropolskiej: Śriedniowiecze, Renesans, Barok. Warszawa, Kraków, MILLER, A. Krótki zarys upadku muzyki kościelnej w zachodnich guberniach Cesarstwa w XIX stuleciu. Śpiew kościelny, 1896, nr 6 8, s , , MOTUZAS, Alfonsas. Katalikiškos pridedamosios pamaldos Lietuvoje. Liaudies kultūra, 2000, Nr. 5 (74), p MOTUZAS, Alfonsas. Žemaičių Kalvarijos Kryžiaus kelių apvaikščiojimo ir per šermenis giedamų Kalnų kilmė: sąsajos ir skirtumai. Tiltai, 1998, Nr. 1 (3), p NOWAK, Tomasz. The sources of religious repertuar among Poles in Lithuania. The Vilnius region. In: Traditional musical cultures in central-eastern Europe: Ecclesiastic and folk transmission. Ed. by Piotr Dahlig. Warszaw, 2009, p NOWAK, Tomasz. Tradycje muzyczne społeczności polskiej na Wileńszczyźnie. Opinie i zachowania. Warszawa, NOWICKA-JEŻOWA, Alina. Pieśni czasu śmierci. Studium z historii duchowości XVI XVIII wieku. Lublin, PERSZON, Jan. Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach. Pelplin,

112 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės 37. PETRIKAITĖ, Jūratė. Silvestro Valiūno Birutės folkloriniai variantai. Tautosakos darbai, 2008, t. XXXV, p POCIŪTĖ-ABUKEVIČIENĖ, Dainora; VAICEKAUSKAS, Mikas (pareng.). Giesmės dangaus miestui. XVI XVIII amžiaus lietuvių bažnytinių giesmių antologija. Vilnius, SIEDLECKI, Jan. Śpiewniczek zawierający pieśni kościelne z melodyami dla użytku młodzieży szkolnej. Kraków, SYRNICKA, Krystyna. Uwagi o polskich pieśniach pogrzebowych na Wileńszczyźnie. Problemy współczesnej tanatologii: medycyna antropologia kultury humanistyka. Red. Jacek Kolbuszewski. Wrocław, 2002, t. VI, s SYRNICKA, Krystyna. Rodzima twórczość pieśniowa w tradycyjnym obrzędzie pogrzebowym na Wileńszczyźnie. In: Pejzaże kultury. Red. Władysław Dynak i Marian Ursel. Wrocław, 2005, s SYRNICKA, Krystyna. Tematyka Maryjna w polskich pieśniach pogrzebowych na Wileńszczyźnie. In.: Kultura polityczna w Polsce, t. VI: Litwa w polskiej tradycji i kulturze politycznej, cz. 2. Red. Marceli Kosman. Poznań, 2006, s SYRNICKA, Krystyna. Cokolwiek w świecie jest, wszystko marność... Idee vanitas i memento mori we współczesnym repertuarze pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie. In.: Problemy współczesnej tanatologii: medycyna antropologia kultury humanistyka. Red. Jacek Kolbuszewski. Wrocław, 2007, t. XI, s SYRNICKA, Krystyna. Polsko-litewskie interferencje kulturowe w katolickich pieśniach pogrzebowych na Litwie. In: Tożsamość na styku kultur. Red. Irena Masojć i Romuald Naruniec. Vilnius, 2008, s SYRNICKA, Krystyna. Współczesny repertuar pieśni pogrzebowych na Wileńszczyźnie i jego źródła. Tautosakos darbai, 2009, t. XXXVIII, p SŁAWIŃSKA-DAHLIG, Ewa. The funeral singer in central Poland. In: Traditional musical cultures in central-eastern Europe: Ecclesiastic and folk transmission. Ed. by Piotr Dahlig. Warszaw, 2009, p SLIUŽINSKAS, Rimantas. Lietuvių ir lenkų liaudies dainų sąsajos. Klaipėda SULIMA, Roch. O umieraniu. Śpiewy pogrzebowe z Grodziska. Regiony, 1985, t. XI, nr 1 4, s SZYMAŃSKA, Janina. Pieśni pustych nocy. Etnolingwistyka, 1997/1998, t. 9/10, s TRILUPAITIENĖ, Jūratė. Jėzuitų muzikinė veikla Lietuvoje. Vilnius, TUREK, Krystyna. Ludowe zwyczaje, obrzędy i pieśni pogrzebowe na Górnym Śląsku. Katowice, VAICEKAUSKAS, Mikas. Lietuviškos katalikiškos XVI XVIII amžiaus giesmės. Vilnius,

113 bibliografija / bibliografia 53. VILIMAS, Jonas. Grigališkasis choralas: tradicija ar tradicijos. Lietuvos muzikologija, 2000a, t. 1, p VILIMAS, Jonas. Grigališkasis choralas. Iš: Muzikos enciklopedija, t. 1. Vilnius, 2000b, p VILIMAS, Jonas. The features of tradition of the Gregorian chant in the Grand Duchy of Lithuania: Exposure of the 15th 18th centuries and attempt of reconstruction [Grigališkojo choralo tradicijos bruožai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje: XV XVIII amžių atodangos ir rekonstrukcijos bandymas]: summary of doctoral dissertation. Vilnius: Vilnius university, ZOŁA, Antoni. Gregorian chant and folk culture in Poland. In: Traditional musical cultures in central-eastern Europe: Ecclesiastic and folk transmission. Ed. by Piotr Dahlig. Warszaw, 2009, p ZOŁA, Antoni. Melodyka ludowych śpiewów religijnych w Polsce. Lublin, ŽIČKIENĖ, Aušra; SYRNICKA, Kristina. Naujosios giesmės lietuvių ir Vilniaus krašto lenkų laidotuvėse. Tautosakos darbai, Vilnius, 2013, t. XLV, p ЧЕКМОНАС, Валерий. К проблеме польского национального самосознания на литовско-славянском пограничье. In: Granice i pogranicza, Język i historia. Red. Stanisław Dubisz i Alicja Nagórko. Warszawa, 1994, s

114

115 Giedotojai ir giedotojų grupės Członkowie grup śpiewaczych

116 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Dieveniškės /Dziewieniszki (2, 4, 5, 7 9, 12, 55, 65, 75, 84a, 84b, 87, 94)* Leokadija Šilobrit / Leokadia Szyłobryt (z domu Wasilewska), ur we wsi Šarkaičiai (gm. Dziewieniszki), zam. w Dziewieniszkach. Jeszcze w dzieciństwie zaczęła śpiewać w chórze kościelnym. Bierze udział w śpiewach pogrzebowych od ponad 30 lat. Wykonuje również utwory litewskie. Wielu starszych członków jej rodziny było śpiewakami pogrzebowymi. Kierowniczka grupy. Janina Kučinska / Janina Kuczyńska (z domu Daraszewicz), ur we wsi Januszewszczyzna (rej. oszmiański) na Białorusi, zam. w Dziewieniszkach. Razem z ojcem śpiewakiem w pogrzebach uczestniczyła od dzieciństwa, śpiewać zaczęła w wieku 16 lat. Ana Ščikno / Anna Szczykno (z domu Smolewska), ur we wsi Rindžiūnai (gm. Dziewieniszki), zam. w Dziewieniszkach. Bierze udział w śpiewach pogrzebowych zaledwie od paru lat. Wykonuje również utwory litewskie. Eišiškės / Ejszyszki (37, 54, 56, 68, 77, 97a, 98) Gražina Silajenkova / Grażyna Siłajenkowa (z domu Urbanowicz), ur w Ejszyszkach, zam. tamże. Nikt z członków jej rodziny nie śpiewał na pogrzebach. Należy do chóru kościelnego. Zaczęła uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych od 2008 r. Początkowo śpiewała ze starszymi śpiewakami, obecnie jest kierowniczką grupy. Teresa Žuk / Teresa Żuk (z domu Narwojsz), ur we wsi Kalabariškės (gm. Kowalczuki), zam. w Ejszyszkach. Jej rodzina była bardzo muzykalna, na pogrzebach jednak śpiewała tylko jedna ciotka. Należy do zespołu amatorskiego Ejszyszczanie. Śpiewa również w chórze kościelnym. Wcześniej do śpiewaków dołączała się sporadycznie, od 2012 r. zaczęła śpiewać stale. Lentvaris / Landwarów (1, 18, 28, 35, 40, 48, 50, 62, 70, 86, 91a, 92, 95) Genovefa Semaškevič / Genowefa Siemaszkiewicz (z domu Staniewicz), ur w Głuszycach (rej. postawski) na Białorusi, zam. w Landwarowie. Ponieważ w śpiewach pogrzebo- * Skaičiai skliausteliuose tai giesmių numeriai knygoje / Cyfry w nawiasach oznaczają numery pieśni w antologii. 116

117 Giedotojai ir giedotojų grupės / Członkowie grup śpiewaczych wych uczestniczyli prawie wszyscy starsi członkowie jej rodziny, zaczęła śpiewać jeszcze w młodości. Śpiewakiem jest również jej mąż, Henryk Siemaszkiewicz. Od 1980 r. uczęszcza do chóru kościelnego. Kierowniczka tej grupy, którą założyła przed 15 laty. Henrik Semaškevič / Henryk Siemaszkiewicz, ur w Dąbrowie (rej. postawski) na Białorusi, zam. w Landwarowie. Od 1980 r. uczęszcza do chóru kościelnego i śpiewa na pogrzebach. Do śpiewaków pogrzebowych należeli jego ojciec i wuj, a obecnie również jego żona, Genowefa Siemaszkiewicz. Do grupy należą jeszcze dwie osoby, które brały udział w rozmowie, lecz nie uczestniczyły w nagrywaniu pieśni: Irena Česnovič / Irena Czesnowicz (z domu Iwanowicz), ur we wsi Pilialaukis (gm. Stare Troki), zam. w Landwarowie. Mając 12 lat, zaczęła śpiewać w chórze kościelnym, a w wieku 15 lat na pogrzebach. Wraz z siostrą, Janiną Sokolińską, kontynuuje tradycję rodzinną śpiewaczkami pogrzebowymi były również jej matka i ciotka. Umie czytać nuty. Janina Sokolinska / Janina Sokolińska (z domu Iwanowicz), ur we wsi Pilialaukis (gm. Stare Troki), zam. w Landwarowie. Mając 13 lat, zaczęła śpiewać w chórze kościelnym. Do grupy śpiewaków dołączyła się przed 12 laty. Śpiewaczkami pogrzebowymi były również jej matka i ciotka, a obecnie siostra, Irena Czesnowicz. Umie czytać nuty. Madžiūnai /Madziuny (29, 53, 57, 58, 67a, 72, 73, 85, 93, 96b, 101) Anastazija Pansevič / Anastazja Pansewicz (z domu Mackiewicz), ur we wsi Žvėrynas (gm. Połuknia), zam. w Madziunach. Na pogrzebach śpiewał jej dziadek, ona natomiast zaczęła uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych w wieku dojrzałym, gdy wychowała dzieci. Kierowniczka grupy. Halina Kravčun / Halina Krawczun (z domu Kuzborska), ur w Madziunach, zam. w Połukni. Śpiewakiem pogrzebowym był jej ojciec. Po raz pierwszy wzięła udział w śpiewach pogrzebowych, gdy miała 19 lat, stale zaczęła śpiewać jednak w wieku dojrzałym, kiedy wychowała dzieci. Teresa Kuzborska / Teresa Kuzborska (z domu Bujnowska), ur w Połukni, zam. w Madziunach. Zaczęła śpiewać na pogrzebach w wieku dojrzałym, gdy wychowała dzieci. Nikt z członków jej rodziny nie uczestniczył w śpiewach pogrzebowych. Genovefa Rizgelienė / Genowefa Rizgelienė (z domu Baniusiewicz), ur w wsi Užuklonis (gm. Dajnowa), zam. w Madziunach. W szkole i na studiach uczęszczała do chóru. Do grupy śpiewaków dołączyła się w 1995 r. po śmierci męża. Nikt z członków jej rodziny nie śpiewał na pogrzebach. 117

118 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Maišiagala / Mejszagoła (30, 41, 51, 83b, 88, 89, 103) Juzefa Markevič / Józefa Markiewicz (z domu Antropik), ur we wsi Kijučiai (rej. orański / Varėna), zam. w Wilnie. Należy do zespołu Mejszagolanka. Zaczęła śpiewać na pogrzebach w 1997 r. za namową teściowej, która była śpiewaczką pogrzebową. Z powodu pracy w szkole najczęściej uczestniczy tylko w śpiewach podczas wieczornego czuwania. Umie czytać nuty. Kierowniczka grupy. Danuta Baranovska / Danuta Baranowska (z domu Sinkiewicz), ur w Rzeszy (gm. Awiżenie), zam. w Mejszagole. Zaczęła śpiewać na pogrzebach przed 10 laty, po śmierci męża. Nikt z jej przodków nie należał do śpiewaków pogrzebowych. Edvard Jasevič / Edward Jasewicz, ur we wsi Vydautiškės (gm. Dukszty), zam. w Mejszagole. Zaczął brać udział w śpiewach pogrzebowych po powrocie z wojska. Mimo że nikt z członków jego rodziny nie śpiewał na pogrzebach, działalność śpiewaków pociągała go już od dzieciństwa. Jadvyga Stankevičienė / Jadwiga Stankevičienė (z domu Kukis), ur we wsi Karvys (gm. Mejszagoła), zam. w Mejszagole. Nikt z jej przodków nie śpiewał na pogrzebach. Zaczęła uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych od roku 1980, początkowo tylko w rodzinie, dopiero po zmianie ustroju, gdy jako nauczycielka nie musiała tego ukrywać, śpiewała również na innych pogrzebach. Umie czytać nuty. Podczas nieobecności Józefy Markiewicz może przewodniczyć grupie. Mickūnai / Mickuny (15, 16, 19, 23, 43, 78, 80, 100, 102) Stanislava Narkevič / Stanisława Narkiewicz (z domu Gerfolweden), ur w Mickunach, zam. tamże. Śpiewakami pogrzebowymi byli starsi członkowie jej rodziny dziadek i wuj. Zaczęła śpiewać na pogrzebach w 1998 r. Należy również do chóru kościelnego. Kierowniczka grupy. Alensander Gulbicki / Aleksander Gulbicki, ur w Mickunach, zam. tamże. Śpiewakiem pogrzebowym był jego wuj. Należy do chóru kościelnego. Śpiewa na pogrzebach od 1998 r. Ana Zavadzka / Anna Zawadzka (z domu Czerniawska), ur w Mickunach, zam. we wsi Lyta (gm. Mickuny). Nikt z członków jej rodziny nie śpiewał na pogrzebach. Należy do chóru kościelnego. W śpiewach pogrzebowych bierze udział od 2003 r. 118

119 Giedotojai ir giedotojų grupės / Członkowie grup śpiewaczych Naujoji Vilnia / Nowa Wilejka (11, 39, 43, 52, 59, 61) Teresa Pozlevič / Teresa Pozlewicz (z domu Jaśkiewicz), ur w Bielawie na Dolnym Śląsku w Polsce, zam. w Nowej Wilejce. Na pogrzebach śpiewała jej babcia. Zaczęła uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych w wieku 16 lat. Czasami dołącza się do innych śpiewaków i wykonuje również litewskie pieśni pogrzebowe. Kierowniczka grupy. Juzefa Krivickaja / Józefa Krywickaja (z domu Rodź), ur we wsi Swirnak (rej. ostrowiecki) na Białorusi. Śpiewakami pogrzebowymi byli jej ojciec i siostra. Zaczęła śpiewać na pogrzebach w wieku 30 lat, początkowo tylko sporadycznie w rodzinie, od 10 lat stale uczestniczy w śpiewach pogrzebowych. Pabradė / Podbrodzie (6, 13, 14, 26, 27, 66, 67b, 97b) Boleslav Markovič / Bolesław Markowicz, ur we wsi Kločiūnai (gm. Podbrodzie), wcześniej mieszkał w Wilnie, od 55 lat mieszka w Podbrodziu. Należy do chóru kościelnego. Zaczął śpiewać na pogrzebach w wieku 14 lat. Śpiewaczką pogrzebową była również jego starsza siostra. W 2008 r. po śmierci swoich kolegów, z którymi przez dłuższy czas tworzył grupę śpiewaczą, zaprosił do wspólnego śpiewania poniższe osoby. Kierownik grupy. Irena Kulevič / Irena Kulewicz (z domu Kurkul), ur we wsi Katelninkai (gm. Podbrodzie), zam. w Podbrodziu. Należy do wielokulturowego zespołu Praeities aidai. Na pogrzebach śpiewa od 2009 r. Nikt z jej rodziny nie należał do grup śpiewaczych. Danuta Vitkovska / Danuta Witkowska (z domu Piotrowicz), ur we wsi Padubingė (gm. Podbrodzie), zam. w Podbrodziu. Należy do wielokulturowego zespołu Praeities aidai. Bierze udział w śpiewach pogrzebowych od 2008 r. Na pogrzebach śpiewał jej ojciec. Sužionys / Sużany (3, 24, 45, 64, 76) Mariana Sinkevič / Marianna Sinkiewicz (z domu Kierul), ur we wsi Dvailiniai (gm. Sużany), zam. w Sużanach. Należy do zespołu amatorskiego Sużanianka. Śpiewaczką pogrzebową była jej matka, a obecnie jest starsza siostra, Jadwiga Kawszyn. Śpiewa na pogrzebach od 20 lat. Kierowniczka grupy. 119

120 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Janina Anusevič / Janina Anusewicz (z domu Adamowicz), ur we wsi Griciūnai (gm. Sużany), zam. w Sużanach. Należy do chóru kościelnego. Jest członkinią zespołu Sużanianka. Śpiewakiem pogrzebowym był jej ojciec. Uczestniczy w śpiewach pogrzebowych od 1962 r. Stanislava Ingelevič / Stanisława Ingielewicz (z domu Kostecka), ur we wsi Skirlėnai (gm. Sużany), zam. tamże. Należy do chóru kościelnego. W śpiewach pogrzebowych uczestniczyli jej rodzice. Zaczęła śpiewać na pogrzebach w wieku 12 lat. Jest przewodniczką mniejszej grupy śpiewaczej w Skirlanach. Jadvyga Kavšyn / Jadwiga Kawszyn (z domu Kierul), ur we wsi Dvailiniai (gm. Sużany), zam. tamże. Śpiewaczką pogrzebową była jej matka, a obecnie jest młodsza siostra, Marianna Sinkiewicz. W śpiewach pogrzebowych zaczęła uczestniczyć w wieku 16 lat. Šiauliai / Szawle (10, 17, 36, 38, 49, 82, 83a, 90) Veronika Voleišo / Weronika Wołejszo (z domu Graužinis), ur we wsi Blendė (gm. Jawniuny), zam. w Szawlach. Śpiewakami pogrzebowymi byli jej dziadek oraz dalsi krewni, obecnie również jej brat, Tadeusz Graužinis. Zaczęła uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych w wieku 12 lat. Należy do zespołu amatorskiego Wesołe babki. Kierowniczka grupy. Tadeuš Graužinis / Tadeusz Graużinis, ur we wsi Blendė (gm. Jawniuny), zam. w Szawlach. Na pogrzebach śpiewali jego dziadek oraz dalsi krewni, obecnie również siostra, Weronika Wołejszo. Zaczął uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych przed laty. Jadvyga Orševska / Jadwiga Orszewska (z domu Urbanowicz), ur we wsi Bagaslaviškis (gm. Gelvonai), zam. w Szawlach. Nikt z członków jej rodziny nie śpiewał na pogrzebach. Uczestniczy w śpiewach pogrzebowych od ponad 20 lat. Należy do zespołu Wesołe babki. Ona Sasnauskienė / Ona Sasnauskienė (z domu Kapcevičiūtė), ur w parafii Gelvonai, zam. w Szawlach. Śpiewaczką pogrzebową była jej ciotka, która śpiewała po litewsku. Uczestniczy w śpiewach pogrzebowych ponad 20 lat. Przed śmiercią męża należała do zespołu Wesołe babki. 120

121 Giedotojai ir giedotojų grupės / Członkowie grup śpiewaczych Švenčionėliai / Nowe Święciany (25, 42, 46, 79, 81, 96a, 99) Jadvyga Liongina Tumolovič / Jadwiga Longina Tumołowicz (z domu Nosewicz), ur we wsi Januliškės (gm. Nowe Święciany), zam. w Nowych Święcianach. Nikt z członków jej rodziny nie śpiewał na pogrzebach, choć wszyscy byli bardzo muzykalni. Zaczęła uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych jeszcze w młodości. Jej mąż, Zenon Tumołowicz, jest poetą ludowym i ułożył niejedną pieśń pogrzebową. Kierowniczka grupy. Danuta Borkovska / Danuta Borkowska (z domu Burzyńska), ur we wsi Družiliai (gm. Maguny), zam. w Nowych Święcianach. Nikt z członków jej rodziny nie śpiewał na pogrzebach. Uczęszcza do chóru kościelnego. Do grupy śpiewaczej należy od 1992 r. Jadvyga Kazakevič / Jadwiga Kazakiewicz (z domu Bogdziun), ur we wsi Kužiai (gm. Butrymańce, rej. solecznicki), zam. w Wilnie, po przejściu na emeryturę często spędza czas w domu rodzinnym męża w Nowych Święcianach. Śpiewa w chórze kościelnym, należy też do amatorskiego zespołu wokalnego Marzenie. Kilkakrotnie śpiewała na pogrzebach w składzie tej grupy śpiewaczej. Marija Korecka / Maria Korecka (z domu Januszewska), ur w Nowych Święcianach, zam. tamże. Nikt z członków jej rodziny nie uczestniczył w śpiewach pogrzebowych. Należy do chóru kościelnego. Śpiewa na pogrzebach od 30 lat. Irena Uzialo / Irena Uzialo (z domu Rameikaitė), ur w parafii Inturki (rej. molecki / Molėtų raj.), zam. w Nowych Święcianach. Jej matka i ciotka śpiewały na pogrzebach po litewsku. W młodości razem z ciotką uczęszczała do litewskiego chóru kościelnego. Mieszkając w Nowych Święcianach, nauczyła się języka polskiego, do grupy śpiewaków dołączyła się w wieku emerytalnym. Podczas nieobecności Jadwigi Tumołowicz może przewodniczyć grupie. Česlava Žigienė / Czesława Žigienė (z domu Sawicka), ur we wsi Sponty (rej. ostrowiecki) na Białorusi, zam. w Nowych Święcianach. Należała do różnych zespołów amatorskich, w których śpiewała i tańczyła. Na pogrzebach śpiewała jej starsza siostra. Do grupy dołączyła się w 2009 r. Turgeliai / Turgiele (31, 32, 33, 34, 60, 63, 69, 71) Vladislava Šilobrit / Władysława Szyłobryt (z domu Czernigowa), ur w Turgielach, zam. tamże. Nikt z członków jej rodziny nie śpiewał na pogrzebach. Zaczęła sporadycznie uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych jeszcze w młodości. Jest kierownikiem zespołu folklorystycznego Turgielanka. Umie czytać nuty. Kierowniczka grupy. 121

122 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės Helena Jančunska / Helena Janczuńska, ur w Turgielach, zam. tamże. Nikt z członków jej rodziny nie uczestniczył w śpiewach pogrzebowych. Zaczęła śpiewać na pogrzebach przed kilku laty. Należy do zespołu Turgielanka. Ona Kovgier / Ona Kovgier (z domu Kuklytė), ur niedaleko Dziewieniszek, zam w Turgielach. Jej ojciec śpiewał na pogrzebach po polsku, choć w rodzinie posługiwano się językiem litewskim. Zaczęła uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych w wieku 21 lat. Wcześniej należała do zespołu amatorskiego Kamioneczka, obecnie jest członkinią zespołu Turgielanka. Helena Šimoliūnienė / Helena Šimoliūnienė (z domu Siwińska), ur we wsi Kadzie (rej. oszmiański) na Białorusi, zam. w Turgielach. Śpiewakami pogrzebowymi byli obaj jej dziadkowie oraz wuj. Uczestniczy w śpiewach pogrzebowych od ponad 40 lat. Należy do zespołu Turgielanka. Vanda Volodkovič / Wanda Wołodkowicz (z domu Kowgier), ur we wsi Gierdijewce (rej. oszmiański) na Białorusi, zam. w Turgielach. Śpiewaczką pogrzebową była jej matka. Zaczęła uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych od 2000 r. Helena Žabelovič / Helena Żabiełowicz (z domu Borys), ur w Taboryszkach (gm. Turgiele), zam. w Turgielach. Nikt z członków jej rodziny nie śpiewał na pogrzebach. Zaczęła uczestniczyć w śpiewach pogrzebowych od 1998 r. Należy do zespołu folklorystycznego Turgielanka. Vilnius / Wilno (20, 21, 22, 47, 74, 91b) Stanislava Lavik / Stanisława Ławik (z domu Wincel), ur we wsi Skarvadiškės (gm. Rukojnie), zam. w Wilnie, należy do parafii św. Piotra i Pawła. Wielu starszych członków jej rodziny było śpiewakami pogrzebowymi. Zaczęła śpiewać na pogrzebach przed 12 laty w grupie, która niedawno się rozpadła z powodu śmierci przewodnika oraz choroby innej osoby. Obecnie śpiewa sama na spotkaniach rocznicowych, czasami dołącza się do innych śpiewaków na pogrzebie. Antoni Zmitrovič / Antoni Zmitrowicz, ur. 1939, we wsi Słobódka (rej. ostrowiecki) na Białorusi, zam. w Wilnie. Był organistą w kościele św. Piotra i Pawła, a następnie w kościele Opatrzności Bożej i Serca Jezusowego. W śpiewach pogrzebowych bierze udział zaledwie od kilku lat. Nie należy do żadnej grupy. Bronislava Makarevič / Bronisława Makarewicz (z domu Skorupa), ur w Turmontach (rej. jezioroski / Zarasai), zam. w Wilnie. Śpiewa w chórze kościelnym w Kaplicy Ostrobramskiej. W śpiewach pogrzebowych zaczęła uczestniczyć już w wieku emerytalnym. Nie należy do żadnej grupy. 122

123 Laidotuvių giesmės Pieśni pogrzebowe

124 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Land. F 787/01, F 787/02 1. melodia (F 787/02): 1. Anioł Pański zwiastował Pannie Maryi 124

125 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 2. melodia (F 787/01): 125

126 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie > Anioł Pański zwiastował Pannie Maryi i poczęła z Ducha Świętego. Zdrowaś Maryjo, łaski pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między niewiastami i błogosławion owoc żywota Twego, Jezus. Święta Maryjo, Matko Boża, módl się za nami grzesznemi teraz i w godzinę śmierci naszej. Amen. 2. Oto ja służebnica Pana mojego, niechże mi się stanie według słowa Twego. Zdrowaś Maryjo A słowo ciałem się stało i mieszkało między nami. Zdrowaś Maryjo... Wieczny odpoczynek racz im dać Panie, a światłość wiekuista niech im świeci. Amen. (2 3) <

127 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana w różnych częściach cyklu zazwyczaj na początku obrzędu, czasami jednak również na zakończenie wieczornego czuwania, z rana w dniu pogrzebu, podczas opuszczania domu, na cmentarzu nad grobem, podczas spotkań rocznicowych (miesiąc, pół roku i rok po śmierci). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. F 795/17, F 795/26, Madz. F 781/01, Mejsz. F 785/03, Mic. F 596/01, F 603/01b, Pod. F 783/01, Suż. F 604/01, Szaw. F 791/01, Tur. F 789/29, Wil. F 800/01. Wariantywność nieznaczna, podstawowy tekst we wszystkich miejscowościach jest identyczny, Anioł Pański kończy modlitwa śpiewana Wieczne odpocznienie (Wieczny odpoczynek). W Madz. pieśń Anioł Pański łączona jest z modlitwą Święte dusze, patronie tej duszy (bez pauzy i na tę samą melodię): Święte dusze, patronie tej duszy, ze wszystkiemi świętemi módl się za te dusze. Boże z miłosierdzia, daj ratunek wszędzie. Niechaj Twoja chwała święta wywyższona będzie. Przez krew i mękę Jezusową i przez rany ciężkie, proszę przyjąć ta dusza do nieba przez ręce anielskie Najsłodszy Jezus, dla imienia Twego, racz wybawić ta dusza z ognia czyśćcowego, i ci, co w czyśćcu zostają, niech ulgę mają, za przyczyną Panny Świętej niech niebo otrzymają. Niech odpoczywają w wiecznym pokoju, ze wszystkiemi świętemi na wiek wieków. Amen. Daj, Trójco Święta, odpoczynek wieczny, 2 w niebie bezpeczny 1. (2 2) Daj, Trójco Święta, odpoczynek wieczny, 2 w niebie bezpeczny. [zwr. mówiona] Panie, wysłuchaj modlitwę naszą, A wołania nasze niech przyjdą do Ciebie. 1 dial. bezpieczny 127

128 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Zwyczaj odmawiania modlitwy Anioł Pański istniał już w I poł. XIII w., propagowany był przez zakon franciszkański, w XVI w. rozpowszechnił się w całym chrześcijaństwie zachodnim. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 302, Sied Komentarz do melodii Obie melodie zaczerpnięte są z tego samego źródła z chorału gregoriańskiego nabrały jednak cech regionalnych. Śpiewaczka z grupy w Landwarowie Genowefa Siemaszkiewicz wyróżnia dwie wersje pieśni Anioł Pański (obie zostały tu zamieszczone) litewską (F 787/02) i polską, czyli kościelną (F 787/01): U nas w kościele też dwie melodii jest. Jedna kościelna, w kościele, a taka lżejsza to już na pogrzebie. Tak na litewska nuta więcej już na pogrzebie śpiewamy, bo ona taka lżejsza. Litewski śpiew, on jest najdużo lżejszy jak polski. I, na przykład, w Wilnie, w Trokach też onie na litewska nuta [śpiewają]. A w Landwarowie starodawniejszy Anioł Pański jeszcze (cytat z F 787/01). Tzw. kościelna wersja wyróżnia się bardziej skomplikowaną formą, nieco szerszym diapozonem, litewska zaś jest prostsza. Litewską wersję pieśni Anioł Pański śpiewa się też w Pod. (F 783/01) i Szaw. (F 791/01), polską w Madz. (F 781/01), Mic. (F 596/01, F 603/01b), Suż. (F 604/04), Tur. (F 789/29), Wil. (F 800/01). Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Miod. 302, Sied. nr

129 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Dziew. F 793/01, R 7829/ Dzień, on dzień, gniewu Pańskiego* > Dzień, on dzień, gniewu Pańskiego świat w proch zetrze, świadkiem tego Dawid z Sybillą wszystkiego. 2. Strach przyjdzie od wielmożności Pańskiej, gdy przyjdzie w srogości sądzić i najmniejsze złości. 3. Trąba głosu ogromnego wzbudzi z umarłych każdego, by wstał przed sąd Pana swego. < 4. Zdumieje się przyrodzenie, gdy wszelkie Pańskie stworzenie wstanie na liczby czynienie. 5. Księgi przed sąd przynieść każą, wszech ludzi grzechy pokażą, gdzie według nich nas ukarzą. 6. Wszystkie zbrodnie zatajone będą światu objawione i wieczną hańbą zelżone. 7. Co grzesznik na ten czas rzecze i do kogo się uciecze, gdy i dobrym strach dopiecze. 8. Królu Sędzio! co wpisane w księgi zbawiasz swe wybrane, zbaw mię, Dobro nieprzebrane! 129

130 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Wspomnij, Jezu, z łaski swojej, żem przyczyną drogi Twojej, nie trać mię dla złości mojej. 10. Mnieś szukał, gdyś spracowany szedł dla mnieś ukrzyżowany. Niech nie ginę na sąd zdany. 11. Sędzio zemszczenia słusznego! Racz dać dar odpustu swego, nie czekaj rachunku mego. 12. Wzdycham jako obwiniony, wstyd mi za grzech popełniony, odpuść, Boże niezmierzony! 13. Tyś Magdalenie odpuścił, Tyś łotra w łaskę przypuścił, mnieś też z nieba ufność spuścił. 14. Wysłuchaj mię z daru Twego, odpuść z miłosierdzia swego, bym uszedł ognia wiecznego. 15. Nie licz mię w poczet z kozłami, daj miejsce między owcami na prawicy, gdzie wybrani. 16. Po dekrecie potępionych w ogień wieczny oddzielonych, weź mię do błogosławionych. 17. O, Panie niewysławiony! Proszę na sercu skruszony miej koniec mój zalecony. 18. W on dzień z trwogą, pełen płaczu, gdy stanie grzesznik na placu przed trybunałem straszliwym. 19. Bądź mu, Boże, miłościwym, dobry Jezu, miły Panie, daj mu wieczne odpoczywanie. Amen. * Pieśń znana również pt. O sądzie ostatecznym.

131 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana na początku wieczornego czuwania, często jako pierwsza pieśń po różańcu i litanii za zmarłych. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/ , Madz. R 7823/ , Pod. R 7824/ , Tur. F 789/01, R 7827/ , Wil. F 601/04, R 7789/ Wariantywność znaczna. W Madz. i Ejsz. śpiewany jest inny war. tej pieśni: w Madz. skrócony do 16 zwr., w Ejsz. zaś do 10 zwr.; w Madz. między każdą zwr. odśpiewywany jest ref.: Dobry Jezu, a nasz Panie, / daj mu (jej) wieczne spoczywanie. Pieśń stanowi jedną z licznych parafraz przekładu łacińskiego hymnu Dies irae, dies illa przypisywanego franciszkaninowi Tomaszowi z Celano, blisko związanemu ze św. Franciszkiem. Istniał piętnastowieczny przekład tego hymnu, ale w polskim katolicyzmie lepiej przyjęła się wersja przekładu Stanisława Grochowskiego z r Do czasów wprowadzenia nowej, obowiązującej do dziś, liturgii pogrzebu hymn ten wykonywano podczas mszy świętej za zmarłych odprawianej w dniu pogrzebu.włączana do wielu kancjonałów XVII pocz. XX w. (m.in. w zbiorze S. S. Jagodyńskiego Pieśni katolickie nowo reformowane, Kraków, ok r.). Zgodnie z nowym duchem liturgii tego tekstu nie ma obecnie w mszy żałobnej. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 287, KNLD 491, KPNKK 480, MP 36, 55 (2 war.) // Biał., Rad Komentarz do melodii Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Miod. 287 (w śpiewniku Mioduszewskiego melodia ma bardziej rozwiniętą formę). Tekst Dzień, on dzień w Wil. (F 800/02, F 601/04 fragment) i Tur. (F 789/01) śpiewany jest na inną melodię. Na tę melodię śpiewaczki z Dziew. wykonują też tekst Stała Matka Boleściwa (F 793/48). 131

132 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 3. Wzywam Cię, Boże, świadku mojej niewinności 2. Suż. F 604/02, R 7791/

133 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Wzywam Cię, Boże, świadku mojej niewinności*, któryś mię zwykł wywodzić zawsze z mych trudności. 2. Chciej się teraz nade mną strapionym zmiłować, a moje smutne prośby łaskawie przyjmować. 3. A wy nieżyczliwi i zapamiętali, długoż się na mą sławę będziecie targali? 4. Długoż rzeczy znikome naśladować chcecie, i lada wiatru, głupi, chwytać się będziecie? 5. Także wiedźcie, kogo sam Pan godnie miłuje, tego w żadnej przygodzie Pan nie odstępuje. 6. Nie odstąpił mię mój Pan nigdy z łaski swojej, dawał miejsce i dawa, i da prośbie mojej. 7. Radzę tedy, żebyście przed oczyma mieli pańską bojaźń, a gniewać więcej Go nie chcieli. 8. Co noc to rozmyślajcie dnia przeszłego sprawy, tom przystojnie uczynił, tom Bogu nieprawy. 9. Więc skruszonym sercem, sercem Go błagajcie i przedeń sumienie czyste przynaszajcie. 10. Co, gdy będzie, już tego pewni być możecie, że się na swych nadziejach nic nie zawiedziecie. 11. Mówią drudzy: dobrego mienia nam potrzeba. O Panie! Ty chciej tylko swoim okiem z nieba 133

134 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 12. Na mię wejrzeć grzesznego, to są osiadłości, to skarby, to pociechy, to moje radości. 13. Insi niechaj spichlerze napełnione mają, niechaj swoje piwnice winem zastawiają. 14. Ja w nadziei łaski Twej będę spał bezpiecznie, bo mię Ty sam, mój Panie, opatrujesz wiecznie. 15. Nie racz pamiętać, Panie, na występki nasze albo rodziców naszych nie karz za grzechy nasze. (1) Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niech im świeci. Amen. Niech jej świeci. Amen. (2) Dobry Jezu, a nasz Panie, daj jej wieczne spoczywanie. (1 2) < * Inna postać inc.: Wzywam Cię, mój Boże, świadku mojej niewinności (Dziew.) Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania, wiele grup śpiew rozpoczyna od psalmów. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 793/03, R 7829/ , Land. F 787/12, R 7826/ , Mic. R 7788/037, Wil. R 7789/ We wszystkich innych miejscowościach tekst jest prawie identyczny, wariantywność sporadyczna, np. 9/1 Więc ni baranem, ni wołem go błagajcie (Dziew.). Psalm IV Cum invocarem exaudivit me Deus w tł. Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów). 134 Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNDL 546, KPNKK 538, PN 116. Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/03 (Wzywam Cię, Boże), F 793/24 (nr 9 Nieście chwałę, Chwalcie Pana), Ejsz. F 795/22 (nr 68 Aniele Stróżu), Land. F 787/04 (We dnie i w nocy), F 787/12 (Wzywam Cię, Boże), F 787/30 (Żegnam was, dziatki),

135 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe F 787/33 (O, jak fałszywe wszystko), F 787/35 (nr 70 Bożym przykazaniem) F 787/38 (nr 86 Czemu tak rychło, Panie), F 787/39 (Zmarły człowiecze, F 817/01b (nr 95-1 Kto się w opiekę), F 817/04 (nr 28 Barbaro Panno), Madz. F 781/04 (We dnie i w nocy), F 781/26 (nr 96b Jedną garstką ziemi), F 781/32 (nr 85 Żegnam was, dziatki), F 781/33 (Już ostatnia iskra), Mejsz. F 785/11 (We dnie i w nocy), F 785/53 (Już idę do grobu), Mic. F 599/06 (nr 78 Już idę do grobu), F 597/01 (Aniele Stróżu), F 597/04 (Prawo to święte), N.Wil. F 799/03 (nr 11 Panie, kto mieszkać), F 799/21 (We dnie i w nocy), Pod. F 783/04 (Biada grzeszniku), F 783/16 (Boże, w dobrodzi), F 783/18 (Pańska jest zawsze nad nami opieka), F 783/37 (nr 66 Do służby Twojej), F 783/59 (Już idę do grobu), F 783/60 (Żegnam was, dziatki), F 783/61 (Zmarły człowiecze), Suż F 604/03 (Panie, kto mieszkać), F 604/05 (Nieście chwałę), F 604/06 (Jako na puszczy), F 607/04 (We dnie i w nocy), F 609/03 (Żegnam was, dziatki), F 609/10 (Już idę do grobu), Szaw. F 791/10 (Z Bożym przykazaniem), Tur. F 788/02 (We dnie i w nocy), F 789/09 (We dnie i w nocy), F 789/22 (Pochwalcie, dzieci), F 789/27 (Bożym przykazaniem), Wil. F 800/26 (Panie, kto mieszkać), F 800/27 (Biada grzeszniku), F 800/28 (Panie, nie w gniewie), F 800/29 (Bądź pozdrowiona, Królowo Niebieska), F 800/33 (Kto się w opiekę), F 800/34 (Z Bożym przykazaniem). Wariantywność melodii: urozmaicone są intonacje kadencji początkowych, środkowych i końcowych, jednak stabilny jest model rytmu, forma (pieśń nr 70 wykonywana przez śpiewaków z Land. jest rozbudowna przez powtórzenia) oraz model horyzontalnych układów dźwiękowych (dźwięków podstawowych). Poświadczenie melodii w wydaniach dźwiękowych i źródłach drukowanych: JDN nr 17 (w. Zaprudziany, Grodzieńszczyzna, Białoruś, Boże, sędzio sprawiedliwy). 135

136 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 4. Szczęśliwy, który nie był między złymi w radzie 3. Dziew. F 793/02, R 7829/ > Szczęśliwy, który nie był między złymi w radzie ani stóp swoich torem grzesznych ludzi kładzie. 2. Ani siadł na stolicy, gdzie tacy siadają, co się z nauki zdrowej radzi naśmiewają. 3. Ale to jego umysł, to jego staranie, aby we wszystkiem pełnił Pańskie przykazanie. 4. Dzieńli po niebie wiedzie, nocli swoje konie, on ustawicznie o Pańskim rozmyśla zakonie. 5. Taki podobnym będzie drzewu porzecznemu, które co rok przynosi owoc Panu swemu. < 6. Liścia nigdy nie tracąc, choć zła chwila przyjdzie, temu wszystko, co pocznie, na dobre wynijdzie. 7. Ale źli, którzy Boga i wstydu nie znają, tego szczęścia, nigdy tej zapłaty nie mają. 8. Równi plewom, które się walają po ziemi, a wiatry, gdzie jeno chcą, wszędzie władną niemi. 9. Dlatego przed sądem być muszą pohańbieni ani w liczbie z dobrymi będą policzeni. 10. Pan bowiem sprawiedliwych we wszelki czas broni, a przewrotne, złe ludzi cicha pomsta goni.

137 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania; wiele grup zaczyna śpiew wieczorny od psalmów, ten zaś psalm często jest oznaczany w śpiewnikach rękopiśmiennych numerem I (Dziew., Mic., Pod.). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/065, R 7829/190 (oba war. identyczne), Mic. R 7788/036, Pod. R 7826/027, Wil. R 7789/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Psalm I Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum w tł. Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów). Poświadczenia w źródłach drukowanych: KNDL 545, KPNKK 540, PN 114. Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/06 (Szczęśliwy, komu grzechy), F 793/10 (Boże, w miłosierdziu), Ejsz. F 795/21 (Już ostatnia iskra), F 795/24 (Żegnam was, dziatki), Land. F 817/05 (nr 91a Z głębokości wołałem), F 787/23 (Ogromny głosie), Mic. F 598/01 (nr 23 Biada grzeszniku), F 597/05 (Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego), N.Św. F 797/02, Pod. F 783/02 (Panie, kto mieszkać + Panie, nie w gniewie), F 783/03 (We dnie i w nocy), F 783/12 (Zegar bije), F 783/15 (nr 6 Szczęśliwy, komu grzechy), Suż. F 604/10 (Biada grzeszniku), F 608/13 (Jedną garstką ziemi), F 609/09 (Już zakryłeś swoje miłe oczy), Tur. F 789/06 (Do Ciebie, Panie), F 789/24 (Cześć winna Tobie), F 789/21 (Do służby Twojej), Wil. F 800/04 (O święty Wojciechu, patronie tej duszy), F 800/06 (nr 22 Prawo to święte), F 800/07 (nr 20 We dnie i w nocy), F 800/15 (Opaczny Boże), F 800/18 (Zegar bije). War. tej melodii można podzielić na 3 wersje na podstawie formy oraz składu intonacyjnego. Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: na tę melodię śpiewane są teksty Iš širdies gelmių, Sveika, Karaliene (np. MM nr 7, nr 8) na obrzędach pogrzebowych Kalwarii Żmudzkiej jako pieśni zamykające ten cykl (np. GKK, Rietavas). 137

138 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Dziew. F 793/04, R 7829/ Głupia mądrości, rozumie szalony 1. > Głupia mądrości, rozumie szalony, gdyś na umyśle tak jest zaślepiony. 2. Że Boga nie znasz, tem cielesnym okiem spójrzyj przynajmniej po niebie szerokiem. 3. Jest kto krom Boga, o kim byś rozumiał, żeby albo mógł, albo więcej umiał. 4. Ten sklep zawiesić, nie ręką czyniony, złotemi zewsząd gwiazdy natkniony? 5. Dzień ustawicznie, nocy naśladując, noc także dniowi wzajem ustępując. 138

139 6. Opatrzność Pańską jawnie wyznawają, toż i porządne nieba powiadają. 7. Nie ludzkim głosem, który nie jest taki, aby go człowiek mógł słyszeć wszelaki. < 8. Lecz sprawą swoją, duchem jednostajnym, który wszystkiemu światu nie jest tajnym. 9. Skąd wdzięczne światło na wszystek świat daje, ogień słoneczny, który kiedy wstaje. 10. Jako z łożnicy swojej oblubieniec, niosąc na głowie świetnozłoty wieniec. 11. A gdy bieg jego pójrzysz przyrodzony, nie jest tak wielki olbrzym niewściągniony. 12. Kiedy do kresu przed wszystkimi bieży, gdzie dar zwycięzcy obiecany leży. 13. Od wschodu granic wynika ku biegu, a zostawia się na zachodnim brzegu. 14. Jako świat wielki nie masz miejsca tego, gdzie by się schronić przed promieniem Jego. 15. Ale porządek i ozdoba rzeczy nie tak za sobą ciągną wzrok człowieczy. 16. Jako pobożny zakon Pański snadnie dusze nawraca i myślami władnie. 17. Jego świadectwa nie są obłudności, dziateczkom małym dodają mądrości. 18. Serca weseli jego Pańskie zdanie, oczy oświeca jasne przykazanie. 19. Święta rzecz bojaźń Pańska, póki świata nie uszczerbią jej zazdrości lata. 20. Wyroki Pańskie wszystkie są prawdziwe, wszystkie stateczne, wszystkie sprawiedliwe. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 21. Miód nie tak słodki, złoto nie w tej cenie i perły nie są, i drogie kamienie. 139

140 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Z nich wolę Twoją sługa Twój poznawa, pewien nagrody, gdy przy nich zostawa. 23. Któż grzechów swoich liczbę wiedzieć może? Z tajemnej zmazy oczyść mię, mój Boże! 24. Pozbaw mię pychy, tak oczyszczon będę i grzechu ze wszech najbrzydszego zbędę. 25. Daj Boże, aby z ust moich śpiewanie, także i serca mego rozmyślanie. 26. Ku myśli Twej było, o Pocieszycielu, i twierdzo moja, święty Zbawicielu! > (1) Wieczne odpocznienie racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niech im świeci wiecznie. (2) Przez gorzką mękę i krwi Twej wylanie, odpuść im grzechy, Jezu Chryste Panie. (3) Panie, wysłuchaj modlitwy naszej, a wołanie nasze niech do Ciebie przyjdzie. < Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mic. R 7788/038, Land. R 7826/ , Pod. R 7824/ , Tur. R 7827/ , Wil. R 7789/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. W Mic. jest zanotowana niepełna jego wersja tylko 14 zwr. Psalm XIX Coeli enarrant gloriam Dei w tł. Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów). Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 550, KPNKK 543, PN 122. Komentarz do melodii Zanotowana tylko w Dziew.: F 793/08 (nr 8 Jako na puszczy), F 793/11 (Królu na ziemi), F 793/13 (Ciebie my wiecznie), F 793/15 (Pójdźmy z ochotą), F 793/23 (nr 7 Słuchaj, co żywo), F 793/35 (Żegnam was, dziatki).

141 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe War. tej melodii pod względem formy można podzielić na 2 wersje (pierwsza zob. nr 5, 7, druga zob. nr 8). 6. Szczęśliwy, komu grzechy odpuszczono 4. Pod. F 783/15, R 7824/

142 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. > Szczęśliwy, komu grzechy odpuszczono* i w niepamięci złości ponurzono. 2. Szczęśliwy, komu nie przyznano wady ani się żadnej domacano zdrady. 3. Dotądem taił swoje nieprawości, ledwiem mógł nosić swe mizerne kości. 4. Ani wiadome sumienia szczypania budzi dziś we mnie jawne narzekania. 5. Dzień li na niebie świecił, noc li wstała Twoja mnie ręka ciężko dolegała. 6. Gorzałem w ogniu, ledwie tak goreją słoneczne koła, kiedy mnie mijają. 7. Wołałem tedy: Boże litościwy! Swój grzech przed Tobą objawię brzydliwy. 8. Nie chciałem dalej pokrywać swej złości, a Tyś odpuścił moje wszeteczności. < 9. Przetoż, gdy człowiek cokolwiek do siebie takiego będzie czuł, niech prosi Ciebie. 10. By dobrze ziemię morze zalać chciało, za Twą pomocą on zostanie cało. 11. Ty mię w przygodach moich bronić raczysz, Ty w utrapieniu ciężkim mnie zobaczysz. 12. Ty w ustach moich zbudzisz wieczne pienie jako gdy człowiek czuje wyzwolenie. 13. To było ku mnie, Boże mój łaskawy! Twe słowo: Dam ja tobie rozum prawy. 14. Okażęć drogę, której się masz trzymać, a oka swego z ciebie nie chcę zdejmać. 15. Nie bądźże tedy tym, co jest koń, ani tym, co muł, bo ci w rozum nie ubrani I potrzebują munsztuka i wodze, aby je człowiek miał powoli w drodze.

143 17. Siła jest biczów na grzesznego, ale pobożny człowiek będzie zawżdy w cale. 18. Przeto w nadzieję Pańską ufajcie, wesoło, dobrze i wdzięcznie śpiewajcie. > Dobry Jezu, a nasz miły Panie, daj jej wieczne spoczywanie. < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe * Inna postać inc.: Szczęśliwy, komu grzech odpuszczono (Dziew., Land., Suż.). Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania; wiele grup zaczyna śpiew wieczorny od psalmów. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 793/06, R 7829/ , Land. R 7826/068, Mic. R 7788/040, Suż. R 7791/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Drobne różnice leksykalne mamy w Dziew., np. 6/2 kiedy lwa mijają, 15/2 w rozum są obrani, 18/1 w nadzieję Pańską używajcie. W Mic. zanotowany jest krótszy war. tylko 11 zwr. Psalm XXXII Beati quorum remissae sunt iniquitates w tł. Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów). Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 560, KPNKK 553, PN 137. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 4) 143

144 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 7. Słuchaj, co żywo, wszystkie ziemskie kraje Dziew. F 793/23, R 7829/ > Słuchaj, co żywo, wszystkie ziemskie kraje nakłońcie uszy i kędy dzień wstaje. 2. I kędy gaśnie, którym słoneczny płomień dojmuje i którym mróz wieczny. 3. Słuchaj mię bądź kto między podłym gminem, bądź się kto pisze bohaterskim synem. 4. Słuchaj ubogi i ty słuchaj, komu pieniądze leżą nieprzebrane w domu. 5. Zdrojów zakrytej mądrości dobędę i rozum szczery opowiadać będę. < 6. Ku przypowieści sam ucha złożę, a sensa swoje przy lutni wyłożę. 144

145 7. Czegoż się mam bać albo sobą trwożyć? W nieszczęsną chwilę jest się czem założyć. 8. Na próżno człowiek łakomie nabywał, a nad swym bliźnim fortelów używał. 9. Szaleni ludzie, którzy w swem władaniu nadzieję kładą albo też w żebraniu. 10. Brat rodzonego nie odkupi brata, kiedy już przyjdą zamierzone lata. 11. Droga na okup jest dusza człowiecza, próżne starania, próżna o tem piecza. 12. Aby kto śmierci mógł się uwarować i żyć na wieki, i w grób nie wstępować. 13. I mądry umrze, a umrze i głupi, jednako z duszy śmierć obydwóch złupi. 14. A ich osiadłość i wielkie zebranie przyjdzie na koniec w dobrych szafowanie. 15. Pałace wielkim kosztem wystawiają, cudownym zamkom swe imiona dają. 16. Tusząc, że to rwać aż na wieki będzie, a ich pamiątka słynąć musi wszędzie. 17. Płocha cześć ludzka i chluba znikoma, abowiem skoro przyjdzie śmierć łakoma. 18. Hardego snadnie z powagi wyzuje i tymże torem, co bydło, zajmuje. 19. Ale głupiego trudno wynicować, wszak więc i dzieci błędów naśladować. 20. Ojcowskich zwykli, więc karmi się niemi śmierć jak barany w piekle złożonemi. 21. I będą dobrzy rychło temi władać, a oni władzy muszą swej postradać. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 22. Dół ich dom będzie, a ja ufam w Tobie, Boże mój, że Ty mię przyjmiesz ku Sobie. 145

146 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 23. Nic to, że kogo fortuna wystawi, złota i srebra, czci ludzkiej nabawi. 24. Bo go śmierć sroga ze wszytkiego zwlecze i cześć obłudna za duszą uciecze. 25. Używa wczasów, żądzom swym folguje, a tenże żywot i drugim cukruje. 26. Przeto też musi ujrzeć niskie kraje, gdzie noc ogromna nigdy nie ustaje. 27. Niechaj jako chce, człowiek w szczęściu pływa, niechaj poganin jako chce używa. 28. Rozum z fortuną, gdy nie ma przymierza, ten do bydlęcej śmierci bardziej zmierza. > Wieczne odpocznienie racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niech im świeci wiecznie. < Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania; wiele grup zaczyna śpiew wieczorny od psalmów. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mic. R 7788/043, Pod. R 7824/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Drobne różnice wynikają z niedokładnego przepisywania, np. 2/2 promień dojmuje (Pod.), 6/1 sam ucha przyłożę (Mic., Pod.). W Mic. mamy krótszy war. tylko 17 zwr. Psalm XLIX Audite haec omnes gentes, auribus percipite w tł. Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów). Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 574, KPNKK 567, PN 211. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 5) 146

147 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 8. Jako na puszczy prędkiemi psy szczwana Dziew. F 793/08, R 7829/ > Jako na puszczy prędkiemi psy szczwana strumienia szuka łani zmordowana, tak, mocny Boże, moja dusza licha do Ciebie wzdycha. 2. Ciebie żywego, mocny Boże, zdroja, upracowana pragnie dusza moja; przyjdzie wżdy ten czas, że samą osobą stanę przed Tobą? 147

148 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 3. Łzy mam za pokarm, potrawy płacz wieczny, kiedy mię coraz pyta lud wszeteczny: Gdzie teraz on, twój, nędzniku wygnany, Bóg zawołany? < 4. To słysząc, umiera na poły, pomniąc na on krzyk ludzi swych wesoły, którym prowadzić zwykł aż do proga żywego Boga. 5. Czemu się smucisz, dusza moja, czemu omdlewasz? Panu ty ufaj, któremu jeszcze ja będę z radością dziękował, że mię zachował. 6. Niech się jako chce, trwoży dusza moja, wieczna jest, Panie, we mnie pamięć Twoja. Tego i Jordan, i hermańskie skały będą słuchały. 7. Na huk Twych progów wszech przepaści siły jedna za drugą swe nurty złożyły; wszelkie Twe duchy i wszystkie Twoje wały w nie uderzały. 8. Ale dzień idzie, kiedy Pan nade mną litość okaże, a ja pieśń przyjemną i pośród nocy zaśpiewam mocnemu obrońcy swemu. 9. A teraz rzekę: Czemuś mię, mój wieczny Boże, zapomniał, kiedy mię wszeteczny człowiek frasuje, a serce tęskliwe już ledwie żywe? 10. W jedne mię kęsy prawie rozbierają, kiedy mię teraz źli ludzie pytają: Gdzie teraz on, twój, nędzniku wygnany, Bóg zawołany? 11. Czemu się smęcisz, duszo moja, czemu omdlewasz? Panu ty ufaj, któremu jeszcze ja będę z radością dziękował, że mię zachował. 148 > (1) Wieczne odpocznienie racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niech im świeci wiecznie.

149 (2) Przez gorzką mękę i krwi Twej wylanie, odpuść im grzechy, Jezu Chryste Panie. (3) Panie, wysłuchaj modlitwy naszej, a wołanie nasze niech do Ciebie przyjdzie. < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/ , Mic. R 7788/042, Suż. F 604/06, R 7791/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Psalm XLII Quaemadmodum desiderat cervus w tł. Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów). Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 569, KPNKK 563, PN 146. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 5) Tekst Jako na puszczy w Suż. (F 604/06) śpiewany jest na inną melodię, której wiele war. tu zamieszczono (zob. melodia nr 3 i komentarz do niej). 149

150 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 9. Nieście chwałę, mocarze, Panu mocniejszemu/ Chwalcie Pana z Jego świątobliwości* Dziew. F 793/24, R 7829/ > Nieście chwałę, mocarze, Panu mocniejszemu, nieście chwałę, królowie, Królowi większemu; 2. Jego ze wszech Najświętsze Imię wyznawajcie, Jemu w Kościele świętym, Jemu się kłaniajcie. 3. Głos Pański dżdże leje, głos Pański grom srogi i okrutne pobudza na powietrzu trwogi; 4. Pan na morzu podnosi straszne niawalności 1, głos Pański wielkiej władzy i wielkiej możności. <

151 5. Głos Pański cedry łamie i dęby wywraca, a wielkiemi górami tak snadnie obraca, 6. Jako więc to samo jednorożcowemi, wesoła młodość miota cielęty pustemi. 7. Na głos Pański z obłoków ognie wyskakują, pustynie drżą arabskie, łanie dzieci trują. 8. Lasy giną, wielmożność Jego znaczna wszędzie do końca świata zawżdy wyznawana będzie. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 9. Pan na swym tronie siedział, gdy potop świat psował, Pan na swym tronie będzie na wieki królował; 10. Tenże serce i siłę ludu swemu daje i ziemię błogosławi na jej urodzaje. 11. > Chwalcie Pana z Jego świątobliwości, chwalcie Pana z Jego wielkiej możności. 12. Chwalcie z mocy, chwalcie go z dziwnej wielkości jego. 13. Chwalcie Pana ogromnemi trąbami, chwalcie Pana przyjemnemi lutniami. 14. Chwalcie bębny, chwalcie go kołem tańca pięknego. 15. Chwalcie Pana i arfą, i regały, chwalcie wesołemi cymbały. 16. Wszystkie rzeczy żyjące, bądźcie Pana chwalące. (2 2) Wieczne odpocznienie racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niechaj im świeci. < 1 tu: nawałności * W Dziew. śpiewacy wykonują ten psalm razem z psalmem Chwalcie Pana, który został zanotowany tylko w Dziew. (R 7829/061). Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. 151

152 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mick. R 7788/040, Pod. R 7824/004, Suż. F 604/05, R 7791/ , Wil. R7789/ Psalm XXIX Adferte Domino filii Dei, adferte Domino oraz psalm CL Laudate Dominum in sanctis ejus w tł. Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów). Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 557, KPNKK 552, 633, 648, PN 216. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 3) Szaw. F 791/ Do Ciebie, Panie, pokornie wołamy* > Do Ciebie, Panie, pokornie wołamy, łzy wylewając serdecznie wzdychamy. 2. Racz na nas wejrzeć z nieba wysokiego, a racz pocieszyć człowieka grzesznego. 3. Któregoś, Panie, zbytnio umiłował i krwi najświętszej przelać nie żałował.

153 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 4. Choć miecz Twój srogi bardzo się rozszerzył, by złości nasze srogością uśmierzył. 5. Lecz nic nie dbamy, w złościach naszych trwamy, jednakże, Panie, ku Tobie wołajmy. 6. Byś złości nasze łaskawie przebaczył, a gniew Twój srogi pohamować raczył. 7. Użycz Twej łaski ku upamiętaniu, daj serce prawe ku Twemu wzywaniu. 8. Abyśmy zawsze w pobożności żyli, Ciebie na wieki z Świętymi chwalili. < * W śpiewniku z Wil. podtytuł: pobudzająca do ufności w Bogu, w każdem utrapieniu. Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/025, Madz. R 7823/111, Mic. R 7788/ 055, Tur. F 789/06, R 7827/ , Wil. R 7789/103. Tekst we wszystkich miejscowościach prawie identyczny. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 249, KNLD 451, KPNKK 441, Sied. 521, ŚLP 110, MP 52, 90 (2 war.). Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/07 (nr 12 Będę ja zawsze), F 793/12 (Obrońco uciśnionych, Boże litościwy), F 793/15 (Pana ja wzywać będę), F 793/17 (Uszłysz prośby), F 793/22 (Wysłuchaj, wieczny Boże, prośby moje), F 793/51 (Salve Regina), Ejsz. F 795/1b (Salve Regina), Land. F 787/06 (Stanę przed Stwórcą), F 787/10 (Salve Regina), Madz. F 781/09a (Salve Regina), Mejsz. F 785/05 (Salve Regina), Mic. F 599/02 (Salve Regine), N.Św. F 797/13 (nr 25 Zegar bije), F 797/16 (Aniele Stróżu), F 797/21 (Salve Regina), Pod. F 783/10 (Salve Regina), F 783/22 (Pójdź, pójdź me serce), F 783/49 (Już leżę śmiercią uśpiony), Suż. F 607/05 (Salve Regina), Szaw. F 791/02 (We dnie i w nocy), Tur. F 788/01 (nr 71 Salve Regina). 153

154 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Tekst Do Ciebie, Panie, pokornie wołamy w Tur. śpiewany jest na inną, wielogłosową melodię, (w antologii jej nie zamieszczono), lecz także pochodzącą z psalmodii gregoriańskiej (F 789/06). W Tur. na tę melodię śpiewane są jeszcze 2 różne teksty (F 789/24, Cześć winna Tobie, F 789/21, Do służby Twojej), w Pod. również 2 różne teksty (F 783/02, Panie, kto mieszkać + Panie, nie w gniewie). 11. Panie, kto mieszkać w Twoim domu będzie 5. N.Wil. F 799/03, R 7833/

155 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Panie, kto mieszkać w Twoim domu będzie lub kto na górze Twej świętej usiędzie? 2. Ten który chodzi bez zmazy, ten który drogą praw Twoich tej dosięże góry. 3. Który tak mówi, jak mu serce gada, i nie zna, co jest na języku zdrada. 4. Który bliźniego niczym nie zakrwawił ani potwarcom ucha nie nadstawił. 5. Złośliwy człowiek przed Jego obliczem wzgardy jest celem i staje się niczem. 6. A tych uwielbia i czcią darzy swoją, którzy czcią 1 Boga, którzy go się boją. 7. Ten, co się w słowie bliźniemu uiści, lichwą na biednym nie szuka korzyści. 8. Ani dar weźmie od krzywdzącej strony, ten z Tobą siądzie nigdy niewzruszony. (1) Wieczny odpoczynek racz jej dać, Panie, a światłość wiekuista niech jej świeci wiecznie. (2 2) (2) Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niech im świeci. Amen. < 1 tu: czczą 155

156 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/192, Mejsz. R 7825/064, Mic. R 7788/038, Suż. F 604/03, R 7791/ , Pod. F 783/02, R 7824/017, Tur. 7827/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny, spotykamy jedynie zniekształcenie rzadkich lub archaicznych wyrazów, np. 4/2 ucha nie nastawił (Land., Mic., Pod.), ani potwarzom ucha (Suż.). W Pod. ten psalm został zaśpiewany jednym ciągiem z psalmem Panie, nie w gniewie Twej sprawiedliwości, chociaż w śpiewniku rękopiśmiennym są to dwie osobne pieśni. Psalm XIV Domine, quis habitabit in tabernaculo Tuo. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 549, KPNKK 541. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 3) Psalm Panie, kto mieszkać w Pod. (F 783/02) śpiewany jest na inną melodię, której w antologii nie zamieszczono. Zazwyczaj jednym ciągiem śpiewa się z nim tekst Panie, nie w gniewie. Dziew. F 793/07, R 7829/ Będę ja zawsze wielbił imię Boga mego 156

157 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Będę ja zawsze wielbił imię Boga mego, nie wynijdzie z ust moich nigdy chwała Jego. 2. Panem się chlubić będzie jedynaczka moja, bo ją wziął w swą obronę do swego pokoja. 3. Co słysząc sprawiedliwi, będą się radować i za Jego dobroci będą Mu dziękować. 4. Ozwał mi się Pan zaraz, gdym krzyknął do Niego i uspokoił wszystkie troski serca mego. 5. O, jakoż jest wesołe oblicze Twe, Panie! na które, gdy kto wejrzy, wnet się czerstwym stanie. 6. Ten ubogi zawołał, a Pan z nieba swego usłyszał i wyrwał go z ręku trapiącego. < 7. Anioł Jego za każdym sprawiedliwym chodzi i z niebezpieczeństwa go każdego wywodzi. 8. Skosztujcie wszyscy ludzie jako to Pan dobry, a jako w miłosierdziu swojem bardzo szczodry. 157

158 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 9. O szczęśliwyż to człowiek, który swe ufanie położył w tak łaskawymi swobodnym Panie. 10. Bójcie się Pana wszyscy służebnicy Jego, bo nie czuje głodu dom sprawiedliwego. 11. Lwięta będą po lesie przed głodem ryczały, ale Pan sługom swoim dał ostatek cały. 12. Słuchajcie mię, dziateczki, a ja was nauczę, a w bojaźni was Pańskiej kruciuchno wyćwiczę. 13. Kto chce mieć długi żywot, widzieć dobre lata, a pobożnie zażywać pragnie tego świata. 14. Nie obchodź się więc z nikim obłudnemi słowy, hamuj język ode złej i wszetecznej mowy. 15. Przestań złego, czyń dobrze, szukaj pokoja, a tak będzie pływała w dobrach dusza twoja. 16. Oczy Pańskie patrzają na sprawiedliwego, uszy Pańskie słuchają głosu pobożnego. 17. Ale niezbożnika Pan i z gruntu wywróci, i w niwecz wszystką jego pamiątkę obróci. 18. Sprawiedliwy zawoła, usłyszy Pan z nieba, i wszędzie przy nim stanie, gdzie będzie potrzeba. 19. Bliski Pan wszystkim ludziom serca skruszonego, i kocha się w człowieku ducha pokornego. 20. Wiele złego przychodzi na sprawiedliwego, ale go Pan wybawia zawsze ze wszystkiego. 21. Strzegąc, aby najmniejsza ze wszech jego kości nie była obrażona z jego opatrzności. 22. Zabija złość grzesznika i poginą wszyscy, którzy sprawiedliwego mają w nienawiści. 23. Ale Pan swoich wiernych sług zdrowie odkupi, i wyzwoli je mocne od niezbożnej kupy A oni wybawieni uczczą Pana swego, sławiąc zawżdy i wielbiąc święte Imię Jego.

159 > (1) Wieczne odpocznienie racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niech im świeci wiecznie. (2) Przez gorzką mękę i krwi Twej wylanie, odpuść im grzechy, Jezu Chryste Panie. (3) Panie, wysłuchaj modlitwy naszej, a wołanie nasze niech do Ciebie przyjdzie. < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana w pierwszej części wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/ , Mic. R 7788/041, Suż. R 7791/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Psalm Dawidowy XXXIII Benedicam Dominum in omni tempore. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 562, KPNKK 556, PN 140. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 10) 13. Jest zdrada w świecie jak w polnym kwiecie Pod. F 783/21, R 7824/

160 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. > Jest zdrada w świecie jak w polnym kwiecie, więc go porzucić, duszo kochana, grzechem zmazana, czas się ocucić. 2. Biją godziny, przyczyniasz winy, szatan swe strzały jadem naciera, piekło otwiera stróż nieospały. 3. Nade lwy sroższa, nad smoki gorsza śmierć na nas czuje, rozkosz cukruje, żyć obiecuje, kosę gotuje. 4. A w tym szkarłaty i kmiecie łaty jako mól psuje. Królem kieruje, cesarza truje, wszędy panuje. < 5. Obraca w błoto perły i złoto, robaki daje. Zacnym hetmanom, chłopom i panom serce się kraje. 6. Gdy szmatem płachty odziewa szlachty grono zielone. Tam ciska w groby błyszczące ozdoby krwią ubroczone. 160

161 7. Żałosne matki, od piersi dziatki śmierć wam wyrywa. Śmierć jadowita, gdy kwiat zakwita, wnetże go zrywa. 8. I wychowanych synów kochanych nie daje zażyć. Klejnot tak drogi każe głos srogi prędko odważyć. 9. Podcina kosą jak trawę z rosą młódź wyśmienitą. Żołnierzów z boju bierze do gnoju moc znamienitą. 10. W bojaźń obraca, serce ukraca, w smutek odziewa. Rycerz umiera, harce zawiera, krwią piersi zlewa. 11. Śmierć nie da się prosić ni rąk podnosić, wszystkich zabija. A choć przewlecze twój wiek, człowiecze, jednak nie mija. 12. Matuzal stały nie doznał wiary, umarł w tysiąc lat prawie. Józef strapiony, z potem wsławiony, zwiędniał jak kwiat na jawie. 13. Absalon gładki, zły syn złej matki, gdzie w swej urodzie? Wdzięk jego spłonął, we krwi utonął jak marmur w wodzie. 14. Jak złote włosy od ostrej kosy leżą podcięte. Krwią boki pluszczą, dąbrowę tłuszczą, grotami spięte. 15. Pasem się wiją, gdy piersi gniją, sprośne robacy. Rotami wchodzą, gdy harce zwodzą z powietrza ptacy. 16. Wesołe czoło dziurawe w koło, wargi rumiane daleko cuchną, gdy już opuchną ropą oblane. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 161

162 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Mizerne oko, uschły szeroko twoje ogrody. Złote winnice, zimne krynice i rzeczne brody. 18. Cyprys blednieje, róża więdnieje, a twe powieki siły nie mają, uciech nie znają, giną na wieki. 19. Uszy kamienne, piersi zbawienne coś odgarniały. Gdzie wdzięczne strony, głośne rezony? Który gdzie miały? 20. Cytry spróchniałe, arfy zbutwiałe, milczy muzyka. Teraz kosztuje, wiernie pilnuje robak języka. 21. Gdzie jest pląsanie? Gdzie rąk klaskanie? Insza lubości? Gdzie tańce miłe? Gdzie, nogi zgniłe, wasza radości? 22. Bachusie, swego starosłodkiego wina pozbyłeś, piekielnych szańców dla skocznych tańców młódź nabawiłeś. 23. Światłe szkarłaty, drogie bławaty, gdzie wasza cena? Chłop nie da prosty za wasze koszty swego odzienia. 24. Czemże zdradzacie, czem namawiacie młódź nierozmyślną? By się stroiła, sercem wabiła rozkosz pomyślną. 25. Wymyślne wety, smaczne pasztety i wina drogie, na nas godzicie, bo nam mnożycie robactwo srogie. 26. Objadajże się, upijajże się, nie długoć tego. Czeka cię taka twych pijaństw płata trunku smolnego.

163 27. Szczera marności, marna próżności także na świecie. Wszystko się mieni, złe z dobrem żeni w zimie i lecie. 28. Miłość swodna na wszystko zgodna u świata słynie. Przez śmierci razy, doznawszy skazy, do szczętu zginie. 29. Nieszczęsna głowa! Rozumiej słowa, czem świata pragniesz? Czem piekłu służysz? W rozkoszach płużysz, sercem nie władniesz. 30. Wyglądasz z proga, nie dbasz o Boga, jak gdyby nieba, przeżywszy lato, po zejściu ze świata nigdy nie trzeba. 31. Bogacz szalony jęczy strapiony w siarczystym lochu, tak dla srebrnego, trochę złotego skwarzy się prochu. 32. Z ognia głos wznosi, o kroplę prosi maluchną wody, co przedtem śpiewał, dostatki miewał, codzienne gody. 33. Marna próżności, próżna marności, co my widzimy? Biada! Pijaństwo, rozkosz, tyraństwo, ach, miłujemy! 34. Czyli nie wiemy, iż wiatr goniemy, gdy chcemy świata, lecz zawsze bitwy toczy, gonitwy nocna poświata. 35. Jużeś żył wiele, grzeszyłeś śmiele przy twej rozkoszy. Perły z urodą popłyną z wodą, śmierć to rozproszy. 36. Zostaną woły, dwory, stodoły, worki natkane. Czeladź, szkarłaty i twemi szaty mary usłane. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 163

164 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Fraszki są dziatki, niemądre matki, co ich żądają, bo jak będą, na czem zasiędą, sami nie znają. 38. Z rodzica cnego syn nic dobrego rodzi się często, wszystko przepija, potem zabija po wsiach lud gęsto. 39. Pierwiej chciwością, potem i złością swawolą puszcza, dni swej młodości na nieprawości szpetnie rozpuszcza. 40. Stądże utrata spływa na brata, świat nic dobrego, wynosi sławę, herby, buławę z domu zacnego. 41. Zginęły dawne, dzielne i sławne ich familie, a dobry dziedzic jak prawy rodzic dobrem ich żyje. 42. Płochość synowska, zdrada łotrowska co pogubiła? Naprzód klejnoty, potem herb złoty w wino wrzuciła. 43. A my szaleni, grzechem spaleni, nic nie czujemy. Ogniem czart wędzi, w piekło nas pędzi, nic nie widzimy. 44. O skarby nie dbaj, nieś w rajski kraj twej majętności. Płać potępienie, kupuj zbawienie, odstępuj złości. 45. Buduj klasztory, ubogim stoły hojnie wystawiaj, sierotom w Bogu daj w twoim progu, więźnie wybawiaj. 46. Bo wszystko strata, co dasz dla świata, przetoż oto dbaj. Szczęśliwe dobra, które twa szczodra ręka przeszle 1 w raj.

165 47. Co za pożytek, że twój zbiór wszystek głupi syn strawia, a ciebie smoły i twoje stoły w piekle nabawia. 48. Czystość, prostota i wielka cnota, ta nie zaginie, z niej po żywocie, nędzy kłopocie ochłoda płynie. 49. Pociech niezbytych dla grzechów zmytych w niebie zażyjesz, tam z twych kłopotów, tam z pracy potów czoło omyjesz. 50. Tam nie masz zdrady, buntów i zwady, tam pokój wieczny. Wszyscy trzymają, nędzy nie mają, każdy bezpieczny. 51. Przez Twój ból srogi, Jezu nasz drogi, daj nam powstanie! Na śmierć okrutną w bólach rozrzutną daj pamiętanie. 52. Daj lamentami, hojnemi łzami obmywać grzechy. Racz się zlitować, daj obfitować rajskie pociechy. Amen. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1 dial. prześle Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mejsz. R 7825/ , Suż. F 604/07 (tylko fragment). Wariantywność nieznaczna, wynika głównie z różnej liczby zwr.: w Mejsz. 24 zwr. Antyka o marności świata z rękopisu z XVII w. włączana do wielu kancjonałów p. XVIII XIX w. (notowana m.in. w kancjonale Pieśni nabożne na święta uroczyste według porządku Kościoła świętego katolickiego rzymskiego na cały rok zebrane, Wilno 1745). 165

166 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 391, PN 416. Komentarz do melodii Zanotowana również: Suż. F 604/07 (fragment). Pod. 783/17, R 7824/ Niech się ze mną, co chce, stanie* > Niech się ze mną, co chce, stanie, co chcesz, to czyń ze mną, Panie. Wszystko chętnie ja przyjmuję, na wszystko się ofiaruję. (2 2) 2. Mam to z wiary, żem Twe dziecię, co chcesz, rozkaż na tym świecie. Tyś mój Ojciec ukochany, chcę na rozkaz być poddany. (2 2)

167 3. Niech mnie krzyż strapienia truje, ja Twą rękę ucałuję. Niech mnie ścisną wsze przygody, które nie chcą mojej szkody. (2 2) < 4. Owszem pożytku, którego, i ja skłaniam się do tego, potrzebuje dusza moja. Bądź, o Boże, wola Twoja. 5. Niech mię ścisną bóle, męki, Twoja, której składam dzięki, wszak to zsyła dobroć święta za to, że o mnie pamięta. 6. Choćby największe boleści miłe będą w tej powieści, miłe znosi siła moja. Bądź, o Boże, wola Twoja. 7. Z nieba deszcze niech padają, niech mi ludzie urągają, grzmoty, grady i błyskawice, tylko Ty błogosław, Panie. 8. I lubo się tem koniecznie rzeknę, westchnąwszy serdecznie, brzydzi zła natura moja. Bądź, o Boże, wola Twoja. 9. Niech mnie obmowisk niedola, kiedy taka wola Twoja, spotka, ja o to nie stoję, gotów jestem ni się boję. 10. Gorzki to napój, lecz zdrowy, osłodziwszy temi słowy, wypije go dusza moja. Bądź, o Boże, wola Twoja. 11. Spróbuj nędzą, doświadcz głodem, wszystko mi się staje miodem. I z tego się nie wymawiam, dobroć Twoją w tem wysławiam. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 167

168 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 12. Tylko stań przy moim boku, nie ustąpię ani kroku, który jesteś żywność moja. Bądź, o Boże, wola Twoja. 13. Niech źli ludzie moją sławę, Twojej woli zdam tę sprawę, czernią i szydzą z stąpienia. Dosyć dla mnie pocieszenia. 14. Byłeś Ty był przyjacielem, westchnę z płaczem i weselem, który jesteś ufność moja. Bądź, o Boże, wola Twoja. 15. Chcesz, abym był zapomniany, byle mogłem być zbawiony, póki żyję w nikczemności dosyć dla mnie życzliwości. 16. Wiem, że zasłużyłem na to, westchnę, dziękując Ci za to, grzechy i niewdzięczność moja. Bądź, o Boże, wola Twoja. 17. Choć napełnisz serce smutkiem, Twojej to jest woli skutkiem, bojaźnią, strachem, gorzkością, gorycz staje się słodkością. 18. Sprawisz w sumieniu trwożenie, przyjmie to za napomnienie kwiląca się tkliwość moja. Bądź, o Boże, wola Twoja. 19. Niech mi krewni umierają, dobrodzieje opuszczają, rodzice i przyjaciele, ja i o to nie dbam wiele. 20. Ty sam ojcem, siostrą, bratem, Ty chcesz tak, więc dosyć na tem, Ty pociecha jesteś moja. Bądź, o Boże, wola Twoja. 168

169 21. Czy mnie dotkniesz rózgą gniewu, siecz, choćby do krwi przelewu. W ostatniej życia godzinie niech mnie tylko piekło minie. 22. Aż do grobowej mogiły wołać będę z wszystkiej siły, nie ustanie moja dusza. Bądź, o Boże, wola Twoja. 23. Wiara mi cierpliwość daje, ta mi zaręczeniem staje w obietnicy Twej, o Boże, ta mnie omylić nie może. 24. Wszystko razem niech zniszczeje, co chcesz, niech się ze mną dzieje, nie ustanie ufność moja. Bądź, o Boże, wola Twoja. 25. Z krzyżem mi więc żyć potrzeba, krzyż Twój kluczem jest do Nieba. Tylko ześlij, zechcę przyjąć, którego ja nie chcę minąć. 26. Ty wprzód idziesz z krzyżem Twoim, w ślad za Tobą pójdę z moim, zapatrując się na Ciebie. Odpoczniemy razem w niebie. Amen. * Pieśń znana również pod tytułem O zgadzaniu się z wolą Boga. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone. Komentarz do tekstu Zanotowany również: N.Wil. R 7831/018, Wil. R 7789/ Wariantywność nieznaczna. W tekście z Pod. i N.Wil., zaczynając od 2. zwr., wymienione są miejscami 2. i 3. wers, dlatego w tych war. odczuwa się wyraźne zakłócenie spójności gramatycznej i znaczeniowej tekstu. War. z Wil. z odwróconą 169

170 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie kolejnością tych wersów jest bardziej logiczny. War. z innych miejscowości są nieco krótsze w N.Wil. opuszczone zostały 9. i 10. zwr., w Wil. 12. zwr. Tradycyjna pieśń nabożna. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 559, KNLD 475, KPNKK 465 // Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/21 (Pana wołam), F 793/50 (nr 87 Na cmentarzu), Land. F 817/02 (Któż opłakać), Madz. F 781/13 (nr 53 Powiedź, Jezu), Mic. F 599/05 (nr 16 Któż opłakać), F 597/08 (nr 43 Wyszła nędzna dusza z ciała), Pod. F 783/42 (Wyszła, wyszła), Tur. F 789/08 (Pana wołam), F 789/16 (nr 34 O Maryjo, Matko Boga), F 789/20 (Kiedy ranne). Wariantywność melodii: war. najbardziej oddalone intonacyjnie od innych występują w Pod. Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: R 2098/31 (w. Adutiškis, rej. święciański / Švenčionių raj., Eja dūšia raudadama), F mg. 1090/29 (w. Gieluny, rej. ostrowiecki, Białoruś, Ajo dūšia raudodama), F 740/97 (w. Giry, rej. ostrowiecki, Białoruś, Ajo dūšełė verkdama), F pl. 890/03 (w. Junčionys, gm. Daugai, okręg olicki /Alytaus aps., O dūšia žmogaus nelaba), F pl. 918/06 (w. Andriūnai, gm. Daugai, okręg olicki /Alytaus aps., O dūšia negal žinoti), F pl. 1239/02 (w. Kargowody, gm. raduńska, obwód lidzki, Białoruś, O dūšia negal žinoti). Poświadczenie melodii w wydaniach dźwiękowych i w źródłach drukowanych: Bart. nr 231 (w. Siemiatycze, woj. białystockie, Na cmentarzu), JDN nr 16 (w. Dobrowoda, woj. podlaskie, Wylietiela dusza z tiela), Dahlig nr 19 (w. Tymianki-Adamy, woj. mazowieckie, Na cmentarzu). 170

171 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 15. Czemu nieszczęsny człowiek się rodzi 6. Mic. F 598/04, R 7788/ > Czemu nieszczęsny człowiek się rodzi, nie zaznał świata, a śmierć przychodzi. Śmierć jadowita, gdy kwiat zakwita, wnet zrywa. (2 2) 2. Ja nie wiedziałem takiej marności, że tak za młoda śmierć mnie zagości. Wesoły byłem i nie zdążyłem pokuty. (2 2) 3. Módlcie się za mnie, moja rodzina, bo ja skończyłem już swoje życie. Życie skończyłem i nie zdążyłem przebłagać. (2 2) 4. Proszę Cię, Boże, odpuść mi grzechy, bo nie ma w czyśćcu ulgi, pociechy. Moja jest wina śmierci przyczyna, bom zgrzeszył. (2 2) 171

172 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Przestrzegam wszystkich, kto się narodził, by moją drogą nigdy nie chodził. W takim cierpieniu i użaleniu powiadam. (2 2) 6. Ufajże szczerze, idź prostą drogą, co cię prowadzi z miłością Bożą. Bo któż pomoże, tylko, mój Boże, w pomocy. (2 2) 7. Co nie słuchają w mojej nauce, dostaną potem, jak życie stracą. Prawda na świecie ufaj, człowiecze, modlitwie. (2 2) 8. Z modlitwą dojdziesz w dalekie strony, cieszyć się będziesz z Bożej obrony. Bóg zawsze czeka tego człowieka, co pragnie. (2 2) 9. Pragnę, mój Boże, jak jeleń wody, tak grzeszny pragnę swojej swobody. Ach, nieszczęśliwy, bom nie mam siły w wołaniu. (2 2) 10. Bracia i siostry, wciąż pomagajcie, swoją modlitwą Boga błagajcie. Boże mój w niebie, prosimy Ciebie, zlituj się. (2 2) 11. I dziatki moje, modlitwy wznoście, na ziemi żyjąc, Boga wy proście, Bóg słucha dzieci, kto się zaleci za zmarłych. (2 2) 12. I wszyscy wspólnie zawsze wołajmy, Boga naszego nie obrażajmy. Gdy grzech pokaże, to zaraz zmaże przez spowiedź. (2 2) 13. O swoim życiu ja nie myślałem, swoją pokutę wciąż odkładałem. Teraz potrzeba prosić każdego na ziemi. (2 2) 14. Rodzice, którzy dzieci swe macie, pacierz zawczasu ich nauczajcie. Popatrz na czasy, jakie są losy dzisiejsze. (2 2)

173 15. Gdy idziesz drogą, a krzyż ci stoi, dobry katolik niech się nie boi. Krzyż cię uświęci, miej na pamięci Chrystusa. (2 2 ) 16. Jezu, ja wołam i w dzień, i w nocy, zawsze Cię wzywam ku swej pomocy. Krzyż wezmę z sobą i pójdę w drogę na wieczność. (2 2) < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: podczas wieczornego czuwania; częściej wykonywana na pogrzebie młodej osoby. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 793/49, R 7829/ , Ejsz. R 7830/ , Mejsz. R 7825/ , N.Wil. F 799/08, Tur. R 7827/ Wariantywność znaczna, wynikająca z niedokładnego przepisywania lub świadomego parafrazowania tekstu, np. 1/2 nie uznał światu (Mejsz.), nie poznał świata (Tur.); 1/4 już zrywa (Mejsz.); 3/1 moi rodzice (Ejsz.); 3/2 młode swe życie (Ejsz.); 4/3 śmierci godzina (Mejsz.); 5/2 wciąż nie przechodził (Ejsz.); 6/1 Udaj się szczerze (Tur.); 7/1 w mojej radzie (Dziew.), w twojej pomocy (Tur.); 7/3 czuwaj, człowiecze (Tur.), 14/3 Popatrz na losy, jakie są czasy (Dziew., Ejsz.). W Mejsz. ostatni wers każdej zwr. jest powtarzany dwukrotnie. Różni się liczba zwr. W Ejsz. jest jeszcze jedna dodatkowa 17. zwr.: Najświętsze serce, Jezus nasz drogi, wyzwól te dusze z męki tak srogiej. Niech się dostają i oglądają Cię w niebie. W Tur. pieśń liczy również 17 zwr., jednak w tym wariancie dodatkowa zwr. pojawia się między 2. a 3. zwr.: Czemu tak krótko na świecie żyłem, mało dobrego ja uczyniłem. Ciało me martwe na desce leży, prosi pacierzy. W N.Wil. śpiewana jest inna wersja tej samej pieśni, która rozpoczyna się od 6. zwr. (inc. Ufajże szczerze) 173

174 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/49 (Czemu nieszczęsny), N.Wil. F 799/02 (nr 39 Ty, któraś pięknie), F 799/04 (Niech monarchowie), F 799/08 (Ufajże szczerze). Wariantywność melodii: od innych war. pod względem rytmu i intonacji nieco się różnią war. śpiewane w Mic. (F 598/04) i N. Wil (F 799/08). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: w obrzędach pogrzebowych Kalwarii Żmudzkiej (Kai Viešpats Jėzus į Golgotą ėjo, Neša sau kryžių žmonių atpirkėjas, zob. ŠŽKK 46, 48). Poświadczenie melodii w wydaniach dźwiękowych i źródłach drukowanych: Miod. 214 (Ty, któraś pięknie), 126 (Ty, któryś gorzko); JDN nr 7 (w. Piaskowców, Grodzieńszczyzna, Białoruś, Ty, któraś pięknie); Turek, nr 28a (m. Leszczyny, woj. śląskie, Chwała bądź Bogu), Sied. nr 136 (Ty, któryś gorzko). Tradycyjna polska melodia pieśni postnej Ty, któryś gorzko. Mic. F 599/05, R 7788/ Któż opłakać godnie może 174

175 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Któż opłakać godnie może za niegodnych śmierć Twą, Boże? Na krzyżowym wisząc łanie 1, nasz Baranek we krwi tonie! 2. Kraj się z żalu w sztuki serce, grzechy me Boga morderce, moje zbrodnie skatowały na śmierć Pana wiecznej chwały! 3. Kogo widok ten nie skruszy, nad skały jest twardszej duszy, bo i same twarde skały w żalu nad Panem zmiękczały. 4. O, nad skały, nad kamienie zakamienialsze sumienie, które widząc śmierć Twą, Boże, odważyć się na grzech może! 5. Bo nad tym niewinnym Panem, grzech jest katem, grzech tyranem, tyś Go zabił, o grzeszniku, tyś powtórny krzyżowniku! 6. Głośny język gwoździe mają, słuchaj jeno, co wołają, każda na cię woła rana: Poprzestań krzyżować Pana! 175

176 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1 tu: łonie 7. Zamknął usta Pan kochany, lecz zamiast ust krwawe rany mówią: Z grzechów twych powstawaj, a ran nowych nie zadawaj. 8. Każda głośno woła rana zranionego Pelikana: My krew toczym, czego czeka, łza z twych oczu nie wycieka? 9. Ach, krwi Pańskiej powódź wielka, niechże choć jedna kropelka do serca mego zapłynie na tej tu płaczu dolinie. 10. Więc pod krzyżem Pańskim padam, przyjaźń światu wypowiadam. Tu pod krzyżem, Jezu, Twoim kres i koniec grzechom moim. (2 2) < Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/ , Land. F 817/02, 817/03, R 7826/ , Madz. R 7823/ , Tur. R 7827/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Tradycyjna pieśń nabożna o męce Pańskiej. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 130, KPNKK 132 // Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 14) 176

177 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 17. Nie wiem, ach nie wiem, przyczyna czyja Szaw. F 791/19 1. > Nie wiem, ach nie wiem, przyczyna czyja, że mym efektom serce nie sprzyja. Rady bym osądził, jeżeli pobłądził, me serce. (2 2) 2. Pragnie ku niebu, cóż to za wina? Wszak niebo nasza wieczna dziedzina. Serca ociężało czy się przykowało do ziemi. (2 2) 3. Szczęśliwe wiatry, że wolność mają, kędy im lubo, tam powiewają. A moja westchnienie jak ciężkie więzienie ponosi. (2 2) 4. Lada ptaszęta wnet mnie przechodzą, skrzydełka mają, do nieba godzą. Me serca po ziemi czołga się, nie z niemi wzlatuje. (2 2) < 177

178 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone Komentarz do tekstu Zanotowana również: Mejsz. R 7825/075. Pełny tekst pieśni w śpiewniku rękopiśmiennym w Mejsz. liczy 11 zwr. Pierwsze 4 zwr. w obu miejscowościach są prawie identyczne. Pieśń z rękopisu z k. XVII w. włączana do zbiorów pieśni nabożnych XVIII XIX w. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 372, PN 408 // Biał. Komentarz do melodii Melodia pod względem intonacji i rytmu jest bardzo bliska tradycyjnym litewskim pieśniom ludowym z Auksztoty. Land. F 787/05, R 7826/ Niech Monarchowie miasta swe budują

179 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Niech Monarchowie miasta swe budują, niech je murami zewsząd ocyrklują. Za nic u śmierci mury i parkany i mocne ściany. 2. Niech wystawiają zamki niezdobyte, niechaj fortece stawią znamienite. Śmierć z błotem zmiesza marmurowe gmachy i złote dachy. 179

180 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1 tu: potentatów 3. Śmierć drzwi żelazne w bramach wyłamuje, do potentantów 1 śmiele przystępuje. Śmierć się nie lęka książęcia ni pana, ani hetmana. 4. Śmierć na królewskie nachodzi pałace, gdy chce przychodzi, we drzwi nie kołacze. I w pałacach też król nie usiedzi, śmierć go nawiedzi. < 5. Śmierć króla z tronu w ciemną trumnę wsadzi i z majestatem w ziemię zaprowadzi. Z ręki królewskiej sceptrum wytrącywa, piaskiem przykrywa. 6. Z drogiej purpury śmierć króla wyzuje, złotą koronę ziemią przysypuje. Z głowy królewskiej wszystko rzuca w błoto, perły i złoto. 7. Bądź wielorybem na morzu głębokim, bądź orłem bystrym pod niebem wysokim, bądź salamandrą i w ogniu czołgaj się, lwem nazywaj się. 8. Śmierć w ogniu, w morzu, na powietrzu złowi, trudno przed śmiercią skryć się człowiekowi. Wszędy cię porwie, do grobu powlecze, nędzny człowiecze. > (1) Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie, o światłość wiekuista niech mu świeci wiecznie (2 2). (2) O święty Janie, patronie tej duszy, ze wszystkiemi świętymi módl się za go duszę. (3) Najsłodszy Jezu, dla imienia Twego racz wybaczyć go duszę z ognia czyśćcowego. (4) I ci, co w czyśćcu zostają, niech ulgę mają za przyczyną Panny Przenajświętszej niech odpoczywają. (5) Niech odpoczywają w pokoju wiecznym ze wszystkiemi świętymi, na wiek wieków wiecznie. (6) Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie, o światłość wiekuista niech mu świeci. Amen. < 180

181 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/038, Madz. F 781/14, R 7823/ , Mejsz. R 7825/ , Mic. F 596/07, R 7788/058, N.Wil. F 799/04, Pod. F 783/07, R 7824/ , Suż. F 604/08, R 7791/ , Tur. R 7827/ , Wil. F 800/05, R 7789/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Pieśń z rękopisów z pocz. XVIII w., włączana do wielu zbiorów pieśni nabożnych XVIII-XIX w. (m.in. w zbiorze Pieśni nabożne na święta uroczyste według porządku Kościoła świętego katolickiego na cały rok zebrane, Wilno, druk. Akad. S.I. 1745). Poświadczenie w źródłach drukowanych: KPNKK 477, PN 489 // Kasz Komentarz do melodii Zanotowana również: Land. F 787/03 (Ty, któraś pięknie), Madz. F 781/20 (nr 29 Antoni, rzeczy zgubionych Patronie), F 781/19 (Rafale święty), Pod. F 783/07 (Niech Monarchowie), F 783/09 (Ty, któraś pięknie), F 783/13 (Jezu zraniony), Suż F 607/02 (Jezu zraniony), F 604/08 (Niech Monarchowie), F 607/07 (Ty, któraś pięknie), Wil. F 800/05 (Niech Monarchowie). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: F pl. 1005/6, R 1781/21 (w. Skabeikiai, gm. Daugai, okręg olicki /Alytaus aps., O Dieve Tėve), F 147/32 (m. Grinkiškis, rej. radwiliski /Radviliškio raj., Dangaus tėvyne, laime amžinoji). Tekst Niech Monarchowie śpiewany jest jeszcze na trzy różne melodie. Jedna w Madz. F 781/14, druga w Mic. F 596/07, trzecia w N.Wil. F 799/04 (dwa war. ostatniej melodii zostały tu zamieszczone, zob. nr 39 i nr 15). 181

182 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Mic. F 597/06, R 7788/ W dzień ostateczny, w dzień on sądu Boga 1. > W dzień ostateczny, w dzień on sądu Boga* ogarnie ten świat niesłychana trwoga. Nieba się wzruszą, wielki ucisk będzie na ludzi wszędzie. 2. Wtenczas to trąba strasznym głosem ryknie i na wskroś groby umarłych przeniknie. A to, co wiernym spełnione zostanie ciał zmartwychwstanie. 3. Każda się dusza powróci do ciała, ażeby z swoich spraw rachunek zdała, stanie przed tronem Syna człowieczego Boga Sędziego. 182

183 4. O jaka wtedy przejmie grzesznych trwoga, gdy ujrzą mściwym Sędzią tego Boga, którego całe życie obrażali, nic nań nie dbali. 5. Natenczas wyjdą na jaw wszystkie złości, i te, co były spełnione w skrytości, nie będą nawet tajne złe pragnienia i pomyślenia. 6. Przystąpi wreszcie Sędzia do wyroku, stawiwszy dobrych po prawym swym boku, złych po lewicy i tak ostateczny da wyrok wieczny. 7. Naprzód do dobrych, co będą zbawieni, ozwie się: Pójdźcie wy błogosławieni, weźcie Królewstwo 1 wam przygotowane i obiecane. 8. Źli zaś usłyszą głos gromu strasznego: Idźcie przeklęci do ognia wiecznego, który od wieków czartu zgotowany, wam teraz dany. 9. I któż nie zadrży przed Twym gniewem, Panie, widząc tak ciężkie grzesznych ukaranie. Przetoż stanowię zawsze być gotowy na sąd surowy. Amen. < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1 tu: królestwo * Inna postać inc.: W dzień ostateczny, w dzień on pomsty Boga (Mejsz., N.Św., Pod.) Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mejsz. R 7825/ , N.Św. F 796/11, Pod. R 7824/ , Tur. R 7827/

184 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Wariantywność nieznaczna, wynika z niedokładnego przepisywania, np. 2/3 A to, co wierzym, spełnione zostanie (Mejsz., Pod., Tur.), 3/2 ażeby swych grzechów rachunek zdała (Pod.). W Mejsz. w ostatnim wersie każdej zwr. mamy powtórzenie, np. na ludzi wszędzie, na ludzi wszędzie. W trzech miejscowościach (Mejsz., Pod., Tur.) jest jeszcze jedna 10. zwr.: Już nie opuszczę odtąd dnia żadnego, bym nie roztrząsał sumienia własnego, a skoro się w nim jaki grzech ukaże, przez spowiedź zmażę. Pieśń barokowej proweniencji, jedna z licznych parafraz polskiego przekładu średniowiecznego hymnu Dies irae (łac. Dzień gniewu); zob. komentarz do pieśni nr 2. Dzień, on dzień, gniewu Pańskiego. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MP 85 // Biał., Rad Komentarz do melodii Nie została zanotowana w żadnej innej miejscowości. Podobne melodie zob. nr 38, nr Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Sied. nr 669 (Panie, daj zmarłym). 184

185 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 20. We dnie i w nocy Bóg nad nami czuje* 8. Wil. F 800/07, R 7789/ > We dnie i w nocy Bóg nad nami czuje i wszystkie nasze uczynki rachuje. 2. By nas godnymi swego znalazł nieba, to nade wszystko wykonywać trzeba. 3. Znaj Boga twego, chowaj przykazania, grzechyś popełnił, szczerze żałuj za nie. 185

186 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 4. Spowiedź powtarzaj, idź do stołu Pana, strzeż się tej rzeczy, która zakazana. 5. Kochaj bliźniego, odpuść przewinienie, nie czyń mu krzywdy, miej czyste sumienie. 6. Słuchaj mszy świętej, pomnąc, kto ofiarowany, nie gorsz nikogo, szanuj wszystkie stany. 7. Rodzice dzieciom przykładem być mają, niechaj wiary i cnót nauczają. 8. Dzieci rodziców swych będą szanować i w ich starości powinni ratować. 9. Niech swoich przysiąg małżeństwo pamięta, skromność młodzieżą niechaj rządzi święta. 10. Prawda niech tylko z ust naszych wychodzi i niech nasz język nikomu nie szkodzi. 11. Jeśliś pan, bądźże ludziom miłosierny, jeśliś poddany, bądź dla Pana wierny. 12. Szanujmy zwierzchność kościoła i krajów, nieskazitelność strzeżmy obyczajów. 13. Nie dość pracować, nie dość nie zawinić, lecz trzeba cierpieć, trzeba dobrze czynić. 14. Nie ufać sobie, śliska życia droga, wzywać pomocy Świętych, błagać Boga. 15. Oto są długi każdego człowieka, z nich obrachunek wszystkich ludzi czeka. 16. Kiedy na Pańskie stanę zawołanie, szczęśliwym, jeśli takim mnie zastanie. (2 2) Wieczny odpoczynek racz mu dać Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci. Amen. < * Pieśń znana również pt. O powinnościach chrześcijanina (Pod.) 186

187 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana na początku wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , Ejsz. R 7830/049, Land. F 787/04, R 7826/026, Madz. F 781/04, R 7823/109, Mejsz. F 785/11, R 7825/ , Mick. R 7788/055, N.Wil. F 799/21, R 7833/ , Pod. F 783/03, R 7824/ , Suż. F 607/04, R 7791/ , Szaw. F 791/02, Tur. F 789/09, R 7827/ , R 7827/ (oba war. identyczne). Tekst pieśni we wszystkich innych miejscowościach jest prawie identyczny, zdarzają się drobne różnice powstałe na skutek niedokładnego przepisywania. Tradycyjna pieśń kościelna z pocz. XIX w. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 418, KPNKK 408 // Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 4) Tekst We dnie i w nocy śpiewany jest jeszcze na dwie inne melodie: jedna (wiele jej war. tu zamieszczono, zob. nr 3 i komentarz do niej) Land. F 787/04, Mad. F 781/04, Mejsz. F 785/11, N. Wol. F 799/21, Suż. F 607/04, Tur. F 788/02, F 789/09, druga (kilka jej war. również zostało zamieszczonych, zob. nr 10 i komentarz do niej) Szaw. F 795/02. Wil. F 800/ Pójdźmy do Pana z winnym pokłonem

188 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. > Pójdźmy do Pana z winnym pokłonem, a złóżmy serca przed Jego tronem. Dobroć nam Boska, wszechmocność znana, pójdźmy do Pana, pójdźmy do Pana. (2 2) 2. On święty, mocny, a nieśmiertelny, jeden w osobach trzech nierozdzielny. Moc, mądrość, miłość w Nim niezrównana, pójdźmy do Pana, pójdźmy do Pana. (2 2) 3. Bóg Stwórcą naszym, Ojcem i Panem, wszelkim łaskawie urządza stanem, Jego Opatrzność wszędzie widziana, pójdźmy do Pana, pójdźmy do Pana. (2 2) 4. Kogo zasmuci bieda czy trwoga, niechaj się uda z serca do Boga. Skoro Bóg wejrzy, wnet zniknie rana, pójdźmy do Pana, pójdźmy do Pana. (2 2) 188

189 5. Bóg nam pomocą, radą skuteczną, Bóg nam obroną, strażą bezpieczną. Bóg nam pociechą, gdy myśl stroskana, pójdźmy do Pana, pójdźmy do Pana. (2 2) 6. Boże! Ty jesteś nasz Ojciec wieczny, raczże wysłuchać mój głos serdeczny. Wejrzyj na kłopot, któż nam pomoże? Pomóżże, Boże, pomóżże, Boże! (2 2) O święty Antoni, patronie... [urwane nagranie] < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/ , Mejsz. F 785/04, R 7825/ , N.Św. R 7831/ , Suż. F 604/11, R , Szaw. F 791/04. Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. W Mejsz. brak 3. zwr. Tradycyjna pieśń kościelna. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNDL 498, KPNKK 492, Sied Komentarz do melodii Melodia zanotowana również: Mejsz. F 785/04 (Pójdźmy do Pana), F 785/08 (nr 41 Pójdź, pójdź, me serce), F 785/18 (Pójdźcie do krzyża), Suż. F 604/01 (Pójdź, pójdź, me serce), F 604/11 (Pójdźmy do Pana), Szaw. F 791/04 (Pójdźmy do Pana), F 791/16 (nr 49 Pójdźcie do krzyża). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: F 171/05 (w. Pikeliai, rej. możejski /Mažeikių raj., Pulkim ant kelių), F 4/25 (w. Valiai, rej. szakowski / Šakių raj., Pulkim ant kelių), F mg. 1604/64 (w. Pamarliškiai, rej. poniewieski /Panevėžio raj., Pulkim ant kelių). Od końca XIX w. melodia zyskala popularność na całej Litwie dzięki tekstowi autorstwa Antanasa Strazdasa ( ) Pulkim ant kelių, visi krikščionys. Obecnie również śpiewana jest przed mszą w wielu kościołach na Litwie, nieraz na 189

190 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie pogrzebach. Na tę samą melodię śpiewa się też inne teksty religijne (np. Juozapai šventas, būk pagarbintas, Sveika, Marija, Motin mieliausia, Pulkim ant kelių, tarnai Marijos) przy innych okazjach. Wil. F 800/06, R 7789/ Prawo to święte na ziemi i w niebie 1. > Prawo to święte na ziemi i niebie: kochaj bliźniego, jak samego siebie. 2. Gdy Bóg stanowił, dał się ludziom dociec, że dla swych dzieci napisał je Ojciec. 3. Niech mię jako chce mój bliźni szkaluje, niechaj mię krzywdzi, niech mię prześladuje 4. Oddać wet za wet na cóż bym się silił? On bratem moim, on to się pomylił. 5. Niewinność moja, jeśli przy mnie stanie, z wiatrem się ludzkie rozejdzie gadanie. 6. A zamiast swarów, wzajemnej przygany, daruję bliźnim i będę kochany. 190

191 7. Pod jednym żyje naród ludzki Panem, On się każdego z nas zatrudnia stanem. 8. Daje nam barwę, z Jego stołu jemy. Czeladko Pańska! Za cóż się kłócimy? 9. Kochajcie Boga nad wszystko dobrego, kochajcie bliźnich, jak siebie samego. 10. Te dwa naczelne Boskie przykazania postanawiamy pełnić do skonania. (1) O Święty Zenonie, patronie tej duszy, ze wszystkimi świętymi módl się za tą duszę. (2) Najsłodszy Jezu, dla imienia swego wyzwól tę duszę z ognia czyśćcowego. (3) Przez gorzką mękę i krwi Twej wylanie odpuść mu grzechy, Jezu Chryste Panie. (4) Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci. Amen. < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/025, Madz. R 7823/110, Mejsz. R 7825/ , Mick. F 597/04, R 7788/054, Pod. R 7824/ , Tur. R 7827/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny, drobne różnice wynikające z niedokładnego przepisywania, zwłaszcza wyrazów archaicznych, np. 2/1 Gdy Bóg postanowił (Madz.), 6/1 wzajemnej przygody (Land.), wzajemnej przydany (Madz.). Tradycyjna pieśń kościelna (XIX w.). Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 417, KPNKK 407. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 4) 191

192 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Tekst Prawo to święte w Mic. (F 597/04) śpiewany jest na inną melodię, której wiele war. tu zamieszczono (zob. nr 3 i komentarz do niej). Mic. F 598/01, R 7788/ Biada grzeszniku, żeś Boga znieważał* 1. > Biada grzeszniku, żeś Boga znieważał**, on twoje kroki najmniejsze uważał! 2. A gdy do świata rachunków zasiędzie Ten, co był świadkiem, Sędzią twoim będzie. 3. Co tylko w sercu ukrytego było, coś sądził, że się wśród nocy ukryło. 4. Wszystko to promień prawdy Jego zbada, wszystko zbrodnicze sumienie wygada. 5. Biada ci, ojcze i matko niedbała, żeś wstydu dzieci twych nie nauczała! Powstaną na was złe córki i syny i złorzeczyć wam będą, będą tej godziny.

193 7. Wy coście waszych współbraci krzywdzili, na życie, sławę, majątek godzili.< 8. Prawo was Boskie będzie potępiało, które każdego kochać rozkazało. 9. Wy coście gorsząc niewierność skazili, albo małżeństwo święte pogwałcili. 10. Albo przed Stwórcą nie zgięli kolana, Sprawiedliwego w Nim znajdziecie Pana. 11. Wy coście w zbytkach świata utonęli i, że Bóg na was patrzy, zapomnieli! 12. Wyrok was straszny sędziego doleci, nie znam was, nie znam, wy nie moje dzieci. 13. Czyżem was co dzień nie czekał w Kościele? Czym dla ubogich od was żądał wiele? 14. Czylim nie kazał, nie dał wzoru cnoty. Czy to zysk mały niebo za kłopoty? 15. Sypałem łaski, chociaż wy zuchwali, niście prosili, niście dziękowali! 16. Odbierzcież karę, której wiek nie zmaże, miłości jej nie chce, sprawiedliwość każe. 17. W ten czas okropna nastąpi godzina, żegnać się będzie z rodziną rodzina! 18. I przyjaciele wpośród narzekania opłaczą moment tego pożegnania. 19. Szczerze do Boga kwap się, ludu wierny, póki odpuszcza, póki miłosierny! 20. Bo kiedy sądzić świat cały zasiądzie, któż z ręki Jego grzesznika dobędzie? Amen. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe * Pieśń znana również pt. O dniu sądnym. ** W większości miejscowościach inc. brzmi analogicznie jak w źródłach drukowanych: Biadać grzeszniku, żeś Boga znieważał. Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. 193

194 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/ , Land. R 7826/ , Madz. R 7823/ , Mejsz. R 7825/ , N.Św. R 7831/ , Pod. F 783/04, R 7824/ , Suż F 604/10, R 7791/ , Tur. R 7827/ , Wil. F 800/27, R 7789/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Tradycyjna pieśń nabożna. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 488, KPNKK 484, MP 65 // Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 4) Tekst Biada grzeszniku w Wil. (F 800/27) i Pod. (F 783/04) śpiewany jest na inną melodię której wiele war. tu zamieszczono (zob. nr 3 i komentarz do niej). 24. Pamiętaj, człowiecze, jak żyjesz na świecie* Suż. F 604/09, R 7791/ Pamiętaj, człowiecze, jak żyjesz na świecie, nie bądź tak zuchwały, pyszny i wspaniały w swej myśli Otwórz twoje oczy, spojrzyj, co się toczy, w tym mizernym świecie śmierć prędko zagniecie każdego.

195 3. Nie cierpi królowi ani papieżowi, bierze i książęta, biskupy, panięta do grobu. 4. I hetmana z boju prowadzi do gnoju, wydarłszy buławę, podrzuci pod ławę w kościele. 5. Ani sług gromady, ani mądre rady, warta ni żołnierze, ni mężni rycerze obronią. 6. Na hartowne strzały, na mury, na wały śmiała i na działa, by sama zechciała śmierć idzie. 7. Junaka bitnego i strzelca pewnego prędzej śmierć uchodzi, swą kosą ugodzi niż strzelbą. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 8. I ichmościów panów ze wszech ludzi stanów, sędziego z krawczykiem, żołnierza z szewczykiem śmierć zrówna. 9. Studenta od teki oderwie na wieki i mądry teolog, i bystry astrolog zamilknie. 10. Za nic u niej doktor, za nic pieniędzy wór, za nic lisia szuba, śmiertelna to zguba zagrzebie. 11. Nie wygrasz, prawniku, nie wygrasz, muzyku, z statutem prawnika i z dudą muzyka śmierć bierze. 12. Szynkarze, karczmarze, kupcy i lichwiarze w tropy tuż tuż za nią, idą jak za panią, choć nie chcą. 13. I panienki małe, w strojach okazałe, do was też z ochoty śmierć idzie w zaloty niemiłe. 14. I maleńkie dziatki wyrywa jak kwiatki, potem i samego rodzica miłego śmierć bierze. 195

196 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 15. Ubodzy kmiotkowie, tak też parobkowie, chociaż ci niehardzi, śmierć jednak nie gardzi i wami. 16. O Jezu, nasz Panie, jedyne kochanie, daj w sobie smakować, śmierci nie hołdować na wieki. Amen. * Pieśń znana również pt. Śmierć nikomu nie przepuszcza (Pod.). 196 Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 793/25, R 7829/ , Ejsz. F 795/12, R 7830/ , Land. R 7826/ , Madz. F 781/10, R 7823/ , Mejsz. F 785/12, R 7825/ , Mic. F 596/08, R 7788/ , N.Św. R 7831/016, Pod. F 783/08, R 7824/ , Tur. F 789/05, R 7827/ , Wil. F 800/16, R 7789/ Wariantywność nieznaczna, wynikająca głównie z przekształcania (lub zniekształcania) niezrozumiałych wyrazów lub archaicznych konstrukcji, np. 1/3 k swej myśli (Madz.), 2/1 Otwórz jeno oczy (N.Św.), 3/1 nie cierpi królowie ani papieżowie (Ejsz.), 6/2 śmiała i nadziała (Dziew.), bo sama zechciała (Madz.), 7/2 swą kosą dogodzi (we wszystkich pozostałych miejscowościach), 12/2 w trąpy tuż tuż za nią (Dziew.). W niektórych miejscowościach mamy skrócone war. tej pieśni: w Ejsz. brakuje 4., 6. i 15. zwr., w N.Św. tekst rękopiśmienny liczy tylko 10 zwr. Pieśń włączana do zbiorów pieśni nabożnych XVIII pocz. XX w. (m.in. w zbiorze Pieśni nabożne na święta uroczyste według porządku Kościoła świętego katolickiego na cały rok zebrane, Wilno, druk. Akad. S.I. 1745). Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 482, KPNKK 473, PN 485 // Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/25, F 793/04 (O siela nemari), Ejsz. F 795/12, Mejsz. F 785/12, Mic. F 596/08, Pod. F 783/08, Szaw. F 791/09, Wil. F 800/16, we wszystkich miejscowościach z tym samym tekstem Pamiętaj, człowiecze (w Dziew. również z jego litewską wersją O siela nemari).

197 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Wariantywność melodii nieznaczna, od innych wariantów pod względem intonacji bardziej różni się war. z Mic. Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: odpowiednik litewski tekstu Pamiętaj, człowiecze O siela nemari albo starsza redakcja (prawdopodobnie XVIII-wieczny przekład z języka polskiego, zob. Vaicek ) O dūšia kiekviena, np. F pl. 890/01 (w. Babriškės, gm. Varėna, okręg olicki /Alytaus aps., O dūšia kiekviena), F pl. 1269/07 (w. Andriūnai, gm. Daugai, okręg olicki /Alytaus aps., O dūšia kiekviena), F 147/26 (m. Grinkiškis, rej. radwiliski / Radviliškio raj., O siela nemari), MM nr 3 (O siela nemari). N.Św. F 797/ Zegar bije, pamiętaj na drogę wieczności* 197

198 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. > Zegar bije, pamiętaj na drogę wieczności, a tak moment ostatni kończysz w szczęśliwości. 2. Zegar bije, godzina już życia uchodzi, miej baczenie o sobie, boć śmierć w serce godzi. 3. Zegar bije, ciebie wnet na sąd zawołają, na którym ledwie święci sprawę wygrywają. 4. Zegar bije, piekło się ogniste otwiera, ty nie dbasz, chociaż ludzi tysiącem zawiera. (1) Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie, o światłość wiekuista, niech im świeci. Amen. < * Pieśń znana również pt. Zegar bojaźni Bożej. 198 Miejsce w cyklu: śpiewana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. F 787/31, R 7826/ , Madz. F 781/16, R 7823/ , Mejsz. F 785/27, R 7825/ , Mick. R 7788/ , Pod. F 783/12, R 7824/ , Suż. R 7791/ , Tur. R 7827/ , Wil. F 800/18, R 7789/ We wszystkich innych miejscowościach tekst jest prawie identyczny. Pełna wersja składa się z 24 zwr. Jedynie w śpiewniku z Wil., w którym nie ma numeracji zwr., podczas przepisywania pominięta została 5. zwr. W Mejsz. śpiewacy rozpoczynają tę pieśń od innego inc. Pierwsza, zegar bije ; każda następna zwr. poprzedzana jest również odpowiednim liczebnikiem (druga, zegar bije...itd.) Pieśń barokowej proweniencji (z rękopisu k. XVII w.) Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 478, PN 573, MP 76 // Biał., Lub. 683, Kasz Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 10) Tekst Zegar bije śpiewany jest jeszcze na cztery różne melodie: jedna w Pod. F 783/12, Wil. F 800/18 (wiele war. tej melodii tu zamieszczono, zob. 4), druga w Mad. F 781/16 (war. tej melodii, na którą śpiewa się tekst Maryja Magdalena w świe-

199 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe cie się kochała, notowane też w Mad. F 781/11, znajdują się również w archiwum ISPAN, DVD_T_0014_10 nagranie wykonano w Wiązownicy, woj. podkarpackie, zamieszczane są na stronach internetowych, w bazie DISMARC), trzecia w Land. F 787/03, czwarta w Mejsz. F 785/27. Pod. F 783/23b, R 7824/ Więzień w czyśćcu zatrzymany > Więzień w czyśćcu zatrzymany prosi na Jezusa rany: Ratuj z ognia moją duszę, bo ja bardzo cierpieć muszę. O Jezu! 199

200 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 2. Za wszystkie dni i momenta życia mego i talenta. Tam rachunek pokazano, na ciężkie męki mnie dano. O Jezu! 3. Ogień w czyśćcu bardzo ostry, otoczył mnie płomień bystry i zewsząd mnie ogień pali, nikt się nade mną nie żali. O Jezu! 4. Gdym się ze światem rozstawał, wtenczas mnie każdy żałował. A gdym skonał, choć widzieli, o duszy mej zapomnieli. O Jezu! < 5. Córki, syny, co płakali, gdy mnie do grobu chowali, wtenczas niby żałowali, a teraz mnie zaniedbali. O Jezu! 6. Siostra z bratem chodzi stroną, chociaż mi Rekwijem dzwoni. I Rekwijem wydzwaniają, o duszę mą nic nie dbają. O Jezu! 7. Miły Jezu, cóż takiego, nie masz przyjaciela mego, żeby mnie teraz ratował, w mękach czyśćcowych sfolgował. O Jezu! 8. Córki, syny nie ratują, bracia, siostry też nie dbają, przyjaciele, inni krewni, nikt o duszy mej nie wspomni. O Jezu! 9. Mają z pisma ogłoszenie, jak w czyśćcu palą płomienie. Tam za moment grzechu płonąć, we łzach gorzkich długo tonąć. O Jezu! 10. Dekret Boski nie w przemianie, co mnie dziś, to wam się stanie. Uważaj, każdy żyjący, na ogień w czyśćcu gorący. O Jezu! 200

201 11. Przez Twą, Jezu, srogą mękę, podaj duszom w czyśćcu rękę, wyciągnij je zranionemi z czyśćca rękami Twojemi. O Jezu! 12. Wprowadź z Twej świętej miłości do niebieskiej wesołości. Niech się cieszą z Tobą Panem, aż na wieki wieków, amen. O Jezu! laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , Ejsz. R 7830/ , Land. R 7826/004, Mick. R 7788/062, N.Wil. R 7833/ , Wil. R 7789/ Wariantywność nieznaczna, np. 6/2 Regina dzwonią / i Regina wygłaszają (Ejsz.). W Dziew. na końcu każdej zwrotki jest powtórzenie O Jezu, Jezu. Różni się liczba zwrotek. W Dziew., Land., Mick. brakuje 8. zwr., w Ejsz. mamy najkrótszy war.: 7 zwrotek identycznych i ostatnia odmienna: Dobry Jezu, a nasz Panie, Daj mu wieczne spoczywanie. Gdzie święci święte śpiewają, Trójcę Świętą wychwalają. Tradycyjna pieśń kościelna. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MPZ 58, MP 91 // Biał., Lub. 711, Kasz. 522, Rad Komentarz do melodii Zanotowana również: Ejsz. F 795/30 (Jezu w ogrójcu), Madz. F 781/21a (nr 101 Jezu w ogrójcu), Mic. F 598/03 (nr 102 Przez czyśćcowe upalenia), Pod. F 783/23 (Jezu w ogrójcu), Wil. F 800/50 (Jezu w ogrójcu), F 800/31 (Przez czyśćcowe upalenia). Wariantywność melodii nieznaczna. Występują drobne różnice pod względem intonacji, niektóre war. melodii mają jeszcze jedną wstawkę wewnątrz (O Jezu, lub Maryja). 201

202 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Poświadczenie melodii w wydaniach dzwiękowych i źródłach drukowanych: Miod. 284, 285 (2 war.) (Przez czyszczowe upalenia), Sied. nr 670a (Przez czyśćcowe upalenia), JDN nr 19 (w. Baszków, województwo łódzkie, Więzień w czyśćcu), Turek nr 30 (miasteczko Miedźna, woj. śląskie, Przez czyśćcowe upalenia), Lub. nr 1846 (w. Zawieprzyce, woj. lubelskie, Już leżę śmiercią uśpiony). Pod. F 783/11, R 7824/ Barbaro święta, perło Jezusowa* > Barbaro święta, perło Jezusowa, ścieżko do nieba grzesznikom gotowa, wierna przy śmierci, Patronko, smutnemu konającemu. 2. Źródło czystości obmyta na wieki, nie wypuszczaj mnie z Twej świętej opieki; Ty mnie przygotuj na drogę wieczności w świętobliwości.

203 3. Spraw, by mój Jezus był opiekunem moim w życiu i w zgonie, tak jako był Twoim; niech duszę moją w niebie z Twej pomocy z sobą zjednoczy. < 4. Najmilszy Jezu w świętym Sakramencie, niech mnie nakarmi w ostatnim momencie, ostatnie słowo - Jezus i Maryja - niech mnie nie mija. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 5. W ranach najświętszych, w męce Jego drogiej, zakryj mnie, Panno, od wszelakiej trwogi, abym umierał dobrze z Twej obrony nieustraszony. 6. Bym mą od piekła zabezpieczył duszę, najbardziej wtenczas, kiedy konać muszę. Barbaro Święta! Oddajże ją Bogu w niebieskim progu. 7. Komuż bezpieczniej duszę swą polecę, jak Tobie? A Ty Jezusowi w ręce oddaj, o Perło, drogo zapłacona, krwią odkupiona będzie. 8. Szczęście to wielkie przy mej śmierci, gdy Jezus z Matką Najświętszą zasiędzie przy konającym, Ty ocieraj moje śmiertelne znoje. 9. A tak wesoło konając zawołam i ducha mego w ręce Bogu oddam, gdy przy mnie staniesz wraz z Jezusem Twoim, a sędzią moim. 10. Barbaro Święta! Uproś godne życie, bym mógł opłakać złości me sowicie; po dobrej śmierci z Świętymi mieszkanie daj, Jezu Panie! Amen. * Pieśń znana również pt. O Świętej Barbarze. Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. 203

204 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , Land. R 7826/ , Madz. R 7823/ , Mic. R 7788/079, Suż. R 7791/ Wariantywność nieznaczna. Rodzaj występujących różnic leksykalnych w poszczególnych miejscowościach wskazuje na to, że pieśń była odpisywana przypuszczalnie z dwóch różnych źródeł (np. różnych wydań kantyczkowych) w Pod. i Suż. z jednego źródła, a w Land., Mic., Dziew. z innego. Natomiast w Madz. pieśń stanowi kontaminację obydwu podstawowych war. Zasadnicze różnice leksykalne: 3/1 był dozorcą (Mic., Land., Dziew., Madz.), 3/4 z tobą zjednoczy (Mic., Dziew.), 4/1 Twój i mój Jezus (Mic, Land., Dziew., Madz.), 5/1 W ranach najsłodszych (Mic., Land., Dziew.), 5/2 od szatańskiej trwogi (Mic., Land., Dziew., Madz.). Tradycyjna pieśń kościelna. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 242, Sied.442 // Biał., Lub. 696, Kasz Komentarz do melodii Zanotowana również: Land F 817/1a (nr 95-2, Kto się w opiekę). Podobne melodie zob. nr 17, nr 51. Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Miod. 257 (Kto się w opiekę). Melodia pochodzi prawdopodobnie z XVII lub XVIII wieku. 204

205 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Land. F 817/04, R 7826/ Barbaro Panno, męczenniczko święta* 1. > Barbaro Panno, męczenniczko święta, śliczna lilija, róża z ciernia wzięta! 2. Ciesz się purpurą nabytą w męczeństwie, rozkwitnij w sercach oschłych w nabożeństwie. 3. Kryje cię ojciec na wieży głęboko, by na cię i złe nie spojrzało oko. 4. Sieką żyłami twe niewinne ciało, lecz serce Boską miłością gorzało. 5. Palą lampami i blachami boki, obcięto piersi, płyną krwi potoki. 205

206 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 6. Jednak nie mogły ugasić miłości, użycz podobnej, Panno, cierpliwości. < 7. Tak wystrojona, jakby do łożnicy, do wieży dano tę oblubienicę. 8. Tam oblubieniec niebieski pośpieszył, aby jej serca dodał i pocieszył. 9. Której zadane naprzód leczy rany, medyk niebieski, Jezus ukochany. 10. Potem ją swojem ciałem utraktował, i ten przywilej wiecznie udarował. 11. Każdy nabożny do Świętej Barbary, nie umrze bez tej najświętszej ofiary. 12. Niech i my łaskę tę od ciebie mamy, o którą z płaczem pokornie wzdychamy. 13. Wtem ci się ojciec każe żegnać z światem, sam nad swą córką srogim stawa katem; 14. Dobywa miecza i swą ścina ręką, a panna czołem bije Bogu dziękę. 15. Jezus cię wdzięcznie wzywa do korony, a my zaś twojej żebrzemy obrony. 16. Przez tak okrutną prosimy cię mękę, podaj nam, Panno, macierzyńską rękę. 17. Posil najświętszem ciałem w Sakramencie, zjednaj nas z Bogiem w ostatnim momencie. Amen. * Pieśń znana również pt. O Świętej Barbarze, pannie i męczenniczce. Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Madz. R 7823/108, Tur. R 7827/ , Wil. R 7789/

207 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Tradycyjna pieśń kościelna. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 394, KPNKK 388, PN 524 // Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 3) 29. Antoni, rzeczy zgubionych Patronie* Madz. F 781/20, R 7823/ > Antoni, rzeczy zgubionych Patronie, pomocny ludziom w życiu i przy zgonie. Doznają smutni, ubodzy, kaleki Twojej opieki. 2. Zebrani na cześć Boską w tym kościele, wierni Twojego imienia czciciele. Pokornie Boga przez Ciebie prosimy, niech nie giniemy. 3. Grzechy największą ludziom szkodę czynią, pycha jest wszystkich występków mistrzynią. Ty nam cnót Boskich dając piękne wzory, uczysz pokory. (2 2) < 207

208 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1 tu: przekłada Afektów Twoich celem jest Maryja, znakiem anielskiej czystości lilija; a Jezusowi na cześć i na chwałę serce da całe. 5. Lubo męczeńską śmiercią umrzeć chciałeś, lecz się do Boskiej woli stosowałeś, znając, że milsze Bogu posłuszeństwo jest nad męczeństwo. 6. Z przykładów Twoich niezawodna droga, jak mamy szukać i jak znaleźć Boga, jak łączyć wiarę z nadzieją, miłością i z cierpliwością. 7. Grzesznik słów Boskich dziwną mocą tknięty, słuchając kazań Twych, staje się święty, przykłada 1 Stwórcę nad wszystkie stworzenia, życie odmienia. 8. Porzuca sprośnie grzeszące nałogi, trzyma się nauk Jezusowych drogi, godne owoce pokuty wydają, grzeszyć przestaje. 9. Bluźnierca z osłem przed Jezusem klęka, gdy mu kapłańska twoja święta ręka sakramentalny pokarm pokazuje, moc Boską czuje. 10. Kto się pod Twoją ucieka obronę, znajduje rzeczy zgubione, skradzione. Na Twe zasługi Bóg ma wielkie względy, stąd słyniesz wszędy. 11. Przyczyna twoja u Boga skuteczna, zjednaj nam Boskiej służbie chęć stateczną, uproś nam pokój, zdrowie, dobre mienie, duszy zbawienie. 12. Cudownych Świętych Twoich, Jezu Chryste, złożon na ręce Antoniego czyste, pokutującym grzesznikom daj siebie oglądać w Niebie. Amen.

209 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Pieśń znana również pod tytułem Pieśń o św. Antonim. Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Wil. R 7789/ , Tur. R 7827/ Wariantywność nieznaczna. Różnice leksykalne w war. z Madz. wynikają z niedokładnego przepisywania tekstu, np. 4/4 serceś dał całe (Wil., Tur.), 11/1 przyczyną twoją u Boga skuteczną (Wil., Tur.), 12/1 cudowny w świętych twoich (Wil., Tur.), 12/3 daj Ciebie (Wil., Tur.). Tradycyjna pieśń kościelna. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 378, KPNKK 376. Komentarz do melodii (zob. pieśni nr 18) Mejsz. F 785/09, R 7825/ Witaj, Janie z Bolesława > Witaj, Janie z Bolesława, masz się stawić przed Wacława, bo król tak rozkazuje, iż cię tam potrzebuje. (2 2) 209

210 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Co to za rozkaz surowy? Jestem na wszystko gotowy, wiem, jaka tam nowina, śmierci mojej godzina. (2 2) < 3. Pyta się król Jana śmiele, co mu królowa w kościele do ucha powiadała, z czego się wyznawała. 4. Wolę wszystkie męki znosić niż jedno słowo ogłosi. Bóg utaić rozkazał, z czego się ktoś spowiadał. 5. Zawołajcie prędko katów, zewleczcie do naga z szatów, palcie go pochodniami i smolnemi świecami. 6. Złoto ogniem wyczyszczają, mnie zaś ogniem doświadczają, ochłody dodawają, rany twe wyrażają. 7. Co dla Boga skały, mury, kruszą się twarde marmury. A Ty się mąk nie boisz, w uporze swoim stoisz? 8. Wiedź, o królu, że twe męki słodsze niż niebieskie rzeki dla Jezusa mojego i dla świętych ran Jego. 9. Wiedźcież już uporczywego, uwiążcież u karku jego kamień, z mostu Praskiego zrzućcie jak niemównego. 10. Król mi mówić rozkazuje, spowiedź usta pieczętuje i myśleć się nie godzi, com słyszał przy spowiedzi. 11. Już dekret nieodwołany, jesteś już na śmierć skazany. Opamiętaj się, Janie, a znajdziesz łaskę u mnie.

211 12. Nie śmiem mówić, królu, tego, co przeciw sławie bliźniego. Tobie za śmierć dziękuję, którą mile przyjmuję. 13. Płaczcie, sieroty ubogie, już związane ręce drogie, które was ratowały i jałmużny dawały. 14. Już w Mołdawie utopiony, kamień drogi zanurzony, gwiazdami oświecony, do nieba przeniesiony. 15. Szkoły pragskie lamentują, o doktorze się zwiadują. Słysząc, że utopiony, żal ich nieukojony. 16. Dziatki małe narzekają, za nim w niebo spoglądają. Płaczą nauczyciela, wszystkich pocieszyciela. 17. O zły królu, kanonika i świętego jałmużnika niewinnie utopiłeś i Pragę zasmuciłeś. 18. Zgasła świeca na ambonie, stracił się klejnot w koronie. Sieroty się pytają, gdzie ojca swego mają? 19. > Już w niebie z Bogiem króluje, za nami tam się wstawuje. Jest tam naszym Patronem przed Boga Twórcy tronem. (2 2) 20. Niech doznamy twej przyczyny, teraz i śmierci godziny. O nasz miły Patronie, Niepomucenski 1 Janie! (2 2) Amen. < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1 tu: Nepomuceński 211

212 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Miejsce w cyklu: wykonywana na początku wieczornego czuwania, zwykle na pogrzebie mężczyzny. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/ , Madz. F 781/18, R 7823/ , N.Św. R 7831/ , Pod. F 783/20, R 7824/ , Suż. R 7791/ , Tur. F 789/11, R 7827/ , Wil. R 7789/ Wariantywność nieznaczna, np. 3/4 z czego się spowiadała (Ejsz.), 6/3 ochoty dodawają (Madz., Suż., N.Św., Tur.), 12/2 przeciw słowa bliźniego (Ejsz.), 13/1 siostry ubogie (Ejsz.). W śpiewniku rękopiśmiennym z N.Św mamy krótszy war. tylko 13 zwr. Tradycyjna pieśń kościelna. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 299, KNLD 381, KPNKK 371, Sied. 123 // Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Madz. F 781/18 (Witaj, Janie z Bolesława), Mejsz. F 785/29 (nr 89 Już się zbliża), Pod. F 783/20 (Witaj, Janie z Bolesława), Tur. F 789/11 (Witaj, Janie z Bolesława). Pod względem intonacji bardzo bliska jej jest melodia nr 79. Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: trochę inna wersja w porównaniu z zamieszczoną melodią Miod. 229 (Witaj, Janie z Bolesława). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: F pl. 1106/06 (w. Ilgakiemis, gm. Žasliai, okręg trocki /Trakų aps., Sveikas, Jonai Boleslovai), F k. 450/01 (m. Židikai, rej. możejski /Mažeikių raj., Šventas Jonai Boleslavai), R 635/204 (w. Skirsnemunė, gm. Jurbarkas, okręg rosieński /Raseinių aps., Šventas Jonai Boleslavai). Zdaniem A. Zoły (zob. spis literatury we wstępnej części antologii, Zoła 2003: 185) melodia jest popularna w całej Polsce i wykazuje wyjątkową podatność na wariabilność. 212

213 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 31. Witam Cię, witam, Królowo niebieska 12. Tur. F 789/17, R 7827/ > Witam Cię, witam, Królowo niebieska*, witam Cię, witam, Pani Archanielska. Ciebie Pani, co za nami błagasz Boga, gdy śmierć sroga nas z ciałem rozłącza. (1 2) 2. Kiedy już jasne zorze zapadają lub kiedy w bystry ocean wpadają, ja powstaję, cześć Ci daję; niech przyjemna, niedaremna, moja prośba będzie. (1 2) 3. W każdym przypadku lub w szczęściu będący, lub po głębokim morzu żeglujący, zawsze Ciebie prosim w niebie, byś raczyła, uprosiła za nas Syna swego. (1 2) < 4. Czego dla Ciebie Syn Twój nie uczyni? Byś tylko chciała, choć się kto przewini, wnet odmiana, twarz rumiana, 213

214 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie po złej nocy, o północy, powstaje jutrzenka. 5. Ratujże, ratuj człowieka grzesznego, ratuj, o Panno! sługę upadłego, bo gniew srogi, Syn Twój drogi na świat puszcza i odpuszcza, kiedy Go Ty prosisz. 6. Prosim Cię tedy, Królowo niebieska grzesznych ucieczko, Pani archanielska, racz być z nami, gdy nad nami Syn Twój drogi sąd swój srogi będzie raczył sądzić. 7. Przyjmij nas, przyjmij pod opiekę swoję, wszyscy się kwapim pod obronę Twoję, boś jest dobra, w łasce szczodra, na mizernych, jednak wiernych, którzy proszą Ciebie. 8. Boś Ty, o Panno, nas grzesznych ochłodą jesteś, o Panno, ubogich gospodą! Chciej nas chować i ratować od pogańskich i szatańskich nawałności zawsze. 9. Podaj tonącym miłościwą rękę i nie daj wpadać w czartowską paszczękę; już toniemy, już giniemy! Przybądź, prosim, ręce wznosim, Panno, na ratunek! 10. Piękności Twojej słońce się dziwuje, jasności Twojej miesiąc ustępuje; Tyś piękniejsza i jaśniejsza niźli gwiazdy na czas każdy, zaranna Jutrzenko. 11. Mamy nadzieję, że nas nie opuścisz i z Twej opieki, Panno, nie wypuścisz; miej w obronie nas przy zgonie, gdy nad Ciebie, inszej w niebie Patronki nie mamy. Amen. * Inna postać inc.: Witam Cię, witam, Królowo anielska (Madz.). 214

215 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/ , Madz. F 781/09a, R 7823/ , Mejsz. R 7825/063, Mic. R 7788/ , N.Wil. R 7833/ , Wil. F 800/12, R 7789/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. W śpiewniku rękopiśmiennym z Mejsz. zapisanych jest tylko pierwszych 5 zwr. Pieśń pochodzi z XVII w. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 327, KPNKK 318, PN 239, Sied. 299 // Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Madz. F 781/09 (Witam Cię, witam), Wil. F 800/12 (Witam Cię, witam). Tur. F 789/13a, R 7827/ Zawitaj, Matko Różańca Świętego 215

216 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie > Zawitaj, Matko Różańca Świętego, przybytku Boga w Trójcy jedynego, ucieczko nasza, ucieczko nasza w życiu doczesności, o cedrze czystości. (2 2) 2. Najozdobniejsza różo ogrodowa, najprzyjemniejsza różdżko Aronowa, wonność balsamu, wonność balsamu, balsam przechodząca, Matko kochająca. (2 2) < 3. Niczym są dla nas wszystkie ziemskie rzeczy, gdyż duszy naszej żadna nie uleczy, lecz życie łaski, lecz życie łaski daje nam Królowa, Matko Różańcowa. 4. O jakże miłe słodkie są wyrazy, które śpiewamy sto pięćdziesiąt razy. W tych tajemnicach, w tych tajemnicach róża się rozwija, Jezus i Maryja. 5. > Wiedzieć potrzeba, że Różaniec święty nie ludzkie dzieło, choć od ludzi wzięty, lecz go natchnęła, lecz go natchnęła dobroć niepojęta, sama Trójca święta. (2 2) < 6. Który za prezent Panna odebrała, Dominikowi z rąk swoich oddała przy licznych świadkach (2 razy), przy niebieskiej tłuszczy, złoto rajskiej puszczy. 7. Dominik Święty zaś nam ufundował, wielkimi łaski uprzywilejował tym, którzy wiernie (2 razy), niewinnie poczętej służą Pannie świętej. 8. Prześliczna różo anielskiej czystości, chce nas zachęcić do świętobliwości, byśmy tu stali (2 razy), Ciebie wychwalali, pięknie pozdrawiali. 9. > Ach bracia, siostry Różańca świętego racz przyjąć pod płaszcz Miłosierdzia swego, gdy Syn Twój miły, gdy Syn Twój miły będzie dekretować, racz że nas ratować. (2 2) 10. A ci, którzy już z światem pożegnali, lecz imię Twoje, żyjąc wychwalali, niechaj im świeci, niechaj im świeci światłość wiekuista, o Panno przeczysta. (2 2) <

217 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/122, Land. R 7826/ , Madz. R 7823/033, N.Wil. F 799/07, Wil. R 7789/ Wariantywność nieznaczna, wynikająca z niedokładnego przepisywania, np. 6/2 Dominikowi swoją ręką dała (Dziew., Land., N.Wil., Wil.), 8/4 Nas bracia... (Land., Madz., N.Wil., Wil.), 10/1 A tym co z światem już się pożegnali (Dziew., Madz.), lub świadomego parafrazowania, np. 6/4 Wśród Aniołów grona, chwałą otoczona (Dziew., Land., N.Wil., Wil.), 7/4 bez grzechu poczętej służą Pannie świętej (Madz.). W war. z Dziew. brak 8. zwr. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Sied. 403, ŚLP 252. Komentarz do melodii Zanotowana również: N.Wil. F 799/07 (Zawitaj, Matko Różańca Świętego). Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Sied. nr 361 (Zawitaj, Matko Różańca Świętego). Tur. F 789/13b, R 7827/ Różańcowa Pani nieba, ziemi* 217

218 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie > Różańcowa Pani nieba, ziemi, pozdrawiamy Cię głosy naszymi. Ref.: Do Ciebie się cały świat ucieka, przez różaniec Twej pomocy czeka, Różańcowa Dziewico Maryjo! (3 2) 2. Przyszłaś do nas z Matczynym zadaniem, przestrzec ludzkość przed Bożym karaniem. Ref.:... < 3. Mówisz, że chcesz dla nas być obroną i ratować dusze, które toną. Ref.: Rzekłaś, że świat grzechem jest zatruty, więc żądałaś po trzykroć pokuty. Ref.: Bernadecie wskazałaś różaniec, że dla grzesznych to obronny szaniec. Ref.: Tajemnice Różańca Świętego zdepczą wroga zbawienia naszego. Ref.: Wtedy serce Twe zatryumfuje, ludzkość całą Ono uratuje! Ref.:... Amen. * Pieśń znana również pt. Różańcowa Pani Dziewica Maryja (Mejsz.)

219 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania jako pieśń różańcowa. W Tur. włącza się do śpiewu wszystkich obecnych na pogrzebie. W Pod. powiązana z cyklem rocznym i śpiewana wyłącznie w październiku. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , Ejsz. R 7830/ , Land. R 7826/037, R 7826/104 (oba war. analogiczne), Madz. R 7829/035, Mejsz. R 7825/ , N.Wil. R 7833/060, Pod. R 7824/ Wariantywność znaczna, wynikająca głównie z różnej liczby oraz kolejności zwr.: w Ejsz. zmienione miejscami są 3. i 4. zwr.; w N.Wil. brakuje ostatniej 7. zwr. W Mejsz. pierwotny war. miał zupełnie inną kolejność zwr., zostały wtórnie przenumerowane zgodnie z kolejnością występującą w publikowanym war.; jest tu poza tym dodatkowa 8. (początkowo środkowa) zwr.: Więc wszyscy padajmy na kolana, nie opuść nas, Matko ukochana. Zdarzają się też znaczniejsze parafrazy tekstu, np. różne modyfikacje w 4 zwr.: Mówisz, że świat w grzechu jest zepsuty / więc dodałaś nam trzykroć pokuty (Ejsz., Land., Madz., N.Wil.). W pozostałych przypadkach wariantywność wynika raczej z niedokładnego przepisywania, np. 2/2 by strzec ludzkość (Mejsz.), 6/2 zetrze wroga (Ejsz.), 7/2 wszystkich ludzi (Mejsz.) lub zniekształcania niezrozumiałych wyrazów, np. 5/2 to obronny sezaniec (Land.), czasami jak się wydaje również ze świadomego parafrazowania tekstu, np. 6/2 chwalą Boga zbawienia naszego (N.Wil.), 7/1-2 Wtedy serce Jej zatryumfuje, / Ona ludzkość całą uratuje (Ejsz.). Poświadczenie w źródłach drukowanych: ŚLP 219 // Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Land. F 787/15 (nr 40 W Nazarecie Maryja mieszkała), Mejsz. F 785/13 (W Nazarecie Maryja mieszkała). 219

220 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Tur. F 789/16, R 7827/ O Maryjo, Matko Boga > O Maryjo, Matko Boga, Tyś nadzieja moja droga. Przed Twym tronem nisko padam, hołd powinny Tobie składam. Ref.: O Maryjo! błagaj Syna, grzesznych nadziejo jedyna! 220

221 2. Sług Twych wiernych usta głoszą, serca się nasze unoszą, gdy Cię Matką być uznają, bo wszystko przez Ciebie mają. Ref.: < 3. Jam grzesznik wielce srogi, a w łaskę Boską ubogi, Twych darów otwórz skarbnicę, niechaj się niemi nasycą. Ref.: 4. > Tyś jest Matką, więc Ci składam ciało, zmysły i czem władam, przyjmij serce w podarunku, a pociesz mnie w mym frasunku. Ref.: < 5. Obłąkany syn nie zginie, nieszczęścia swojego minie, gdy tylko do swego łona przyjmie go Twoja obrona. Ref.: 6. Choćby matka dzieciom miła z pamięci ich wypuściła, Ty wspierasz nasz niedostatek, przewyższasz miłość wszech matek. Ref. : 7. Zamień w radość i mój smutek, daj już prośbie mojej skutek, bo póki się nie rozkruszę w proch, od nóg Twych się nie ruszę. Ref.: 8. Gdy termin życia nadejdzie, a śmierć się już zbliżać będzie, wtenczas miej o mnie staranie, oddal ode mnie lękanie. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 221

222 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Ref.: 9. Gdy na mnie uderzą mdłości, straszne śmiertelne słabości, ratuj mnie w takim momencie, trwogi ostatniej odmęcie. Ref.: 10. Gdy zaś zawrę me powieki na niepoliczone wieki, otwórz mi niebieskie wrota do szczęśliwego żywota. Ref.: > Wieczne odpocznienie racz mu dać, Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci. Amen. < Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7831/ , Ejsz. R 7830/ , Madz. R 7823/ , Mejsz. R 7825/ , Mic. R 7788/ , N.Św. R 7831/ , N.Wil. R 7833/ , Pod. F 783/19, R 7824/ , Suż. F 607/06, R 7791/ Wariantywność nieznaczna. Różnice leksykalne są bardzo rzadkie, np. 5/1 Zabłąkany syn nie zginie (N.Św.), 8/3 na ten czas mego konania (Ejsz.). Czasami różni się liczba zwr.: w N.Św. brakuje 6. i 7. zwr. Najdłuższy i najbardziej oddalony od pozostałych jest war. z Ejsz., w którym mamy zmienioną kolejność zwr. (1., 2., 4., 6., 3., 5., 7., 8., 9., 10.) oraz dodatkową niespotykaną gdzie indziej zwr., która pojawia się w środku tekstu: A gdy koniec życia mego przyjdzie z ręki Najwyższego, daj mi pomoc w tym momencie, abym mógł umierać święcie. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 212, KNLD 320, KPNKK 311, Sied. 363 // Biał. 222

223 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 14) Tekst O Maryjo, Matko Boga w Pod. (F 783/19) i Suż. (F 607/06) śpiewany jest na dwie inne bliskie sobie melodie, które w antologii nie zostały zamieszczone. 35. Ostrobramska Pani, Tyś nasza Królowo 14. Land. F 787/25, R 7826/ > Ostrobramska Pani, Tyś nasza Królowo, niech Cię pieśni nasze dziś sławią na nowo. Ref.: Matko Ostrobramska, ratuj nas w potrzebie, może raz ostatni przyszliśmy do Ciebie. 223

224 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 2. Przed światem całym wspaniale uczczona, od swego ludu jesteś uwielbiona. Ref.: 3. Do Ciebie, Matko, przyszliśmy z daleka, Twojej litości każdy z nas tu czeka. Ref.: < 4. Spójrz na łzy nasze, przyjmij je w ofierze, prośby wysłuchaj, co niesiemy szczerze. Ref.: 5. I cóż Ci damy, o nasza Królowo, w ten dzień radości, w tę porę gotową. Ref.: 6. Ziemia się majem, zielenią ukwieci, więc kwiaty wonne przyjmij od swych dzieci. Ref.: 7. Kwiaty miłości, wiary, cierpień, trudu przyjmij w ofierze od swojego ludu. Ref.: 8. O jaśniejąca w tej cudnej koronie, miejże nas biednych zawsze w swej obronie. Ref.: 9. Na Jasnej Górze ukoronowana, Tyś nam za Matkę od wieków jest dana. Ref.: 10. Do Ciebie śpieszym my, biedne sieroty, pełne nadziei, wiary i tęsknoty. Ref.: Błogosław, Pani, ziemi naszej pola, niech nam obficie zboże rodzi rola.

225 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Ref.: 12. Niech nasza praca daremną nie będzie, szczęście, dostatek niech się mnoży wszędzie. Ref.: 13. Błogosław dwory, chaty i poddasza, gdzie nasze dzieci, gdzie rodzina nasza. Ref.: 14. Ulżyj im, o Matko, w cierpieniach i znoju, niech żyją w zgodzie, zdrowiu i spokoju. Ref.: 15. Błogosław wszystkich, co się tu zebrali, i tych, co w dali i w domu zostali. Ref.: 16. Każdy, co wraca od Ciebie k swej strzesie, błogosławieństwo Boże niech przyniesie. Ref.: 17. O Pani nasza, o Gwiazdo wspaniała i w Ostrej Bramie wieczna Tobie chwała. Ref.: 18. I w Ostrej Bramie króluj i rządź nami, tu wspólnie wszyscy wielbimy pieśniami. Ref.: Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Pieśń nie została zanotowana w żadnej innej miejscowości. Kierowniczka grupy z Land. Genowefa Siemaszkiewicz przepisała tę pieśń od koleżanki z chóru kościelnego; przypuszcza, że została ułożona dla uczestników pielgrzymek. 225

226 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do melodii Zanotowana również: Land. F 787/20 (Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego), Madz. F 781/31 (nr 93 Serdeczna Matko), Pod. F 783/54 (Serdeczna Matko), Wil. F 800/35 (Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego). Poświadczenie melodii w wydaniach dźwiękowych i źródłach drukowanych: Sied. nr 344 (Serdeczna Matko), nr 522 (Boże, coś Polskę), Turek nr 50 (w. Góra, woj. śląskie, Zmarły człowiecze). Jest to melodia historycznego hymnu polskiego Boże, coś Polskę. Już w XIX w. melodia była rozpowszechniona z pieśnią religijną Serdeczna Matko oraz z innymi tekstami. W Polsce po dziś dzień jest bardzo popularna. Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: na całej Litwie melodia rozpowszechniła się z tekstem Silvestrasa Valiūnasa ( ) Ant krašto marių, Palangos miestely, tradycynie zwanym Birutė /Biruta, (np. R 3158/21, w. Laiteliai, rej. oniksztyński /Anykščių raj., F mg. 207/18, miasto Kretynga / Kretingos miestas, F mg.1767/41, w. Diauderiai, rej. radziwiliski /Radviliškio raj.) oraz z innymi tekstami (np. F mg. 731/03, w. Galilaukė, rej. jezioroski /Zarasų raj., Tykumai denelių). W okolicy Trok i Sejn Biruta śpiewana jest też po polsku (Nad brzegiem morza, w Połądze). Polska wersja tekstu pochodzi z przekładu autorstwa Ludwika Adama Jucewicza ( ). 36. Matko Najświętsza, do Ciebie biegniemy 15. Szaw. F 791/11, R 7828/

227 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Matko Najświętsza, do Ciebie biegniemy szukać pociechy, bo we łzach toniemy. Ref.: Zlituj się, zlituj nad sierotami, o Matko nasza, opiekuj się nami. (2 2) 2. Przyjmij nas biednych i przytul do siebie, którzy ze łzami wzdychamy do Ciebie. Ref Przyjmij nas, przyjmij, choć serce skalane, lecz oczy nasze łzami zalane. Ref Tyś naszą Matką, a my Twoje dzieci, niechże głos sierot do Ciebie doleci. Ref. < 5. Twojej litości błagamy ze łzami, o Matko nasza, nie pogardzaj nami. Ref

228 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 6. Gdy nami wzgardzisz, do kogoż pójdziemy? Przed kimże, przed kim w smutku zapłaczemy? Ref Kto nas pocieszy, kto otrze łez zdroje? Tylko, ach tylko, Matko, serce Twoje. Ref Kto nam zagoi w sercach naszych ranę? Tylko Maryi serce ukochane. Ref Przyjmie, wysłucha i doda pociechy, skróci cierpienia i zagładzi grzechy. Ref Z ufnością śpieszymy do Twoich ołtarzy, nie zamknij serca, nie odwracaj twarzy. Ref O serce drogie, o nasze słodkości, nie opuszczaj nas na tej niskości. Ref Ratuj nas, Matko, i bądź zawsze z nami, zasłaniajże nas Twojemi rączkami. Ref My Twoje dzieci, o Matko kochana, padamy wszyscy na nasze kolana. Ref Tutaj w pokorze czoła swe schylamy, wszyscy, Matko, do Ciebie wołamy. Ref O Matko nasza, o Matko jedyna, wstaw się za nami do Twojego Syna.

229 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Ref Przyczyń się za nami, chociaż za dwa słowa, bośmy Twoje dzieci, Tyś nasza Królowa. Ref Tyś jest tak dobra i pełna litości, racz nam zamienić nasz smutek w radości. Ref Gdy będziemy kończyć pielgrzymkę tej ziemi, racz nam oczy zamknąć rączkami swojemi. Ref Wtenczas, o Panno, udziel Twej opieki, Z sercem Jezusa połącz nas na wieki. Ref.... Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone, może być wykonywana podczas wieczornego czuwania (Szaw.) lub rano w dniu pogrzebu (Pod.). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , Land. R 7826/036, Madz. R 7823/ , Mejsz. R 7825/ , Mic. R 7788/ , Pod. F 783/55, R 7824/ , Suż. R 7791/ Wariantywność nieznaczna. Identyczny war. wystąpił w Mejsz. W innych miejscowościach różni się liczba zwr.: w Pod., Land., Dziew. po 17 zwr. (w Pod. i Land. brak 8. i 9. zwr., w Dziew. 5. i 9. zwr.), w Suż. i Madz. po 18 zwr. (brak 9 zwr.). Są też nieznaczne różnice leksykalne, np. 13/2 padamy kornie na grzeszne kolana (Pod., Dziew., Suż., Madz., Land., Mic.). Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Mejsz. F 785/26 (Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego), Suż. F 607/09 (Matko Najświętsza, do serca Twego), Pod. F 783/26a (Matko Najświęt- 229

230 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie sza Szkaplerza Świętego), F 783/33 (Coś na dobranoc), F 783/46 (Matko Najświętsza, do serca Twego), Tur. F 789/15 (Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego). Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Sied. nr 314 (Matko Najświętsza, do serca Twego). Tekst Matko Najświętsza, do Ciebie biegniemy w Pod. (F 793/55) śpiewany jest na inną melodię. Ejsz. F 795/14, R 7830/ Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego > Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego, wyzwól tą duszę z ognia czyśćcowego. Suknia Szkaplerza dali Twoje dłonie, niechaj od ognia czyśćcowego bronią. (2 2) 2. W bólu, cierpieniu, które tam ponosi, w jękach ze łzami Ciebie, Matko, prosi. Ratuj, o Matko, moją biedną duszę, albowiem cierpię bóle i katusze. (2 2) <

231 3. Jak każda matka do swych dzieci śpieszy, tuli do siebie i w smutku pocieszy, pociesz, o Matko, i ratuj swe dzieci, jesteś jedynym ratunkiem na świecie. 4. Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego, wyzwól i prowadź do Syna swojego, który kieruje, który światem rządzi, niech z miłosierdziem tę duszę osądzi. 5. Ciało spokojnie spoczywa w grobie, a dusza zmarłej niech będzie przy Tobie. Jako Twój członek szkaplerza świętego niech wielbi Boga Trójcy jedynego. 6. > I my, członkowie Szkaplerza Świętego, zanośmy prośby do tronu Twojego. Błagamy Ciebie o przebaczenie, daj duszy zmarłej wieczne odpocznienie. (2 2) < Amen. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone, może być wykonywana podczas wieczornego czuwania (Land.), rano w dniu pogrzebu (Mejsz.), na zakończenie obrzędu (Wil.). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. F 787/20, R 7826/082, Mejsz. F 785/26, Mic. F 597/05, R 7788/ , Pod. F 783/26, R 7824/ , Wil. F 800/35, R 7789/ Wariantywność znaczna, różnią się war. z każdej miejscowości (najbardziej do siebie zbliżone są war. z Land. i Mic.). Większość różnic wynika z niedokładnego przepisywania, np. 2/4 bo ona cierpi bóle i katusze (Pod.), z bólu i katuszy (Mic.), 3/4 jesteś ratunkiem jedna na świecie (Wil.) lub zniekształcania niezrozumiałych archaicznych konstrukcji, np. 1/3 Sukien szkaplernych doli Twego dłonie (Pod., Mejsz.), Suknię Szkaplerza dali twoje dłonie (Land. Mic.). Pewne różnice leksykalne mogą być skutkiem świadomego parafrazowania, np. 1/2 wyrwij tę duszę (Pod., Mejsz.), 3/2 i wszystkich pocieszy (Pod., Mejsz.), 2/3 grzeszną biedną duszę (Pod., Mejsz.). Znaczne różnice występują w ostatniej 6. zwr.: w Mic. i w Wil. są tylko dwa wersy, w Land. powtarza się te dwa pierwsze wersy, w innych miejscowościach dodaje się dwa inne: 6/3 Wieczne odpocznienie racz im dać (Pod., Mejsz.), 6/4 a światłość wieczna niech, Panie, im świeci (Pod.), a światłość wiekuista niechaj im świeci (Mejsz.). 231

232 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Poświadczenie w źródłach drukowanych: MP 49. Komentarz do melodii Zanotowana również: Ejsz. 795/04 (Matko Najświętsza z raju wiecznego). Tekst Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego śpiewany jest jeszcze na trzy różne melodie: jedna w Mic. F 597/05 (wiele jej war. tu zamieszczono, zob. nr 4 i komentarz do niej), druga w Mejsz. F 785/26, Pod. F 783/26a, Tur. F 789/15 (war. również zamieszczono, zob. nr 36), trzecia w Land. F 787/20, Wil. F 800/35 (dwa jej war. także zostały zamieszczone, zob. nr 35 i nr 93). Szaw. F 791/ Gwiazdo jasności, Panno czystości* > Gwiazdo jasności, Panno czystości, Tyś jest wonny kwiat. Śliczna lelija 1, Panno Maryja, módl się za dusza. (2 2)

233 2. Jezu ucieszny, w smutku pocieszny, Tyś jest wonny kwiat. Jezu najmilszy, Synu Maryi, racz nas wysłuchać. (2 2) 3. Matko miłości, pełna słodkości, Tyś jest wonny kwiat. Śliczna lelija, Panno Maryja, módl się za dusza. (2 2) 4. Królu niebieski, Panie anielski, Tyś jest wonny kwiat. Jezu najmilszy, Synu Maryi, racz nas wysłuchać. (2 2) < 1 tu: lilijo *Pieśń znana również pt. O najświętszej Maryi Pannie. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania (w Szaw. jako trzecia z kolei). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. F 787/24, R 7826/024, Madz. R 7823/ , Mejsz. R 7825/ , Suż. F 607/08, R 7791/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Różnią się słowa 4. wersu każdej nieparzystej zwr.: módl się za dusza (Szaw.) /dusze (Mejsz.), módl się za nami (w pozostałych miejscowościach). We wszystkich śpiewnikach rękopiśmiennych odnotowano jeszcze 7 dodatkowych zwr.: 5. Matko Boska, Królowo rajska, Tyś jest wonny kwiat. Śliczna lilijo, Panno Maryjo, módl się za nami. 6. Niebieski szafarzu i dusz lekarzu, Tyś jest wonny kwiat. Jezu najsłodszy, Synu Maryi, racz nas wysłuchać. 7. Błagaj nam Syna, Matko jedyna, Tyś jest wonny kwiat. Śliczna lilijo, Panno Maryjo, módl się za nami. 233

234 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 8. Grzechów obrona, smutnych korona, Tyś jest wonny kwiat. Jezu najsłodszy, Synu Maryi, racz nas wysłuchać. 9. Grzechów niewinna, cudności pełna, Tyś jest wonny kwiat. Śliczna lilijo, Panno Maryjo, módl się za nami. 10. Jezu cierpliwy, bądź miłościwy, Tyś jest wonny kwiat. Jezu najsłodszy, Synu Maryi, racz nas wysłuchać. 11. Racz nam dać Panie w niebie mieszkanie. Tyś jest wonny kwiat. Jezu najsłodszy, Synu Maryi, racz nas wysłuchać. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 336, PN 234, Sied. 329 // Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Suż. F 607/08, F 602/09b (fragment). Tekst Gwiazdo jasności w Land. F 787/24 śpiewany jest na inną melodię, której war. został tu zamieszczony, zob. nr 51. N. Wil F 799/ Ty, któraś pięknie dni swoje skończyła

235 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Ty, któraś pięknie dni swoje skończyła* i w Palestynie szczęśliwie zasnęła, daj dobrze skonać, bez zmazy poczęta Panienko Święta! 2. A kiedy przyjdzie ostatnia godzina, uproś nam łaskę u swojego Syna i żal za grzechy, bez zmazy poczęta Panienko Święta! 235

236 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Kiedy nam język śmiertelność skrępuje i myśli nasze rozum rozwiązuje, uproś nam skruchę, bez zmazy poczęta Panienko Święta! 4. Twój Syn, a Bóg nasz, był przy zejściu Twoim. Gdy będziem konać, świętem ciałem swojem niech nas posili, bez zmazy poczęta Panienko Święta! 5. Tobie dwunastu kapłanów służyli. Prosimy, żeby i ci z Tobą byli przy naszej śmierci, bez zmazy poczęta Panienko Święta! 6. Józef panieństwu Twemu poślubiony. Ty z jednej, a on także z drugiej strony niech przy nas będzie, bez zmazy poczęta Panienko Święta! 7. Śmiertelne ciało ziemi zostawimy, w godzinę śmierci duszę oddajemy do ręków Twoich, bez zmazy poczęta Panienko Święta! 8. Ciebie do nieba z tryumfem Duchowie zaprowadzili święci Aniołowie. Nam też dopomóż, bez zmazy poczęta Panienko Święta! 9. A że przy Tobie dano raj łotrowi, za Twą przyczyną i mnie grzesznikowi niech niebo dadzą, bez zmazy poczęta Panienko Święta! 10. A ci, którzy już dni swoje skończyli i straszny termin śmierci odprawili, niech mają pokój, pokój pożądany, Jezu mój kochany! 11. Chwała bądź Bogu w Trójcy jedynemu, Ojcu, Synowi, Duchowi Świętemu, temu, który jest w osobach trojaki, w Bóstwie jednaki. (2 2) Wieczny odpoczynek racz jej dać, Panie, a światłość wiekuista niech jej świeci. Amen. < * Inna postać inc.: Ty, któraś piękne dni swoje skończyła (Pod., Wil.) lub Ty, któraś piękna dni swoje skończyła (Madz.).

237 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Komentarz do tekstu Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania, czasem jako druga po pieśni Anioł Pański (N.Wil.), zwykle na pogrzebie kobiety. Zanotowana również: Land. F 787/03, R 7826/ , Madz. F 781/02, R 7823/ , Mejsz. R 7825/ , Mic. F 596/04, R 7788/ , Pod. F 783/09, Suż. F 607/07, R 7791/ , Tur. R 7827/ , Wil. R 7789/ Wariantywność nieznaczna. Drobne różnice wynikają z niedokładnego przepisywania, np. 7/2 śmierci ducha oddajemy (Lan., Mic., Suż., Tur.). War. w innych miejscowościach są też dłuższe o 3 dodatkowe zwr. (dwie umieszczone między 8. a 9., jedna między 9. a 10.): Szęśliwaś, której Panieńskiego ciała śmierć się okrutna dotykać nie śmiała. Broń nagłej śmierci, bez zmazy poczęta Panienko Święta! Przez boleść Twoją, którą w on czas miała, gdy Syn twój konał, Tyś pod krzyżem stała. Uproś dobrą Śmierć, bez zmazy poczęta Panienko Święta! Szczęśliwyś, łotrze, że z litości swojej Jezus z Maryją był przy śmierci twojej. Uproś lekką śmierć, bez zmazy poczęta Panienko Święta! Bardzo możliwe, że śpiewaczki z N.Wil., które posługiwały się kantyczką, pominęły te zwr. Pieśń pochodzi z rękopisu XVII/XVIII w. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 214, KNLD 323, KPNKK 314, PN 223 // Biał., Lub. 693, Kasz Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 15) Tekst Ty, któraś pięknie w Land. (F 787/03), Pod. (F 783/09) i Suż. (F 607/07) śpiewany jest na inną melodię, kilka jej war. tu zamieszczono, zob. nr 18 i nr

238 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 40. W Nazarecie Maryja mieszkała Land. F 787/15, R 7826/ , R 7826/ (oba war. analogiczne) 1. > W Nazarecie Maryja mieszkała i w swym sercu Boga oglądała. Tę panienkę dla Boga jedyną wziął Bóg Ojciec za Matkę dla Syna. (1 2) 238

239 2. Ona była w swym życiu chwalebna i do niego się modliła wiernie. Tą modlitwą była pochłoniona, gdy usłyszy, będzie pozdrowiona. (1 2) 3. Anioł mówi: Nie bój się, Maryja, oto poczniesz i porodzisz Syna, Bóg Cię wybrał Przeczystą Dziewicę. Ona woła: Jam jest służebnica. (1 2) 4. Wielka radość w Jej serce wstąpiła, gdy w Betlejem dzieciątko powiła. Zaraz boleść przenika Jej duszę, kiedy Herod chce zabić Jezusa. (1 2) < 5. Tą boleścią jest bardzo strapiona, bierze dziecię i tuli do łona. Idzie nocą w nieznaną krainę, by od śmierci ocalić dziecinę. 6. Bierze dziecię, idzie do kościoła, a Symeon w te słowa zawołał: W tym dzieciątku proroctwo się kryje, miecz boleści Twe serce przebije. 7. Wielka boleść w jej serce wstąpiła, gdy o śmierci Jezusa słyszała. O Maryjo, Matuchno jedyna, dla Jezusa ostatnia godzina. 8. Idzie drogą boleścią strapiona: Gdzie mam znaleźć dla syna obronę? Serce Matki boleścią zadrżało, gdy strapionego syna ujrzała. 9. Postępować już dalej nie może, tylko wzdycha: O mój mocny Boże, cóż uczynił, mój synu kochany, za co cierpi tak okrutne rany. 10. Głowa skuta ostrymi kolcami, a krew płynie wielkimi strugami. Ciało Jego nagością okryli, na ramiona krzyż ciężki włożyli. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 239

240 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 11. Idzie Jezus w tak ciężkiej sromocie i przystaje na górze Golgocie. Na tej górze ma być krzyżowany, ten zbawiciel, ten Jezus kochany. 12. Tam Jezusa na krzyżu złożyli i tępymi gwoździami przybili. Postawili go z krzyżem wysoko, a do hańby dwóch łotrów przy boku. 13. Jezus wisi na krzyżu i kona, wtem widzi swą Matkę strapioną: Matko moja, o Matko jedyna, mego ucznia weź sobie za syna. 14. O Maryjo, jakoś przeżywała, gdy na męki Jezusa patrzała, jak on wisi na krzyżu rozpięty, ten Zbawiciel, ten Baranek święty. 15. I z boleścią ona omdlewała, gdy na łonie Jezusa trzymała. Tylko usta zbolałe mówiły: O Jezusie, o Synu mój miły. 16. Ty Jezusa przez życie broniła, tyś przy śmierci pociechą mu była. Bądź nam w życiu i śmierci pociechą, O Maryjo, o Matko Bolesna! > Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie, o światłość wiekuista, niech im świeci. Amen. < 240 Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , R 7829/ (oba war. analogiczne), Ejsz. F 795/03, R 7830/ , Mejsz. F 785/13, R 7825/ , Mic. R 7788/ , Tur. R 7827/ Wariantywność nieznaczna, wynikająca z niedokładnego przepisywania tekstu, np. 1/3 Tą panienkę ubogą jedyną (Ejsz., Mic.), 2/4 gdy usłyszy: O bądź pozdrowiona (Dziew., Ejsz., Tur.), gdy usłyszy Bądźże pozdrowiona (Mejsz., Mic.), 10/2 wielkimi

241 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe strujami 1 (Dziew., Tur.), czasami jak się wydaje ze świadomego parafrazowania tekstu, np. 5/2 bierze dziecię i tuli w swe ramiona (Tur.). We wszystkich innych miejscowościach (Dziew., Ejsz., Mejsz., Mic., Tur.) między 6. a 7. zwr., jest jeszcze jedna dodatkowa zwr.: Wielka boleść w jej serce wstąpiła, kiedy Dziecię Jezusa zgubiła. Wraca z drogi, bardzo się frasuje i w świątyni Jezusa znajduje. 1 dial. strugami Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 33) Tekst W Nazarecie śpiewany jest jeszcze na dwie inne melodie: w Madz. F 781/17 (jej war. został zamieszczony, zob. nr 63) i Pod. F 783/22 (zamieszczono aż 4 jej war., zob. nr 10 i komentarz do niej). 41. Pójdź, pójdź, me serce, do Częstochowy* Mejsz. F 785/08, R 7825/

242 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. > Pójdź, pójdź, me serce, do Częstochowy, oddajmy ukłon Nieba Królowej! Pójdźmy, ach pójdźmy na Jasną Górę, tam zobaczemy Panny figurę. (2 2) 2. Sieroty we wsi dwie pozostały, które rodziców wcale nie znały, Chłopiec miał pięć lat, dziewięć dziewczyna, przyszła na biednych smutna godzina. (2 2) 3. Więc rzekła siostra do brata swego: Gdzie mamy szukać ojca naszego? Pójdźmy, ach pójdźmy, u nóg padniemy Nieba Królowej, tam go znajdziemy. (2 2) < 4. Sieroty od wsi do wsi biegały, kawałka chleba wcale nie miały. Gdzie weszły, tam je wnet pozbywano, owszem, gdzieś dalej iść im kazano. 5. Ale trafiły raz do kaplicy, w której był obraz Bogarodzicy, więc popadały tam na kolana, wołając głośno:,,matko Kochana! 6. Gdy Matka Boska głos ich słyszała, z obrazu swego odpowiedź dała: Ach, wy sieroty, czego płaczecie? Wy ojca, matki już nie znajdziecie! 242

243 7. Sieroty wielkim głosem płakały, że aż na głowie włosy targały: Żebyś ty, matko, z grobu powstała, choćbyś nam kroplę wody podała. 8. Ach nieszczęśliwa godzina była, w którejś nas, matko, na świat zrodziła, bo teraz z głodu już umieramy, kawałka chleba nawet nie mamy. 9. Więc Matka Boża to uczyniła, bułkę 1 im chleba z nieba spuściła. Chociaż go nigdy nie używały, Tylko nań patrząc, głodu nie znały. 10. Więc za dar Boży z najświętszej ręki takie serdeczne głoszą podzięki:,,już stąd od Ciebie nie odejdziemy, tu w tej kaplicy niechaj pomrzemy. 11. Pójdź i ty, wdowo, coś opuszczona, od wszystkich ludzkich serc oddalona, bo cię Maryja prędko pocieszy, wszystkich ratuje, kto do Niej śpieszy. 12. Więc chrześcijanie, co Boga znacie, co przed tą Panią na twarz padacie, ach, popadajcie tu na kolana, wołajcie: Zbaw nas, Matko kochana! Amen. 1 dial. bochenek * Pieśń znana również pt. O Najświętszej Maryi Pannie pocieszenia (Pod.) laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , Madz. F 781/17, R 7823/ , Pod. F 783/22, R 7824/ , Suż. F 608/01, R 7791/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny, nieliczne rozbieżności wynikają jedynie z niedokładnego przepisywania tekstu, np. 1/1 do Częstochowa (Dziew.), 2/2 rodziców nie miały (Suż.), 4/3 je wnet pozbawiano (Suż.). 243

244 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 21) Tekst Pójdź, pójdź, me serce śpiewany jest jeszcze na dwie inne melodie: w Pod. F 783/22 (kilka war. zostało tu zamieszczonych, zob. nr 10 i komentarz do niej), Madz. F 781/17 (jeden jej war. również zamieszczono, zob. nr 63). N.Św. F 797/17, R 7831/ Pośpiesz, me serce, na Kalwaryję 1. > Pośpiesz, me serce, na Kalwaryję, tam to jest miejsce, gdzie grzeszni żyją. W trzecim upadku Zbawiciel leży, kto chce pomocy, niech k niemu bieży. (2 2) 2. W jego opiece żaden nie zginie, kto za nim idzie, ten piekła minie. Może zwyciężyć, bo mam i cele, z światem i czartem spotkać się śmiele. (2 2) 244

245 3. Pośpiesz, czym prędzej, gdzie czołem biją, schodźcie się zewsząd na Kalwaryja. Z dołu do góry nam iść potrzeba, tam nam pokażą drogę do nieba. (2 2) 4. Tam zobaczymy, co są za znaki, co za ołtarze, a obraz jaki. Na tym obrazie jest malowany Jezus rozpięty, ukrzyżowany. (2 2) 5. Pod tym obrazem modlić się trzeba, kto chce być zbawion i pójść do nieba, bo przez ten obraz mamy zbawienie, tylko oczyśćmy nasze sumienie. (2 2) 6. Słuchać serdecznie, człowiecze, trzeba, co mówić będą, wierzyć potrzeba, bo kto nie wierzy słowu Bożemu, nie będzie zbawion sprawiedliwemu. (2 2) laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 7. Gdy się z tym światem już rozłączymy, Tobie się, Jezu, niechaj oddamy. Weź dusze nasze na wieczne gody, niech nie doznają żadnej przeszkody. (2 2) < Miejsce w cyklu: może być wykonywana w dowolnym miejscu obrządku pogrzebowego, również w kościele. Komentarz do tekstu Zanotowany tylko w jednej miejscowości N. Św. Pieśń przepisana została z zeszytu śpiewaczek należących do starszej generacji. Komentarz do melodii Nie została zanotowana w żadnej innej miejscowości, jednakże jest bardzo podobna do melodii, której kilka war. zostało tu zamieszczonych, zob. nr 21 i komentarz do niej. 245

246 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Mick. F 597/08, R 7788/ Wyszła nędzna dusza z ciała > Wyszła nędzna dusza z ciała,* smutna ten świat opuszczała. Stała, stała, zapłakała: Gdzie ja będę nocleg miała? (2 2) 2. Czy ja w polu, czy ja w lesie? Gdzie uleci cień mej doli? Idzie, idzie Anioł z Nieba, pyta duszę: Czego trzeba? (2 2) 3. Dla mnie biednej nic nie trzeba, tylko spokoju i nieba! Duszo, mogę ci powiedzieć, Czyściec musisz ty nawiedzić. (2 2) 4. Rajskie wrota są zamknięte, w raju tylko dusze święte. Święty Piotr wejścia stróżuje i wchodzących zapytuje. (2 2) 246

247 5. Czy ta dusza spowiadana? Czy olejkiem namaszczana? Dla nieszczęsnej duszy marnej wrota piekielne otwarte. (2 2) 6. Święty Michał w trąbę trąbi: Stańcie dusze na sąd Boży. Na tronie sam Bóg zasiędzie, Złych i dobrych sądzić będzie. (2 2) 7. Dobre stańcie po prawicy, a grzesznicy po lewicy! Dobre stali, zaśpiewali, a grzesznicy zapłakali. (2 2) 8. Matka Boża usłyszała, do Jezusa zawołała: Ach, mój Synu, mój kochany, ulituj się nad duszami. (2 2) 9. Jakże nad nimi litować? Grzesznik nie chce pokutować. Oni żyjąc nagrzeszyli, rany moje odnowili. (2 2) < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe * We wszystkich innych miejscowościach inc. brzmi Wyszła, wyszła dusza z ciała. Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone (przypuszczalnie wykonywana podczas wieczornego czuwania). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 793/28, R 7829/ , Land. F 787/21, R 7826/ , Mejsz. F 785/37, Pod. F 783/32, R 7824/ , Szaw. F 791/15, R 7828/006, Tur. R 7827/ Wariantywność znaczna. Oto przykłady licznych rozbieżności, często wynikających ze świadomego parafrazowania tekstu, np. w wersie 1/2 często celowo eliminuje się pierwotne połączenie, zawierające obcą światopoglądowi katolickiemu metaforę zielonej łąki jako miejsca czasowego pobytu duszy po śmierci, zaczerpniętą jeszcze z wierzeń przedchrześcijańskich: na zielonej łące stała (Dziew., Pod.), na zielonej drodze stała (Szaw.), i u bramie Boga stała (Tur.). Liczne też są różnice w treści innych zwr., np. 2/2 Gdzie mnie Pan Jezus zaniesie (Dziew., Pod., Tur.), sam Je- 247

248 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie zus zaniesie (Mejsz., Szaw.), Gdzie mnie sam Pan Bóg zaniesie (Land.), 2/3 Idzie, idzie Pan Bóg z nieba (Dziew., Mejsz., Pod., Szaw.), Idzie, idzie sam Bóg z nieba (Land.), 3/2 tylko Pana Boga z nieba (Land., Mejsz., Pod.), 3/3-4 Weź mię duszo za me płaszcze / poprowadzę cię do raju (Dziew., Mejsz., Pod., Szaw., Tur.), Nie płacz, dusza, tu nie trzeba, zaprowadzę cię do nieba (Land.), 4/2 a piekielne odemknięte (Land., Mejsz., Pod., Szaw., Tur.), 4/3-4 Święty Piotrze, podaj klucze / odemknij bramę dla duszy (Dziew., Land., Mejsz. Pod., Szaw., Tur.), 5/3-4 Ja w spowiedzi być nie była, o mnie czarna fala biła (Dziew., Land., Mejsz. Pod., Szaw., Tur.), 6/2 Idzie dusza na sąd Boży (Dziew.), 6/3 Na tym sądzie sam Bóg będzie (Dziew., Pod., Szaw., Tur.), Na tym sądzie sam Bóg siędzie (Pod.), 6/4 Każdą duszę sądzić będzie (Szaw.), 7/4 Grzeszne duszy zapłakali (Szaw.), 9/3 Oni sami nagrzeszyli (Dziew., Land., Pod., Szaw., Tur.). Różni się również liczba zwr.: w Land. mamy jedną dodatkową zwr. (10. zwr.), w Pod. dwie (10. i 11 zwr.): 10. Jak ta dusza wychodziła, szczerą skruchę, żal wzbudziła. Matka Syna uprosiła, duszę do nieba wpuściła. 11. Matka Syna uprosiła, dusze do nieba wpuściła. Matka Syna uprosiła, dusze do nieba wpuściła. Tekst pieśni znany z XV-wiecznego rękopisu (tzw. przekazu wrocławskiego). Nie wiadomo, kiedy ten tekst przeniknął do folkloru. Na gruncie ludowym uległ znacznym przekształceniom. Zapisy różnych war. tej pieśni z Łęczyckiego, Kieleckiego, Lubelskiego, Radomskiego podał Oskar Kolberg. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MP 82 // Biał Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 14) Podobny tekst, niezwykle poetycki, funkcjonuje również w języku litewskim, być może jest to parafraza polskiego war. Tam także jest mowa o udręczonej, nieznajdującej sobie miejsca duszy wędrującej do bram raju Ajo dūšia raudodama/ Ajo dūšelė verkdama (zob. komentarz do melodii nr 14). 248

249 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Tekst Wyszła, wyszła w Mejsz. (F 785/37) i Szaw. (F 791/15) śpiewany jest na inną melodię. Trzy jej war. zostały tu zamieszczone, zob. nr 5, nr 61, nr 67a. N.Wil. F 799/ Za tych, co poszli i nie wrócą 1. > Za tych, co poszli i nie wrócą, w tajemnej śmierci bramy, o wieczne szczęście i spoczynek my, Panie, Cię błagamy. 2. Za wszystkich, których wiodły drogi przez ciernie królowanie, a którzy stoją przed Twym sądem, błagamy Cię, o Panie. 3. Za wszystkich, których nędzne życie wygnało na bezdroża, a których śmierć już blada wzięła, błagamy Cię, o Boże. 4. Za wszystkich smutnych i znękanych, co śnili sen o niebie, za tych, o których świat zapomniał, błagamy, Panie, Ciebie. 249

250 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 5. Ześlij anielskie im zastępy z darami twej pociechy, niech pieśń zamienia się w westchnienia, a łaska zmaże grzechy. 6. Niech wejdą w ciche bramy Twoje po długim ciężkim boju, z Ty na tronie ich litośnie racz złożyć blask pokoju. 7. O Boże, dobry Ojcze drogi, wysłuchaj prośb serdecznie i racz tę duszę nie pokarać, a dać królestwo wieczne. (2 2) < Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone (przypuszczalnie wykonywana podczas wieczornego czuwania). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/062, R 7830/ (war. różnią się liczbą zwr.), Madz. R 7823/057, Pod. R 7824/124, F 783/48. Wariantywność znaczna. Są drobne różnice leksykalne, np. 2/2 ciemne królowanie (Ejsz., Madz.), 3/1 ciężkie życie (Ejsz.), nędza życia (Madz., Pod.), 6/2 po ziemskim boju (Ejsz., Madz., Pod.). W Madz. ostatni wers 1., 2., 3. i 4. zwr. brzmi jednakowo: błagamy Cię, o Panie. Różni się liczba zwr.: najbliższe war. z N.Wil. i Pod. mają po 7 zwr.; w Madz. mamy dłuższy war. 6 zwr. analogicznych oraz 3 dodatkowe: 250 Za tych, co poszli i nie wrócą, weszli w czyśćcowe bramy, odpuść im, Panie Boże, grzechy, błagamy Cię, o Panie. Przez Twoją, Jezu, śmierć okrutną, chwalebne zmartwychwstanie, daruj im, Panie Boże, grzechy, błagamy Cię, o Panie. Za wszystkich zmarłych, których dusze błądzą w ciemnym przestworzu, okaż im, Boże, swoje światło, błagamy Cię, o Panie.

251 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe W Ejsz. mamy 2 war. tej pieśni (starszy ma 6 analogicznych zwr., nowszy między 3. a 4. zwr. ma 2 dodatkowe zwr.: Za tych, za których przez grzech szatan w piekielne zwiódł otchłanie, a którzy teraz cierpią w czyśćcu, błagamy, zbaw ich, Panie. Za tych, co porzucili Ciebie i Twoje przykazania, o Miłosierdzie dla nich Twoje błagamy Ciebie, Panie. Komentarz do melodii Tekst Za tych, co poszli śpiewany jest jeszcze na dwie inne melodie, które nie zostały zamieszczone w antologii: w Ejsz. (F 795/10) i Pod. (783/48a). Suż. F 608/04, R 7791/ Już ostatnia iskra* > Już ostatnia iskra w moim życiu gaśnie, było przeznaczone umrzeć mnie w tym czasie. (2 2) 2. Skończyłem wędrówkę szlakiem ziemskiej drogi, przyjmij, Boże, duszę na niebieskie progi. (2 2) 251

252 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 3. Boże, czy mnie widzisz, idę ja do Ciebie. O jakże ja pragnę zobaczyć Cię w niebie. (2 2) 4. Może Cię za mało w życiu moim czciłem, może czemś niegodnym Ciebie obraziłem. (2 2) 5. Przebacz mnie przy śmierci, błagam umierając, dozwól jak najprędzej ujrzeć Ciebie w raju. (2 2) 6. Jeśli męka czyśćca mnie i nie ominie, lecz obcować z Tobą nadzieja nie ginie. (2 2) < 7. Aby dni mnie w czyśćcu były jak najkrótsze, za mnie, drodzy moi, częściej się modlicie. 8. Przebaczcie mnie, drodzy, za niegodne czyny, jeśli to spełnicie, Bóg odpuści winy. 9. Gdy mnie w rajskie bramy przeprowadzą z czyśćca, dusza będzie rada szczęściem wiekuistym. 10. Za tych, kto się modlił do Boga w mej sprawie, będę Boga prosił, by tych błogosławił. 11. Dusza moja widzi ból wasz i przeżycie 1, nie smućcie się po mnie, lecz modlitwy ślicie Gdy będziecie czcili Boga całym sercem, w niebie się spotkamy na rajskim kobiercu. 13. A teraz was, drodzy, pozostawić muszę, z chłodnym, martwym ciałem rozstaje się dusza. 14. Niezadługo skryje mnie chłodne okrycie i na drodze życia mnie nie zobaczycie. 15. A teraz was żegnam, wszystkich, których znałem, krewnych i znajomych w otoczeniu całym. 16. Żegnajcie, najbliżsi, wszyscy moi drodzy, i bądźcie szczęśliwi, bo ja już odchodzę. 1 dial. zmartwienie 2 tu: ślijcie * W Pod. i N.Św. pieśń nosi tytuł Skończyłem wędrówkę. Takim inc. rozpoczyna się litewska wersja tej pieśni Štai baigiau kelionę, z której przypuszczalnie pochodzi przekład polski (por. Dziew. R 7829/208). Miejsce w cyklu: zazwyczaj jest wykonywana podczas wieczornego czuwania, ale także może być śpiewana rano w dniu pogrzebu (Pod., Ejsz.). 252

253 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/219, Ejsz. F 795/21, R 7830/ , Land. R 7826/, , Madz. F 781/33, R 7823/025, Mejsz. F 785/06, R 7825/037, Mic. R 7788/ , N.Św. F 797/02, Pod. F 783/40, R 7824/ , Szaw. R 7828/ , Tur. F 789/03, R 7827/096. Wariantywność nieznaczna, wyraźniejsza tylko w pewnych miejscowościach (Szaw.). Wynika głównie z parafrazowania pewnych fragmentów, np. 4/1 Boże Cię za mało (Szaw.), 4/3 Boże Cię grzechami (Szaw.), 6/3-4 lecz ufając w miłosierdzie / twą nie zginie (Szaw.), 12/4 żyć będziemy wiecznie (Szaw., Mejsz.). W Tur. znacznie zmienione słowa 8. zwr.: Jeśli to spełnicie, Bóg odpuści winy i przyjmie do nieba bez żadnej przyczyny. Komentarz do melodii Melodia zanotowana również: Mejsz. F 785/06 (Już ostatnia iskra), F 785/32 (Jedną garstką ziemi), N.Św. F 797/04 (Śpiewałem, o Boże), Pod. F 783/40 (Już ostatnia iskra), Tur. 788/07 (Dajcież mi Wołynia). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: z tekstem Štai baigiau kelionę śpiewana jest na pogrzebach (np. F 296/08, w. Strigailiškis, rej. ignaliński /Ignalinos raj.). Na całej Litwie melodia rozpowszechniona jest z tekstem autorstwa Margalisa (Juozas Šnapšys, ) Leiskit į tėvynę, leiskit pas savus, który zyskał popularność w okresie powojennym zwłaszcza wśród zesłańców. Margalis dokonał parafrazy polskiej pieśni Dajcież mi Wołynia, miły dajcie dym. Tekst Już ostatnia iskra śpiewany jest jeszcze na dwie inne melodie: jedna w Madz. F 781/33 (zamieszczono tu wiele war. tej melodii, zob. nr 3 i komentarz do niej), druga w N.Św. F 797/02, Tur. 789/03 (zamieszczono też wiele war. tej melodii, zob. nr 4 i komentarz do niej). 253

254 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie N.Św. F 797/19, R 7831/ Kiedy w jasną, spokojną, cichą noc > Kiedy w jasną, spokojną, cichą noc spoglądam na niebo pełne gwiazd, kiedy myślę, czy życie to ma sens i wołam do Ciebie, Ojcze nasz. Ref.: O Boże, o Boże, Panie mój, nie pamiętaj, że czasem było źle, wiesz dobrze, że zawsze jestem Twój i że tylko Twoją drogą kroczyć chce. 2. Kiedy w życiu tak pełnym rozczarowań przez grzechu kamienie potknę się, kiedy spokój utonie w fali knowań, każdym drżeniem mej duszy szukam Cię. Ref.:...

255 3. Życie ludzi przebiega krętą drogą, hen, w górze cel mej wędrówki tkwi i choć czasem sił braknie moim nogom, to ja dojdę, dojdę, gdy zaufam Ci. Ref.: < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone (przypuszczalnie wykonywana podczas wieczornego czuwania). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 793/41a, Land. R 7826/009, Wil. R 7789/106, Madz. R 7823/078, Pod. F 783/27, R 7824/131. Zanotowany został również litewski war. tej pieśni Kaip apgaubia naktužės tyluma (Dziew. F 793/41b, R 7829/ ). Współczesna piosenka religijna, o której popularności może świadczyć liczba zamieszczeń jej tekstów, nut i nagrań na polskich stronach internetowych. Poświadczenie w źródłach drukowanych: ŚLP 146. Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/41a (Kiedy w jasną), F 793/41b (Kaip apgaubia), Pod. F 783/27 (Kiedy w jasną). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: tekst Kai apgaubia naktužės tyluma śpiewany jest na pogrzebach na całej Litwie (np. F 212/11, m. Kapčiamiestis, rej. łoździejski /Lazdijų raj., F 146/082, m. Grinkiškis, rej. radziwiliski /Radviliškio raj.). 255

256 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Wil. F 800/09, R 7789/ Pij ten kielich z Bożej woli > Pij ten kielich z Bożej woli, do ostatniej kropli sącz, a to serce, co tak boli, z sercem Bożym złącz. (2 2) 2. Niech cichutko łzy twe płyną tu do Jezusowych ran, ziemskie bóle szybko miną i pocieszy Pan. (2 2) 3. Pij ten kielich, chociaż ciernie ranić będą duszę Twą, krzyż ci dany dźwigaj wiernie choć boleści łzą. (2 2) 256

257 4. Twoja siła mało może, dużo więcej może Bóg, dźwigać krzyże pomoże wśród wygnania dróg. (2 2) 5. Pij ten kielich Bożej woli, jeszcze kilka kropel masz, musisz cierpieć, pić powoli i wypić do dna. (2 2) 6. A gdy Jezus już usłyszy twej boleści straszny jęk, wtedy dusza twa usłyszy w niebie pieśni dźwięk. (2 2) laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci. Amen. < Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/176, Ejsz. R 7830/039, Mic. R 7788/087, Suż. R 7791/ , Szaw. F 790/12, 791/12, R 7828/ Wariantywność znaczna, wynikająca z niedokładnego przepisywania lub ze świadomego parafrazowania, np. 2/2 do Jezusa słodkich ran (Dziew., Ejsz., Mic., Suż.), do Jezusa bole 1 szybko miną (Szaw.), 3/2 ostre ranią duszę Twą (Dziew., Ejsz., Mic., Suż.), 4/2 ale mocny dobry Bóg (Mic.), 5/1-2 Jeszcze kielich twojej doli / kilka kropli gorzkich ma (Dziew., Ejsz., Mic., Suż., Szaw.), 6/1-2 A gdy serce Twe posłyszy / wiecznej pieśni cichy dźwięk (Dziew., Ejsz., Suż., Szaw), 6/3-4 wtedy dusza twa zrozumie / swej boleści jęk (Ejsz., Suż., Szaw.). W Dziew., Suż., Szaw. wymienione są miejscami 4. i 5. zwr. W Ejsz. i Szaw. na końcu pieśni powtarzana jest 1. zwr. Najbardziej od pozostałych odbiega podany tu war. z Wil., najbardziej zaś do siebie zbliżone są teksty w Dziew. i Suż. 1 dial. bóle Poświadczenie w źródłach drukowanych: MP

258 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do melodii Melodia z tym tekstem popularna jest w Polsce, aranżowana na muzykę pop, zamieszczana na stronach internetowych. Tekst Pij ten kielich w Szaw. (F 790/12, F 791/12) śpiewany jest na inną melodię, bardziej zbliżoną do lokalnych pieśni ludowych. Land. F 787/13, R 7826/ Pan kiedyś stanął nad brzegiem* 258

259 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Pan kiedyś stanął nad brzegiem, szukał ludzi gotowych pójść za Nim, by łowić serca słów Bożych prawdą. Ref.: O Panie, to Ty na mnie spojrzałeś, Twoje usta dziś wyrzekły me imię, swoją barkę pozostawiam na brzegu, razem z Tobą nowy zacznę dziś łów. (4 2) 2. Jestem ubogim człowiekiem, moim skarbem są ręce gotowe do pracy z Tobą, ochocze serce. Ref.: < 3. Ty potrzebujesz mych dłoni, mego serca młodego zapałem, mych kropli potu i samotności. Ref.:

260 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 4. > Dziś wypłyniemy już razem łowić serca na morzach ogromnych Twej prawdy siecią i słowem życia. Ref.:... * Pieśń znana również pod tytułem Barka. Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niech im świeci. Amen.< Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone, może być wykonywana podczas wieczornego czuwania, czasem też podczas mszy św. w kościele. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 793/40a, Madz. F 781/30, R 7823/049, Wil. R 7789/100. We wszystkich miejscowościach tekst jest prawie identyczny, nieznaczne różnice leksykalne mamy jedynie w Madz. i Wil.: 2/3 i czyste serce; 4/2 na morzach dusz ludzkich. Poświadczenie w źródłach drukowanych: ŚLP 87. Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/40a (Pan kiedyś stanął), F 793/40b (Viešpats pakrantėj stovėjo), Mad. F 781/30 (Pan kiedyś stanął). Autorem melodii jest hiszpański kompozytor Cesáreo Gabaráin ( ). Pieśń powstała w 1979 r, w oryginale brzmi Pescador de hombres (Łowca ludzi). Przekładu na język polski dokonał Stanisław Szmidt. Wykonywana jest w też w innych językach europejskich. Rozpowszechnienie melodii z tekstem litewskim: Viešpats pakrantėj stovėjo śpiewana jest na całej Litwie przy różnych okazjach, w tym też na pogrzebach (np. F 146/101, m. Grinkiškis, rej. radziwiliski /Radviliškio raj.), często zamieszczana na stronach internetowych. 260

261 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Szaw. F 791/16, R 7828/ Pójdźcie do krzyża, ludzie cnotliwi 1. > Pójdźcie do krzyża, ludzie cnotliwi, krzyż nas pocieszy i uszczęśliwi, napełni większą jeszcze miłością, wiarą, otuchą i wytrwałością. (2 2) 2. Pójdźcie do krzyża, biedni grzesznicy, marnotrawnego syna wspólnicy. Krzyż was zawstydzi, zapali, skruszy, i do zbawienia pomoże duszy. (2 2) 3. Pójdźcie do krzyża, możni uczeni, on pychę waszą w pokorę zmieni, skarbiec mądrości wiecznej otworzy, bo was nauczy bojaźni Bożej. (2 2) 261

262 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 4. Pójdźcie do krzyża, wy prostaczkowie, krzyż wam o cudach wiedzy opowie, koniec położy waszej ciemnocie, wyćwiczy rychło wszelakiej cnocie. (2 2) < 5. Pójdźcie do krzyża, ludzie bogaci, patrzcie, czym Jezus za dusze płaci. Daje krew własną, nie srebro złoto, złóżcie Mu za to z serca ochotę. 6. Pójdźcie do krzyża, ubodzy, biedni, walczący ciężko o chleb powszedni. I za was słodki Jezus umiera, i wam swą śmiercią niebo otwiera. 7. Pójdźcie do krzyża, czerstwi i zdrowi, do nadużycia zdrowia gotowi. On was nauczy zdrowie szanować, więcej jak ciało duszę miłować. 8. Pójdźcie do krzyża także i chorzy, do smutku tego często tak skorzy. Krzyż wam osłodzi wasze cierpienie, zmieni w zasługi wszelkie strapienie. 9. Pójdźcie do krzyża, wy ludzie młodzi, których tak łatwo kusiciel zwodzi. Krzyż was w pokusach tarczą osłoni, i wyrwie z grzechu zdradliwej toni. 10. Pójdźcie do krzyża wy, ludzie starzy, on was pokojem duszy obdarzy. Wiek wasz powagą i czcią obdarzy i na śmierć dobrą was przysposobi. 11. Pójdźcie do krzyża, Żydzi, poganie, on się wam deską ratunku stanie. Pójdźcie do niego, cała ludzkości, a miłość, zgoda wszędzie zagości. 12. On weźmie wszystkich w swoje ramiona. Ty, Męko Pańska, błogosławiona, w życiu i śmierci zlewaj nam zdroje, I prowadź kiedyś w nieba podwoje. Amen. 262

263 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone, może być śpiewana podczas wieczornego czuwania (Szaw.) lub rano w dniu pogrzebu (Mejsz.). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Madz. F 781/07, R 7823/ , Mejsz. F 785/18, Tur. R 7827/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny, jedynie w Madz. mamy nieznaczne różnice leksykalne, np. 4/3 waszej ciemności, 8/3 Krzyż wam osłoni, 10/3 czcią ozdobi. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MP 78. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 21) Tekst Pójdźcie do krzyża w Madz. (F 781/07) śpiewany jest na inną melodię. Jeden z jej war. został tu zamieszczony, zob. nr Tu jest miejsce utajenia Land. F 787/11, R 7826/ , R 7826/ (oba war. identyczne) 263

264 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie > Tu jest miejsce utajenia*, tu wygląda Jezus mnie. Zbliża się czas nawiedzenia, tu codziennie schodzim się. (2 2) 2. Cóż to, cóż to, Pana nie ma, Pan z pewościa ukrył się. Wypatruję Go oczyma, nie ma Pana, nie ma nie. (2 2) 3. Cicho, cicho tu w kościele, jestem utajony wciąż. Nigdy wiary nie za wiele, do kościoła co dzień dąż. (2 2) 4. Tu w kościele dam ci siłę, przezwyciężyć gorycz, ból i porzucisz jak w mogiłę smutek życia, zgryzot sól. (2 2) 5. Jeśli płaczesz, płacz cichutko, niech cię słyszy tylko Bóg. On przy tobie tak bliziutko, łzy swe składaj mu u nóg. (2 2) < 6. Płacz za grzechy, bo na ziemi płakał oblubieniec Twój, który umarł w wieku kwiecie, na krzyżu zakończył znój. 7. Pragnę umrzeć dla Jezusa, on mi śliczne niebo da. Nie osidli mnie pokusa, Jemu życie oddam ja. 8. On mi niebo sam otworzy, cudne niebo, raj ten swój, gdzie króluje on, Syn Boży, oblubieniec, Jezus mój. * Inna postać inc.: Tu jest miejsce utajone. 9. Już chcę cierpieć tu dla niego, znosić chętnie każdy ból, by tam w szczęściu wołać w niebie: Niechaj żyje Chrystus Król! > Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci. Amen. <

265 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/ , Pod. F 783/53, R 7824/134. Wariantywność znaczna, wynika głównie z różnej liczby zwr. oraz ich kolejności. W każdej miejscowości mamy zarówno pominięte, jak i i dodatkowe zwr. Bliższy publikowanemu tekstowi z Land. jest war. z Pod., jednak po 5 zwr. wspólnych pojawia się nowa: Płacz za grzechy, bo tam w niebie nie ma bólu, nie ma łez. Tam Pan Jezus przyjmie ciebie, tam cierpienia znajdziesz kres. Następnie jako siódma występuje zwr. 6., brakuje 7. i 8. zwr., pieśń zamyka 9. zwr. War. z Ejsz. różni się jeszcze bardziej: wspólne są tylko cztery zwr., pozostałe 7 zwr. mają podobny motyw, lecz inny tekst: 5. Niech mi powie ojciec, matka, co dobrego dał mi świat, gdy dla świata rzucę Chrysta, jeśli nie dopuszczasz zdrad. 6. Więc opuszczę ojca, matkę, do Jezusa pójdę sam. W Jego sercu znajdę chatkę, tam wesele, radość tam. 7. Smutek widzę dookoła, tu na świecie gorycz, ból. Słyszę Jezus do mnie woła, bo on radość, Pan i Król. 8. Śliczne niebo mnie otworzy, cudne niebo, ten raj swój. W nim króluje sam Syn Boży, oblubieiec Jezus mój. 9. Troski były niedaremne, już się zbliża szczęścia czas. Serce moje nie są zmienne, nikt już nie rozłączy nas. 265

266 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 10. Płacz na ziemi, bo tam w niebie nie ma bólu ani łez. Tam Pan Jezus przyjmie ciebie, tam, gdzie wieczna radość jest. Współczesna popularna piosenka religijna, znana także w Polsce. Jej tekst (bardziej zbliżony do war. z Ejsz.) można znaleźć na stronach internetowych. Komentarz do melodii Zanotowana również: Ejsz. F 795/16 (Słonko zaszło), F 793/36 (Już się zbliża), Dziew. F 793/36 (Bystro leci rzeka życia). Tekst Tu jest miejsce utajenia w Pod. (F 783/53) zaśpiewany został na znaną rosyjską melodię, która już w końcu XIX w. zyskała wielką popularność dzięki tekstowi Dimitrija Sadownikowa ( ) Wołga, Wołga, inna jego nazwa Из-за острова на стрежень. Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Lub. nr 1847a. (w. Nedeżów, woj. lubelskie, Dla Jezusa pragne umrzyć), nr 1847b (w. Kolonia Stara, woj. lubelskie, Pragne umrzyć dla Jezusa). Mejsz. F 785/10, R 7825/ Jezu związany, rozkuj kadany* 266

267 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Jezu związany, rozkuj kajdany, w które mnie złość podała, zrzuć ze mnie pęta, w które ponęta światowa uwikłała. (2 2) 2. Wielki Kapłanie, widzisz wzdychanie, daj z grzechów rozgrzeszenie, bym z Twej przyczyny, wolny od winy, mógł otrzymać zbawienie. (2 2) 3. Prawda, że krwawą męką Twą prawo dane do nieba miałem, lecz przez śmiertelny grzech jak piekielny niewolnik postradałem. (2 2) < 4. Jednak w łaskawcy i życia dawcy nadziei nie straciłem. Któż mnie wspomoże, chyba Ty, Boże, którego obraziłem. 5. Wszakże Piotrowi, wszak i łotrowi, grzechy im odpuściłeś, i Magdalenie, w drogiej łez cenie, skarb łaski przywróciłeś. 6. Byłeś za życia tego użycia, żeś z grzesznymi obcował, marnotrawników, jawnogrzeszników miłosierdziem darował. 7. Miejże i w chwale, wzgląd na me żale, bądź miłościw grzesznemu, w piersi się biję, niech łza grzech zmyje, daj łaskę niegodnemu. 8. W tak ciężkim razie, przy Twym obrazie, stoję z sercem skruszonem. Nie pójdę kroku, póki do boku nie będę przypuszczonym. 9. Wiem, o mój Panie, Twoje żądanie, wiem, że pragniesz mej duszy. Przyjmij do siebie, dozwól być w niebie, broń od piekła katuszy. 10. > Niechaj Twe rany, Jezu kochany, ukryją mnie bezpiecznie, abym swobody, świętych nagrody, zażywał w niebie wiecznie. (2 2) Amen. < * Pieśń znana również pt. O odpuszczeniu grzechów. 267

268 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/018, Madz. R 7823/ , Pod. F 783/06, R 7824/ , Tur. F 789/10, R 7827/044, Wil. F 800/14, F 800/20, R 7789/ Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 268, KNLD 465, KPNKK 454, MP 74 // Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Land. F 787/24 (Gwiazdo jasności). Tekst Jezu związany w Pod. (F 783/06), Tur. (F 789/10) i Wil. (F 80014, F 800/20) śpiewany jest na inną melodię, która w antologii nie została zamieszczona. N.Wil. F 799/ O Jezu, mój drogi, Tyś jest źródłem łask* 268

269 1. > O Jezu, mój drogi, Tyś jest źródłem łask, po świecie rozsiewasz miłosierdzia blask. Twe serce zranione blaskiem słońca lśni, za miłość Twą wielką dziękujemy Ci. (2 2) 2. Tyś przyszedł na ziemię w betlejemską noc, by duszom wątpiącym wlewać łaski moc, by miłość nieść światu niby kwiatów woń, by brat podał bratu przyjacielską dłoń. (2 2) 3. W ostatnią wieczerzę nogi myłeś nam, za chwilę w Ogrójcu pozostałeś sam. O przebacz mi, Jezu, że zdradziłem Cię, ze łzami dziś proszę, chcę nawrócić się. (2 2) 4. Chcę Drogą Krzyżową z Tobą kroczyć wraz i stanąć pod krzyżem, bo już przyszedł czas, by krew Twa najświętsza zmyła grzechy me, więc pokaż mi, Jezu, miłosierdzie swe. (2 2) 5. Stajemy przed Tobą, Boski władco dusz, zachowaj w nas wiarę wśród życiowych burz. Zaprowadź nas, Jezu, poprzez śmierci próg tam, gdzie na nas czeka Miłosierny Bóg. (2 2) laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 6. A gdy nam przypadnie w niebie szczęścia los, Popłynie w niebiosach dźwięcznej pieśni głos i Matka Najświętsza tam przytuli nas, po życia cierpieniach przyjdzie szczęścia czas. (2 2) < * Pieśń znana również pt. Pieśń do Pana Jezusa (Ejsz.) Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone, częściej wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , Ejsz. F 795/08, R 7830/058, R 7830/059 (oba war. identyczne), Land. R 7826/ , Mic. R 7788/ Wariantywność nieznaczna. Wyróżniają się jednak trzy war. ze względu na liczbę zwr.: 6-zwrotkowy (N.Wil., Dziew.), 4-zwrotkowy brak zwr. 3. i 4. (Ejsz. i Mic.) oraz 9-zwrotkowy w Land., gdzie pojawiają się dodatkowe zwr. z wyraźnie zarysowującym się motywem poszukiwania spotkania z Chrystusem. 269

270 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 7. Śpiewałem, o Boże, swą pieśń w ciemną noc, jej echo przebrzmiało, a ja myślę drżąc, czyś ty mię usłyszał, czy znasz imię me, przychodzę z daleka i wciąż szukam Cię. 8. Wśród życia ciemności szukałem co dzień promienia światłości, lecz wciąż bałem się, czyś ty mię usłyszał, czy znasz imię me, przychodzę z daleka i wciąż szukam Cię. 9. Do dziś jeszcze idę przez miasta i wsie, i szukam tej drogi, gdzie Ty czekasz mnie, bo Tyś mnie usłyszał, Ty znasz imię me, przychodzę z daleka i wciąż czekam Cię. Współczesna popularna piosenka religijna, której tekst i nagrania można znaleźć na stronach internetowych. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Ejsz. F 795/08 (O Jezu, mój drogi). Druga część melodii jest identyczna z melodią pieśni Dobranoc, Maryjo, zob. nr 65. Madz. F 781/13, R 7823/ Powiedz, Jezu, me kochanie 270

271 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Powiedz, Jezu, me kochanie, gdzie Twe miłe przesypanie. Powiedz, gdzie mile przebywasz i gdzie słodko odpoczywasz. 2. Już ustają moje siły, już i żywot mnie niemiły. Szukam, pragnę, nie przestając, sercem do Ciebie wzdychając. 3. Na któremeś polu sobie obrał mieszkanie w tej dobie. Powiedz, gdzie Cię znaleźć mogę, szukającym ukaż drogę. 4. Który Ciebie raj rozkoszny, który wirydzarz radosny lub też zioła woniejące zatrzymały na swej łące. (2 2) < 5. Odezwij się, ma ochłodo, odezwij się, ma swobodo, bom jest wielce dziś strapiony, przygodami uciśniony. 6. Oto mię masz gościem miłym, owo do Ciebie przybyłym. Wejrzyj na mnie zbolałego i do stopy skrwawionego. 7. Oto ja, twoje kochanie, na takiem przyszedł wyspanie. Krzyż okrutny to me łoże, łotrowi poboczni stróże. 271

272 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 8. Owo moja gołębica, oko mojego źrenica. Masz w tym boku gniazdo Twoje, masz w ranach mieszkanie swoje. 9. Masz wysoko na mej głowie, duszy Twej miękkie wezgłowie, która cierniem otoczona Twa bezpieczna jest korona. 10. Serce włócznią otworzone, ręce, nogi przebodzone. Dość pałaców, dosyć gmachów na odparcie nocnych strachów. Miejsce w cyklu: wykonywana podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/ , Mejsz. R 7825/ , Tur. R 7827/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny, drobne różnice wynikają z niedokładnego przepisywania, np. 4/3 złoto woniejące (Ejsz.), 7/4 łotrowie (Ejsz., Mejsz.,). Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 14) Ejsz. F 795/06, R 7830/ Daj mi Jezusa, o Matko moja

273 1. > Daj mi Jezusa, o Matko moja, na krótki życia ziemskiego dzień, bom ja dziecina słaba jest Twoja i brak mi siły, co spływa zeń. (2 2) 2. O, złóż Go, Matko, do serca mego, co dniem i nocą wciąż o Nim śni, co żyć nie może bez Pana swego i z dala tęskni, wylewa łzy. (2 2) 3. O, daj mi, o Matko, Jezusa duszę, daj Jego ciało i świętą krew. On jest mym życiem, ja Go mieć muszę, o, usłysz, Matko, miłości śpiew. (2 2) < 4. Ja, Jezu, Ciebie w sercu mieć muszę, bo mi bez Ciebie pustynią świat. Kiedy Ty weźmiesz już moją duszę, to jakby w słońcu rozkwitał kwiat. 5. U stóp Mu świętych swe serce złożę i za me grzechy serdeczny ból. Kochać Cię będę w cichej pokorze, bo On mój Jezus, mój Bóg i Król. 6. A gdy, o Matko, życie przeminie i dusza przejdzie wieczności próg, daj mi Jezusa w niebios krainie i mały kącik u Jego stóp. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone; pieśni towarzyszy Modlitwa do Matki Boskiej oraz modlitwa śpiewana Wieczny odpoczynek. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mic. R 7788/086, Madz. R 7823/060, Dziew. R 7829/132, Pod. F 783/29, R 7824/133. Wariantywność znaczna. War. z Mic. jest bardziej zbliżony do publikowanego war. z Ejsz., natomiast war. z innych miejscowości (Dziew., Madz., Pod.) są zbliżone do siebie i wykazują znaczną odmienność względem obu wyżej wymienionych. Podstawowe różnice leksykalne: 1/3 bo taka słaba jest dusza moja (Pod., Madz.); bo służebnica słaba jest Twoja (Dziew.), 1/4 i łaknie siły, co spływa zeń (Pod., Madz.), 3/1 273

274 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Jezusa proszę (Pod., Madz.), 3/2 Jego serce i Jego krew (Pod., Madz.); daj Jego serce i Jego duszę (Dziew.), 3/3 on jest mym szczęściem (Pod., Madz.), 5/4 mój Pan i Król (Pod., Madz.). Różni się liczba zwrotek. W Madz. i Dziew. brak 4. zwr. We wszystkich miejscowościach (oprócz Ejsz.) po każdej zwr. mamy ref.: O, daj mi, daj, Jezusa daj! W różnych war. inna jest też kolejność zwr. Współczesna popularna piosenka religijna, której tekst i nagrania można znaleźć na stronach internetowych. Poświadczenie w źródłach drukowanych: ŚLP 108. Komentarz do melodii Zanotowana również: Ejsz. F 795/19 (Matko Bolesna), F 795/23 (Ostatni dzwon), Land. F 787/14 (Matko Bolesna), F 817/06 (Ostatni dzwon), Madz. F 780/05a (Ostatni dzwon), F 781/24 (Ostatni dzwon), F 781/25 (Matko Bolesna), N.Św. F 797/09 (Matko Bolesna), N.Wil. F 799/19 (Dobrze złączone imiona), Pod. F 783/17 (Matko Bolesna), Szaw. F 791/26 (nr 90 Ostatni dzwon), Suż. F 608/03 (nr 76 Matko Bolesna), Tur. F 788/06 (Powiedź nam, Jezu), F 789/23 (Powiedź nam, Jezu), Wil. F 800/17 (Matko Bolesna). Wariantywność melodii: w Madz. war. tej melodii są utrzymane w jednorodnej metryce dwumiaru, wszędzie indziej trójmiaru. W różnych miejscowościach pojawia się również odmienny rysunek intonacyjny. Tekst Daj mi Jezusa w Pod. (F 783/29) śpiewany jest na inną melodię, twórczo dostosowaną, zdaniem śpiewaków, do tekstu wybranego z modlitewnika, która jest zbliżona do melodii popularnej pieśni Na drogę życia (por. 103). Zanotowano o wiele więcej podobnych melodii, np. Suż. F 609/04 (Roczek jak mnie nie ma). 274

275 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 55. Szukać szczęścia, szukać celu życia chciałem* Dziew. F 793/45, R 7829/ , R 7829/ (oba war. identyczne) 1. > Szukać szczęścia, szukać celu życia chciałem, gdy na drodze mej stanąłeś, Panie mój. Co się ze mną wtedy stało, nie wiedziałem, jedno wiem, żeś Ty mnie zbawił, jam jest Twój. Ref.: Chwała, cześć, chwała, cześć, alleluja śpiewa serce me. Chwała, cześć, chwała, cześć, Jezu, dzięki Ci, że zbawił mnie. 2. Tyś okazał dla mnie miłość swoją, Panie, której głębi ja nie mogę pojąć sam, gdy przed Radą za mnie znosił urąganie, gdy oplwano, potem bito Ciebie tam. Ref.: < 3. Dziś Golgota dla mnie źródłem mego życia, tam Twa krew obmyła z grzechu serce me. Dzięki, Panie, Ci za krzyż i za przeżycie, i za słowo Twoje Wykonało się. Ref.: 275

276 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 4. Służyć Tobie pragnę dzisiaj całym sercem, pragnę, Panie, zostać jednym z Twoich sług. Naucz, Panie, Twego słowa, naucz więcej, abym zawsze Twoją wolę spełnić mógł. Ref.: 5. Chwała Tobie, żeś obiecał, Panie, wrócić, aby zabrać mnie z Kościołem świętym Twym. Wtedy z Aniołami będę mógł zanucić: Chwała, cześć, o Alleluja, chwała cześć. * W Tur. pieśń zatytułowana Ballada ewangeliczna. Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Tur. R 7827/108. Tekst pieśni w Tur. jest prawie identyczny, jedyne odstępstwo to ref. również po 5. zwr. W Dziew. w śpiewniku rękopiśmiennym zapisany jest 4-zwrotkowy litewski odpowiednik tej pieśni z inc. Aš gyvenimo prasmės ilgai ieškojau (R 7829/210). Popularna piosenka religijna pt. Ballada ewangeliczna, zamieszczana we współczesnych śpiewnikach pielgrzymkowych, jej tekst i nagrania można znaleźć również na stronach internetowych. Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/46 (Aš gyvenimo prasmės ilgai ieškojau). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: melodia z tekstem Aš gyvenimo prasmės ilgai ieškojau szybko zdobywa popularność na całej Litwie, często śpiewana jest na pogrzebach (np. F 146/072, m. Grinkiškis, rej. radziwiliski /Radviliškio raj., F 981/29, m. Vidiškės, rej. ignaliński /Ignalinos raj.), zamieszczana na stronach internetowych. 276

277 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Ejsz. F 795/07, R 7827/ Nie tak bystro płynie rzeka 1. > Nie tak bystro płynie rzeka, jak nam prędko czas ucieka, dzień za dniem i rok za rokiem przemija niezwrotnym krokiem. (2 2) 2. Tak prędko czas przeszły minął, że właśnie w momencie zginął i spłynął z tej doczesności w bezdenne morze wieczności. (2 2) 3. Szczęśliwy ten, kto wspomina, że każdy dzień i godzina była Bogu poświęcona i zbawiennie przepędzona. (2 2) 4. Boże, bądź i w czasie owym na ratunek jej gotowym. Błogosław, Boże, łaskawie i daj życie wiecznie w chwale. (2 2) < 5. Do cnoty udzielaj chęci, utwierdzaj nam to w pamięci, że czas niezwrotnie ucieka, a śmierć goni i sąd czeka. 6. Przyjmijże więc nasze dzięki za wszystko, cośmy z Twej ręki odebrali przez czas cały. Racz przyjąć duszę do chwały. 7. O Królu, Chryste Jedyny, Baranku Boży bez winy, ubłagaj Ojca wiecznego o ratunek dla zmarłego. 277

278 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone. Komentarz do tekstu Pieśń zanotowana tylko w jednej miejscowości. Kierowniczka grupy śpiewaczej z Ejsz., Grażyna Siłajenkowa, otrzymała tekst od śpiewaczki z sąsiedniej wsi Purvienai. W Polsce pieśń bardzo popularna, tekst (z nieco inną treścią w ostatnich zwr.) można znaleźć na stronach internetowych. W Dziew. zanotowana została podobna pieśń z metaforą życia jako płynącej rzeki Bystro leci rzeka życia (F 793/36, R 7829/068), którą znajdujemy w śpiewniczku Pieśni Chwały (pieśni autorstwa Józefa Felknera), wyd. w 1938 r. przez Zbór Ewangelicznych Chrześcijan w Duchu Apostolskim. Komentarz do melodii Zanotowana również: Ejsz. F 795/09 (Panie, nogi Twe całuje), Mejsz. F 785/16 (Kiedy ranne), F 785/37 (Wyszła, wyszła), Madz. F 781/37 (nr 67a Kiedy ranne), N. Wil F 799/22 (nr 61 Już zapada wieczór miły), Pod. F 783/35 (Wszystkie nasze dzienne sprawy), F 783/38 (nr 67b Kiedy ranne), Szaw. F 791/15 (Wyszła, wyszła), F 791/23 (Już się zbliża). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: zob. F 417/07 (w. Šašiai, gm. Grinkiškis, rej. radziwiliski /Radviliškio raj., Dar viena diena štai baigias, wykonywana w czasie nabożeństwa majowego), F 147/27 (Dar viena diena štai baigias, w. Geručiai, gm. Grinkiškis, rej. radziwiliski /Radviliškio raj., pogrzebowa), F 144/66 (Vakarop jau saulė slenka, w. Mėgučiai, gm. Šešuoliai, rej. wiłkomierski /Ukmergės raj., pogrzebowa), MM nr 2 (Tas gyvenimas kaip žiedas, pogrzebowa). Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Miod. 271 (Kiedy ranne), Sied. nr 474 (Kiedy ranne), nr 502b (Wszystkie nasze dzienne sprawy). 278

279 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 57. Me życie jest cieniem, me życie jest chwilką 23. Madz. F 781/27, R 7823/

280 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. > Me życie jest cieniem, me życie jest chwilką, co ciągle ucieka i ginie. By kochać Cię, Panie, tę chwilę mam tylko, ten dzień dzisiejszy jedynie. (2 2) 2. O jutro się modlić nie jestem ja w stanie, choć nie wiem, jak życie popłynie. Dziś strzeż mnie, dziś broń mnie, dziś tylko, o Panie, przez dzień ten dzisiejszy jedynie. (2 2) 3. Gdy myślę o jutrze, przejmuje mnie trwoga, tak smutno na łez tej dolinie, lecz próby ja pragnę i cierpieć dla Boga przez dzień ten dzisiejszy jedynie. (2 2) 4. Przy sercu Twym blisko nie smucę się znojem ni walką, ni trudem to minie. Ach, weź mnie, o Jezu, i w sercu skryj Twoim na dzień ten dzisiejszy jedynie. (2 2) 5. Ach, skończy się wkrótce to moje wygnanie, wiecznego blask zalśni mi słońca i śpiewać Ci będę na wieki, o Panie, to dzisiaj bez kresu i końca. (2 2) < Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone. Komentarz do tekstu Poświadczenie w źródłach drukowanych: ŚPL 165. Śpiewaczki z Madz. słowa wzięły z ŚPL, a melodię ułożyły same. Pieśń śpiewana również podczas procesji na Boże Ciało. Komentarz do melodii Zanotowana również: Madz. F 781/28 (Bywają chwilę, gdy jestem sam). 280

281 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 58. On szedł w spiekocie dnia i w szarym pyle dróg* Madz. F 781/29, R 7823/ > On szedł w spiekocie dnia i w szarym pyle dróg, a idąc uczył kochać i przebaczać. On z celnikami jadł, on nie znał, kto to wróg, pochylał się nad tymi, którzy płaczą. Ref.: Mój Mistrzu, przede mną droga, którą przebyć muszę tak jak Ty. Mój Mistrzu, wokoło ludzie, których kochać trzeba tak jak Ty. Mój Mistrzu, niełatwo cudzy ciężar wziąć w ramiona tak jak Ty. Mój Mistrzu, poniosę wszystko, jeśli będziesz ze mną zawsze Ty. 281

282 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 2. On przyjął wdowi grosz i Magdaleny łzy, bo wiedział, co to kochać i przebaczać. I późną nocą on do Nikodema rzekł, że prawdy trzeba pragnąć, trzeba szukać. Ref.: 3. Idziemy w skwarze dnia i w szarym pyle dróg, a On nas uczy kochać i przebaczać. I z celnikami siąść, zapomnieć, kto to wróg, Pochylać się nad tymi, którzy płaczą. Ref.: < * Pieśń znana również pt. Mój mistrzu (Madz., Land.) oraz Droga Krzyżowa (Dziew.) 282 Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone. Komentarz do tekstu Zanotowana również: Dziew. F 793/47, R 7829/ , R 7829/303, Land. R 7826/038, R 7826/115 (oba war. identyczne), Tur. R 7827/106. Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny, różni się tylko liczba zwr., w Tur. na ulotnym druku są tylko 2 zwr. (1. i 3.). Bardzo popularna w Polsce pieśń religijna, często śpiewana podczas pielgrzymek oraz spotkań oazowych. Na różnych stronach internetowych można znaleźć zarówno tekst pieśni, jak i jej wykonanie. Poświadczenie w źródłach drukowanych: ŚLP 172. Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/47a (On szedł w spiekocie dnia), F 793/47b (Nors dulkės ir kaitra). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: na całej Litwie podczas pogrzebów i innych okazji melodia śpiewana jest z tekstem Nors dulkės ir kaitra, który jest odpowiednikiem tekstu polskiego (np. F 296/13, w. Strigailiškis, rej. ignaliński /Ignalinos raj.). Pieśń zamieszczana w różnych popularnych śpiewnikach i na stronach internetowych.

283 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe N.Wil. F 799/23, R 7824/ Zapada zmrok, już świat ukołysany* 1. > Zapada zmrok, już świat ukołysany, znów jeden dzień odfrunął nam jak ptak. Panience swej piosenkę na dobranoc zaśpiewać chcę w ostatnią chwilę dnia. (2 2) 2. I chociaż wnet ostatnie światła zgasną, opieka Twa rozproszy nocy mrok. Uśpionym wsiom, ukołysanym miastom, Maryjo, daj szczęśliwą dobrą noc. (2 2) 3. I ludzkim snom błogosław dłonią jasną, i oddal od nich cień codziennych trosk. I tym, co znów nie będą mogli zasnąć, Maryjo, daj szczęśliwą dobrą noc. (2 2) 4. A komu noc czuwaniem jest niełatwym, na czas bolesny, siłę daj i moc. I tym, co dzisiaj zasną raz ostatni, Maryjo, daj szczęśliwą dobrą noc. (2 2) 283

284 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 5. Zasypia świat piosenką kołysany, odpłynął dzień, by jutro wrócić znów. Uśmiecham się do Ciebie na dobranoc, piastunko moich najpiękniejszych snów. (2 2) 6. Nad Ojcem Świętym czuwaj nieustannie, bo On swą ufność złożył w dłonie Twe i Jemu też tam hen, na Watykanie, Maryjo, daj szczęśliwą, dobrą noc. (2 2) < * Pieśń znana również pt. Na dobranoc M.B. (Land.), Panience na Dobranoc (Mejsz.), Do Matki Boskiej na dobranoc (Pod.), Matce Bożej na dobranoc (Dziew.). Miejsce w cyklu: wykonywana w końcu wieczornego czuwania (ostatnia lub przedostatnia). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 793/27, R 7829/ , Land. F 787/28, R 7826/124, Madz. F 781/36, 780/14, R 7823/037, Mejsz. R 7825/032, Mick. R 7788/020, Pod. F 783/34, R 7824/093, Szaw. F 791/14, R 7828/028, N.Św. F 797/12, Wil. F 800/19. Wariantywność znaczna. Występują drobne różnice leksykalne, np. 1/1 już świat ukołychany 1, 2/3 ukołychanym (Pod.), 1/3 Matuchnie swej (Pod.), 3/4 Panienko, daj (Mic.), w Szaw. wersy 2/4, 3/4, 5/4 rozpoczynają się od zwrotu Panienko..., 6/2 swe życie złożył w ręce twe (Wil.). Różni się również liczba zwr. W niektórych miejscowościach brakuje 6. zwr. (Dziew., Land., Szaw.). W Mejsz i Pod. ta ostatnia zwr. została dopisana znacznie później. W Madz. natomiast wykreślona została 4. zwr. 1 dial. ukołysany W Polsce jest to bardzo popularna piosenka wykonywana w czasie pielgrzymek oraz spotkań oazowych. Jej war. wokalne i tekstowe (składające się tylko z 5 zwr.) można znaleźć na licznych stronach internetowych. Zwrotka dedykowana Ojcu Świętemu, Janowi Pawłowi II, musiała powstać znacznie później. Istnieje litewski war. tej pieśni, będący zapewne przekładem z języka polskiego, pt. Jau sutema pasaulį užliūliavo (zob. Dziew. F 793/27, R 7829/209). 284 Poświadczenie w źródłach drukowanych: ŚLP 250.

285 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/27, Land. F 787/28, Ejsz. F 795/15 (Zapada zmrok, już wszystkie światła gasną), Madz. F 780/14, 781/36 (Zapada zmrok, już świat ukołysany), F 781/06 (Zapadł Ci zmrok, już wszystkie światła zgasły), Mejsz. F 785/15 (Zapada zmrok, lśnią gwiazdy na błękicie), N.Św. F 797/12 (Zapada zmrok, już świat ukołysany), Pod. F 782/04, F 783/25 (Zapada zmrok, już wszystkie światła gasną), F 783/34 (Zapada zmrok, już świat ukołysany), Szaw. F 791/14 (Zapada zmrok, już świat ukołysany), Tur. F 789/18 (nr 60 Zapada zmrok, już wszystkie światła gasną), Wil. F 800/19 (Zapada zmrok, już świat ukołysany). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: tłumaczem litewskiego tekstu Jau sutema pasaulį užliūliavo (zob., np. Liturginis giesmynas, parengė Kazimieras Senkus, Vilkaviškis: Vilkaviškio vyskupijos kurija, 1993, s. 315) prawdopodobnie jest ksiądz Kazimieras Vaičionis ( ), który przez długi czas pełnił obowiązki duszpasterza w Wilnie i na Wileńszczyźnie. Pieśń szczególnie jest lubiana przez średnie i najmłodsze pokolenie śpiewaków pogrzebowych, śpiewana jest także przy innych okazjach. Melodia jeszcze przed wojną rozpowszechniła się z tekstami romansów miłosnych (np. F mg. 312/11, w. Vaitkabaliai, gm. Gražiškiai, rej. wyłkowski /Vilkaviškio raj., O kai aš augau, F mg. 986/08, w. Giry, gm. Gierwiaty, rej. ostrawski, Białoruś, Atsimenu, kai augau kūdikėliu, F mg. 1537/10, w. Strielčiai, rej. olicki /Alytaus raj., Atsimenu, kaip augau kūdikėliu, F mg. 4436/37, m. Girkalnis, rej. tauroski /Tauragės raj., Tenai toli, prie žaliojo pušyno). Z tradycyjnymi tekstami pieśni miłosnych znana też w Polsce (np. Zarzucę płaszcz, gitarę wezmę w rękę, zob. Jack. 196) i na Ukrainie (np. Стоїть дівча над бистрою водою), obecnie jest bardzo popularna, aranżowana na styl muzyki pop, w różnych postaciach zamieszczana na stronach internetowych. 285

286 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 60. Zapada zmrok, już wszystkie światła gasną 24. Tur. F 789/18, R 7827/ > Zapada zmrok, już wszystkie światła gasną*, bo właśnie nadszedł twego życia kres. I tylko jedno światło nie zagaśnie, tym światłem Pan, co dziś powołał cię. (2 2) 2. Zostawiasz nas, jak smutna to jest chwila, wśród kwiatów leży martwe ciało twe, przy głowie świece, a wokół rodzina, smutek na twarzach, z oczu płyną łzy. (2 2) 3. Więc żegnaj nam, śmierć życie ci zabrała, ziemskiej pielgrzymki skończył się twój trud. ciało zostało, dusza uleciała tam, gdzie jej miejsce przygotował Bóg. (2 2) < 286

287 4. Choć w sercu smutek i żal serce ściska, wierzymy, że spotkamy ciebie znów. Przyjdzie ten dzień, że ciało swe odzyskasz, bo Ojciec Bóg osądzi życie twe. 5. Odchodzisz stąd, przed tobą nowa droga. Jesteśmy tu, by żegnać ciebie już modlitwą, którą wznosimy do Boga, prosimy, Jezu, przebaczenie daj. 6. O święta Pani, wysłuchaj błaganie, od mocy złych Ty uchroń duszę tą. Pod Twą opieką nic jej się nie stanie, do tronu Pana Ty zaprowadź ją. 7. A jeśli ona nie jest godna tego, o Wszechmogący, racz pokutę dać. Prosimy, Jezu, wybaw ją od złego, bo musi wieczny odpoczynek mieć. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe * Inna postać inc.: Zapadł Ci zmrok, już wszystkie światła zgasły (Madz.), Już żegnasz nas, już wszystkie światła gasną (wykorzystywany w Tur. podczas wykonywania pieśni w porze dziennej). Miejsce w cyklu: na zakończenie wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/253, Ejsz. F 795/15, R 7830/ , Madz. F 781/06, R 7823/067, Pod. F 783/25, R 7824/142. Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Popularna piosenka religijna, której tekst i nagrania można znaleźć na polskich stronach internetowych. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 59) 287

288 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie N.Wil. F 799/ Już zapada wieczór miły* > Już zapada wieczór miły**, dzień się chyli, idzie noc. Dzięki, Jezu, Ci i siły, słodki Jezu, dobranoc. 2. Przed ołtarzem lampka cicha płonie sobie całą noc, a Anieli nucą z cicha: Słodki Jezu, dobranoc. 3. Zostań, zostań, Jezu, z nami, dzień się chyli, przyjdzie noc, świeć nam serce promieniami, słodki Jezu, dobranoc. 4. Racz nam wszystkie błogosławić i obdarzyć łaską swą, mnie i moim ukochanym, Jezu, daj szczęśliwą noc. 288

289 5. Słońce zaszło za górami, ziemia tuli cicha noc, słodki Jezu z aniołami, nucą Tobie dobranoc. 6. Błyszczą gwiazdki na błękicie, o, jak wielka Twoja moc! Spójrzyj, Jezu, na Twe dzięcię, daj jej, Jezu, dobra noc. 7. Świat pogrążon w snu głębokim, wszystko trzyma Twoja moc. Mnie i wszystkim moim drogim daj, o Jezu, dobra noc. 8. Chwalić Cię będę na nowo jutro, gdy powstanę z snu. Choć się żegnam teraz z Tobą, serce te zostaje tu. 9. Już wieczorne dzwony grają, ziemia kryje szary cień, z nieba głosy mnie wzywają, bym zakończył z Bogiem dzień. 10. Tu w kościele aniołowie przed ołtarzem wielbią Cię, cześć oddają, Jezu, Tobie, więc ja z nimi łączę się. 11. Wszystkie nasze dzienne troski zagładziła Twoja moc, za Twe łaski, gościu boski, przyjm serdeczne, dobranoc. (2 2) < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe * Pieśń znana również pt. Na dobranoc P. Jezusowi. ** Inna postać inc.: Słońce znika za górami (N.Św.), Słonko zaszło za górami (Ejsz.), Zaszło słońce za górami (Land.), Mrok wieczorny znów zapada (Madz.) Miejsce w cyklu: wykonywana na zakończenie wieczornego czuwania, po niej odmawiana jest jeszcze modlitwa Anioł Pański. 289

290 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. F 795/16, R 7830/014, Land. F 817/07, R 7826/ , Madz. R 7823/052, Mejsz. F 785/14, R 7825/49-51, N.Św. R 7831/042. Wariantywność znaczna. Różni się liczba zwr. oraz ich kolejność. Najdłuższy war. z Mejsz., liczący 13 zwr., jest najbliższy war. z N.Wil. (11 zwr.), różni się jednak tym, że druga zwr. powtarzana jest jeszcze raz jako szósta z kolei, a ostatnia (gdzie indziej niespotykana) zwr. brzmi: Duszom zmarłym spoczywanie daj im, Jezu, światłości moc. Niech się cieszą z aniołami i śpiewają dobranoc. Znacznie krótsze war. mamy w Land. i Ejsz. (5 zwr.) oraz N.Św. (3 zwr.), zaczynają się one od słów 5. zwr., następne zwr. występują wybiórczo, a ich kolejność jest zróżnicowana. W Land. jako przedostatnia pojawia się niezanotowana gdzie indziej zwr.: Chociaż czasem Cię zasmucę, mniej gorliwie służę Ci, daj niech szczerze się nawrócę, Słodki Jezu, przebacz mi. Pieśń ta pt. Słonko zaszło za górami włączana jest do współczesnych zbiorków pieśni religijnych i cieszy się dużą popularnością (uznawana też za śląską pieśń wieczorną). Można ją znaleźć na licznych stronach internetowych. Komentarz do melodii (zobacz po pieśni nr 56) Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: znany jest powszechnie na Litwie litewski odpowiednik tekstu Już zapada wieczór miły Dar viena diena štai baigias (jego war. Vakarop jau saulė slenka). Pieśń została przetłumaczona z języka polskiego na litewski zapewne jeszcze w czasach sowieckich, a może nawet wcześniej, od lat siedemdziesiątych XX w. zamieszczana jest w modlitewnikach, śpiewnikach. W niektórych wydaniach (np. Giedokime visi. Liturginis katalikų giesmynas, parengė Petras Bagdonavičius, Vilnius: Katalikų pasaulis ir Lina, 1993, s. 157) podaje się, że autorem tekstu (raczej tłumaczem) jest ksiądz Jonas Paliūkas ( ). 290

291 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Pieśń jest popularna na całej Litwie śpiewana na pogrzebach podczas wieczornego czuwania (np. F 147/27, m. Grinkiškis, rej. radziwiliski /Radviliškio raj.; MM nr 10), także przy innych okazjach (np. w czasie nabożeństw majowych, zob. F 147/07, w. Šašiai, gm. Grinkiškis, rej. radziwiliski /Radviliškio raj., F 147/09, tenże tekst O Marija Motinėle). W niektórych miejscowościach intonacje melodii w pewnym stopniu się różnią (np. F 144/66, w. Mėgučiai, rej. wiłkomierski /Ukmergės raj., F 82/16, w. Feliksavas, rej. telszański /Telšių raj.). Tekst Już zapada wieczór miły oraz jego war. z innymi inc. śpiewa się też inaczej: w Mejsz. (F 785/14, Już zapada wieczór miły) na melodię popularnej pieśni rosyjskiej Wołga, Wołga, w Ejsz. (F 795/16, Słonko zaszło za górami) i Land. (F 817/07, Zaszło słońce za górami) jeszcze na inną melodię (jej war. tu zamieszczono, zob. nr 50). Land. F 787/09, R 7826/083* 62. Racz wiekuiste dać odpoczywanie 291

292 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. > Racz wiekuiste dać odpoczywanie duszom umarłych, najłaskawszy Panie. A światłość wieczna niechaj im przyświeca, niech oglądają Twe najświętsze lica. 2. Uwolnij, Panie, wiernych zmarłych dusze, w Twym miłosierdziu daruj im katusze. Niech im Twa łaska, miłosierny Boże, ujść Twego gniewu w sądu dzień pomoże. 3. Słodki Baranku, Zbawicielu Panie, racz im udzielić w niebie zamieszkanie i w wiekuistej pozwól im światłości oglądać Ciebie w wiecznej szczęśliwości. 4. Zmiłuj się, Boże, nade mną grzesznikiem, co w Twej dobroci nie pogardzasz nikim. W Tobie mam samym tylko zaufanie według Twojego miłosierdzia, Panie. Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie, a światłość wiekuista niech im świeci. Amen. < * W śpiewniku rękopiśmiennym są tylko 3 zwr. Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone, może być wykonywana podczas wieczornego czuwania (N.Wil.) lub w kościele podczas mszy świętej (Land.). 292

293 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Komentarz do tekstu Zanotowany również: N.Wil. F 799/09, Pod. R 7824/107. Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Różni się jedynie liczba zwr., w N.Wil. i Pod. są tylko 3 zwr. Tekst i nagrania tej pieśni można znaleźć na licznych stronach internetowych. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MPZ 46, Sied. 835, MP 41 // Rad Komentarz do melodii W innych miejscowościach nie została zapisana, jednak zanotowano kilka melodii bardzo do niej zbliżonych: w Mejsz. F 785/31 (nr 88 Zmarły człowiecze), N.Wil. F 799/12 (Jezu, błagamy). Tekst Racz wiekuiste w N.Wil. śpiewany jest na inną melodię (F 799/20, por. Sied. nr 671). Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Lub. nr 1838 (w. Ulów, woj. lubelskie, Ogromny głos jest). 293

294 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Tur. F 789/19, R 7827/ Coś na dobranoc ciężko uśpiony 1. > Coś na dobranoc ciężko uśpiony, grzechami memi, Jezu, zraniony! 2. Coć dam, oddając dzisiejsze wale 1? Duszę i serce weź, Jezu, całe. 3. A gdy mi wzajem usnąć przychodzi, i śmierć przed oczy wieczność przywodzi. 4. Weź mię na parol, abym w areszcie myślił o życia mojego reszcie. 5. Daj mi krew z ran Twych, a ja zaś Tobie serce na blankiet, zapisz mię sobie. 6. Grzechy me ciężkie, te są mój lament, Jezus Maryjo, to mój testament. 294

295 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 7. Dając dobranoc, mój Jezu w grobie, daj w pierwszej straży miejsce przy sobie. (1 2) < 8. Daj hasło na śmierć, Jezu i Panno, Maryja, Józef, Joachim, Anno! 9. Najsłodsze rany mile całuję, serce me gorzkie Tobie daruję. 10. Weź we mnie miejsce, tak jako w grobie, uczyń mieszkanie w mem sercu sobie. 11. Witaj, o boku, dla mnie przebity, witaj, Baranku, dla mnie zabity! 12. Który z hojności, bardzo rozrzutnej, zgasłeś na krzyżu z ręki okrutnej. 13. O, widowisko świata przedziwne, Jezus umiera za grzechy winne. 14. Twoje, o Jezu, jagody jasne sinością zaszły jak chmury własne! 15. Nie tak jest smutne słońce zaćmione, jak Twe oblicze we krwi zbroczone; 16. Rany Twe miłość w sercu wzbudzają i z oschłej duszy łez dobywają. 17. Żegnam Cię, Jezu, świata klejnocie, po całodziennej męki robocie. 18. Dając dobranoc Tobie śpiącemu, życzę wygody spracowanemu. 19. Zasnąłeś twardo, boć twarde łoże, tak Cię to mój grzech uśpił, o Boże! 20. Wiem, że choć sam śpisz, że serce czuje za mię u Ojca prośbę pracuje. 21. I w moją duszę pustą, jak młotem bijąc, kruszy ją żelazem jak dłotem. 22. Odpoczywajże me odpocznienie, gniewu Boskiego uspokojenie. 295

296 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1 łac. vale 2 dial. obudzisz się 23. Jak się odeckniesz 2 ze snu po grobie, czekam Cię w czujnych sług Twych sposobie. > Wieczne odpocznienie racz mu dać, Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci. Amen. < Miejsce w cyklu: wykonywana na zakończenie wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/ , Mejsz. R 7825/ , N.Wil. R 7833/ , Pod. F 783/33, R 7824/ , Suż. R 7791/ , Szaw. F 791/17. Wariantywność nieznaczna, wynikająca z niedokładnego przepisywania, np. 2/1 dzisiejsze żale (Pod., Ejsz., Mejsz); 14/2 jak chmury właśnie (Pod., Ejsz., Mejsz.); 15/1 stronice zaćmione (Mejsz.). Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 119, KPNKK 121, PN 376 // Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Madz. F 781/17 (Pójdź, pójdź me serce), Szaw. F 791/17 (Coś na dobranoc). Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Bart. nr 224 (w. Tuplice, woj. Zielona Góra, wykonawca pochodzi z okolic Suwałk, Coś na dobranoc). Tekst Coś na dobranoc w Pod. (F 783/33) śpiewany jest na inną melodię (jej war. tu zamieszczono, zob. nr 36). 296

297 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 64. Dobranoc, o Jezu, o miłości moja* Suż. F 609/02 1. > Dobranoc, o Jezu, o miłości moja! Niech w Twem ręku usnę ja, lepianka Twoja, niechaj mi się śni zawsze o Tobie, niechaj rozmawiam z Tobą dziś o sobie, o Jezu, me kochanie! 2. Dobranoc, o Jezu, o moja miłości! Boże serca mego niech Twej opatrzności dzisiaj i zawsze pewien doznawam, Tobie się wszystek cale oddawam z duszą i ciałem grzesznem. 297

298 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 3. Jezu, pod Twe nogi skłaniam głowę moją, racz mię wziąć w opiekę i obronę Swoją. Niech się zanurzam w Twe święte rany, mój zbawicielu, Jezu kochany, niech w nich dzisiaj zasypiam. 4. Dobranoc spraw, Jezu, dla samego siebie, byś w mem sercu mieszkał jako w drugiem niebie. Tobie wszechmocny, wszechrzeczy Panie, niech się ma dusza dziś niebem stanie, o Jezu mój i Boże! 5. Dobranoc, dobranoc, o moje kochanie, Jezu mój i Boże, mój dziedziczny Panie! Przy Tobie wszelkich słodkości zdroju, niechaj zasypiam Jezu w pokoju teraz i na czas wszelki. 6. Matko Boga mego i Stróżu Aniele, miejcież o mej duszy pieczę i o ciele. Patronie Święty imienia mego, broń mię tej nocy od wszego złego, bądź mi strażą i obroną. (3 2) < *Pieśń znana również pt. Na dobranoc Panu Jezusowi. Miejsce w cyklu: wykonywana jako ostatnia lub przedostatnia pieśń podczas wieczornego czuwania, po niej śpiewa się Wieczny odpoczynek/odpocznienie. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. F 787/27b, R 7826/ , Mejsz. R 7825/ , Szaw. F 791/18, Wil. R 7789/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Autorem tekstu jest ks. Józef Baka ( ). Wiersz opublikowany był w zbiorze modlitw, medytacji i przestróg przed śmiercią wydanym w 1766 roku w Wilnie. Jego zbiór Poezji składa się z dwóch części: z Uwag rzeczy ostatecznych i złości grzechowej oraz z Uwag śmierci niechybnej. Wiersz pochodzi z I części i nosi tytuł Uwaga wieczorna. 298

299 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 502, KPNKK 496, PN 370 // Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Land. F 787/27b, Szaw. F 791/18, w obu miejscowościach z tym samym tekstem. Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: litewski odpowiednik tekstu Labanakt, o Jėzau (lub Labą naktį, Jėzau) od dawna jest śpiewany na Litwie, pieśń tę lubią wykonywać śpiewacy starszego pokolenia (np. F 813/04, m. Gaurė, rej. tauroski /Tauragės raj., F 147/29, m. Grinkiškis, rej. radziwiliski /Radviliškio raj.). Dziew. F 793/26, R 7829/ Dobranoc, Maryjo, ja już idę spać 1. > Dobranoc, Maryjo, ja już idę spać i jutro do pracy muszę rano wstać. Cichutko, spokojnie przespać całą noc, dobranoc, Maryjo, daj szczęśliwą noc. 2. Dobranoc, Maryjo, o jak smutno mi, o zdrowie, o które mi się zawsze śni, o zdrowie, o które prosi cały świat. Maryjo Najświętsza, nie opuszczaj nas. 299

300 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 3. Dobrano ci Jezu, Jezu mój kochany, nie ja ucałuję Twoje święte rany. A kiedy ja usnę, niech me serce czuje, że ja Cię, mój Jezu, nad wszystko miłuję. 4. Dobranoc, dobranoc, ale nie każdemu, tylko Jezusowi ukrzyżowanemu, i Matce Najświętszej, która nas każdego otacza opieką aż do dnia sądnego. 5. Dobranoc, dobranoc i wam wszyscy święci, miejcie w swej opiece, miejcie na pamięci. Dobranoc, dobranoc, mój Stróżu Aniele, ratuj duszę moją, póki jeszcze w ciele. 6. Dobranoc, dobranoc, mój święty patronie, ratuj duszę moją, bądź przy moim zgonie. A kiedy ma dusza uleci do Ciebie, proszę Cię, o Jezu, przyjmij ją do siebie. 7. Błogosław nas, Maryjo, na jutrzejszy dzień, błogosław nas, Maryjo, my prosimy Cię. Błogosław nas wszystkich, którzy przyszli tu, błogosław nas, Maryjo, idziem już do snu. < Miejsce w cyklu: wykonywana jako ostatnia pieśń podczas wieczornego czuwania, po której odśpiewuje się jeszcze Anioł Pański. 300 Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/ , Madz. R 7823/051. Wariantywność znaczna. W Madz. ta pieśń liczy tylko 4 zwr., z których tylko pierwsza zwr. jest zbliżona do war. z Dziew. i Ejsz., pozostałe zaś wykazują znaczne różnice w treści: 2. Dobrano Ci, Jezu, Jezu, dobranoc, pokłon Ci oddaję, wielbią Twoją moc. A kiedy już zasnę, niech wie serce me, że Ciebie, mój Jezu, miłuję i czczę. 3. Dobranoc Ci, Matko, o jak smutno mi, niech mi się to zdrowie chociaż w nocy śni. To zdrowie, za którym tęskni cały świat, Dobranoc Ci, Matko, śpiewa siostro, brat.

301 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 4. Dobranoc, Matuchno, podnieś rękę swą, gdy zasnę snem wiecznym, ratuj duszę mą. Ach, ratujże, ratuj grzeszną duszę mą, weź ją w swoje ręce, opiekuj się nią. Tekst i nagrania tej pieśni można znaleźć na licznych stronach internetowych. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał. Komentarz do melodii Nie została zanotowana w żadnej innej miejscowości. Podobna melodia zob. nr Do służby Twojej, Boże, mój Obrońca 26. Pod. F 783/37, R 7824/

302 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. > Do służby Twojej, Boże, mój Obrońca, wstaję, rannego nie czekając słońca; 2. Tęskni do Ciebie smutna moja dusza, do Ciebie serce Dawida się wzrusza. 3. Jestem dziś między piaski niepłodnemi, w suchej, bezrodnej, upragnionej ziemi; 4. Przecież jakobym był w Kościele Twoim, tak Twój przybytek widzę okiem moim. 5. Droższa niż życie, litość Twoja Panie! Przetoż dopóki mi lat moich stanie, 6. Będę Cię wielbiąc, Imię Twoje głosił i ręce moje ku Tobie podnosił. 7. Jak zdrowy pokarm mdłe nasyca ciało, tak duszę moją napełniasz zgłodniałą. 8. Chwalić Cię będę i we dnie i w nocy, i rano wielbić, świadom Twej pomocy.< 9. W cieniu Twych skrzydeł, próżen troskliwości, jeszcze ja, da Bóg, użyję radości! 10. Za Tobą patrzy dusza moja wszędzie i ręka Twoja wsparciem mojem będzie. 11. Ci, którzy mego upadku szukają, sami okropną śmiercią umierają. 302

303 12. Wyzioną duszę na okrutne miecze, a martwe członki zwierz głodny rozwlece. 13. A w swoim Bogu król się rozweseli. Ci, co na imię Jego się zaklęli 14. Chwaleni będą i potwarca, skromnie w ustroniu stojąc, języka zapomni. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe > Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niech im świeci wiecznie. < Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu (w Pod. jako pierwsza pieśń poranna). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mic. R 7788/045, Suż R 7791/ , Tur. F 789/21, R 7827/ Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. W Mic. brak 14. zwr. Psalm LXIII Deus, Deus meus, ad te de luce vigilo, tł. Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów). Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 581, KPNKK 577 // Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 3) Tekst Do służby Twojej, Boże, mój Obrońca w Tur. śpiewany jest na inną melodię, która różni się pod względem układu tonalnego, lecz również wykonywana jest w stylu psalmodii (F 789/21). 303

304 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Madz. F 781/37, LTR 7823/003 67a. Kiedy ranne wstają zorze 1 dial. ranne 1. > Kiedy rannie 1 wstają zorze Tobie ziemia, Tobie morze, Tobie śpiewa żywioł wszelki: bądź pochwalon, Boże wielki! 2. A człowiek, który bez miary osypany Twemi dary, coś go stworzył i ocalił, a czemuż by Cię nie chwalił? 3. Ledwie oczy przetrzeć zdołam, wnet do mego Pana wołam, do mego Boga na niebie i szukam Go wkoło siebie. 4. Wielu snem śmierci upadli, co się wczoraj spać pokładli, my się jeszcze obudzili, byśmy Cię, Boże, chwalili. 5. Boże w Trójcy niepojęty, Ojcze, Synu, Duchu Święty, Tobie chwałę oddajemy, byś nas poświęcił, prosiemy. (2 2) < 304

305 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu; nieraz rozpoczynająca cykl poranny (Mejsz.). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mejsz. F 785/16, Mic. R 7788/ , Tur. R 7827/003. Wariantywność nieznaczna. Różni się głównie liczba zwr. W Tur. są tylko 4 zwr., war. z Mic. ma jeszcze jedną dodatkową 6. zwr.: A za noc Ci dziękujemy, o szczęśliwy dzień prosimy, byś na zawsze błogosławił, a przy śmierci duszę zbawił. Popularna pieśń religijna autorstwa Franciszka Karpińskiego ( ), wydana w zbiorze Pieśni nabożne (Supraśl 1792) pt. Pieśń poranna. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 271, KNLD 525, KPNKK 517, Sied. 528, ŚLP 145 (4 zwr.). Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 56) Tekst Kiedy ranne w Tur. (F 789/20) śpiewany jest na inną melodię (wiele jej war. tu zamieszczono, zob. nr 14 i komentarz do niej). 305

306 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Pod. F 783/38, R 7824/ b. Kiedy ranne wstają zorze 1. > Kiedy ranne wstają zorze, Tobie ziemia, Tobie morze, Tobie śpiewa ziemia cała, cześć Maryi, cześć i chwała. (2 2) 2. A my, Matko, dzieci Twoje, czerpiąc z serca Twoje zdroje w szczęściu, w pokoju i siły, czyżbym my Cię nie wielbiły. (2 2) 306

307 3. Ledwie oczy przetrzeć zdołam, wnet do Ciebie, Matko, wołam. Dusza moja rozmodlona śpiewa: bądź nam pochwalona. (2 2) 4. Tyś bez zmazy jest poczęta, o Maryja, Matko święta. Kiedy ranne wstają zorze U stóp Twych pokornie złożę. (2 2)< 5. Wiosenne uczucia, kwiaty, Trudy, prace, troski, znoje, radości i bóle moje, weź w opiekę dzieci Twoje. 6. Tęsknij myśli skrzydła białe, całą przeszłość, życie całe, kiedy ranne wstają zorze, Matko, błagam cię w pokorze. 7. Nie wypuszczaj nas z opieki, ja Twe dziecię na wiek wieki. Niech za Twym idąc przykładem, dążę w niebo cnót Twych śladem. 8. Twoją czystość i prostotę niechaj w każdy czyn swój splotę. Twoją cichość i pokorę niechaj duszę swą ubiorę. 9. Serce Twe wielbiąc na ziemi, niech się chwalą ze świętemi, gdy się ziemska skończy droga, O Maryjo, błagaj Boga. Amen. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Komentarz do tekstu War. Maryjny tej pieśni zanotowany także: Land. R 7826/ , Wil. R 7789/110,115, Tur. F 789/20, R 7827/ Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 56) 307

308 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Ejsz. F 795/22, R 7830/ Aniele Stróżu oraz mój Patronie > Aniele Stróżu oraz mój Patronie*, gdzie mnie poprowadzisz po mym życia zgonie? 2. Tego ja nie wiem i zgadnąć nie mogę, kiedy mnie weźmiesz w tę ostatnią drogę? 3. Pewnie mnie oddasz w piekielne pożary, Aniele Stróżu, jest to żal niemały. 4. Żyłem na świecie w różnych utrapieniach, Teraz mam gorzeć w piekielnych płomieniach. < 5. Aniele Stróżu, miej politowanie, oddal ode mnie piekielne karanie. 6. Czego się lękasz, ja jestem przy tobie, Aniołom Stróżom opowiem o tobie. 7. Aniołom Stróżom oraz i strażnikom, będę do nieba twoim przewodnikiem. 8. Zaprowadzę cię tam, gdzie Pan jest nad pany, cały świat Jego wraz i z aniołami. 9. A gdy staniemy na niebieskim progu, oddajmy pokłon Najwyższemu Bogu.

309 10. Gdy cię postawią w niebie z wybranymi, Zaśpiewajmy chwałę Panu razem z nimi. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe * Pieśń może mieć różne inc.: Aniele Stróżu, mój miły Patronie (Wil., Tur.), Aniele Stróżu, mej duszy Patronie (N.Św.), Aniele Boże, mój miły Patronie (Dziew.), Mój Stróżu Aniele, mój miły Patronie (Mic.). Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/099, Mic. F 597/01, N.Św. F 797/16, Tur. R 7827/ , Wil. R 7788/ Wariantywność znaczna. Występuje sporo różnic leksykalnych. W odróżnieniu od war. z Ejsz., gdzie mówi się o piekielnych pożarach, w innych miejscowościach w 3. i 4. zwr. zazwyczaj pojawia się obraz czyśćcowych pożarów. W Tur. i Mic. pieśń kończy się słowami: Najświętsza Panienko, przyczyń się za nami /ze Św. Józefem i ze Św. Anną. Wieczny odpoczynek Szczególnie znaczne różnice mamy w war. z Wil.: np.1/1 Aniele Stróżu, mój miły patronie, 2/2 o której godzinie pójdziesz ze mną w drogę, 3/1 podobno mnie oddasz w czyśćcowe pożary, 3/2 strach, 4/2 cierpieć w czyśćcowym płomieniu, 5/2 niech mnie minie czyśćcowe karanie. Różni się również liczba zwr. oraz ich kolejność. War. z Dziew. ma 14 zwr. W Wil. zanotowano najdłuższy war. (16 zwr.), który, zaczynając od 6. zwr., ma odmienną treść: 6. Wydał Bóg dekret na me grzeszne ciało, które na świecie nie pokutowało. 7. Ach nie lękaj się, ja jestem przy tobie Aniołem Stróżem, to powiadam tobie. 8. Jestem twym stróżem i jestem strażnikiem, tobie do nieba będę przewodnikiem. 9. Zobaczysz Pana, który jest nad pany, cały świat Jego włada Aniołami. 10. Staniesz już dusza na anielskim progu i oddasz pokłon najwyższemu Bogu. 11. Zanieś suplikiem 1 najwyższego Pana, niech ja nie będę surowo karana. 309

310 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 12. Przeczytaj dekret całe moje życie, odbierz zapłatę wieczną należycie. 13. Odbierz koronę, która zgotowana, czego się lękasz, ma dusza kochana. 14 Postawię ciebie pośród wybranymi, zaśpiewasz chwalę razem ze świętymi. 15. Chwała bądź Bogu na wysokim niebie, a ludziom pokój, który chwalą Ciebie. 16. Niech mają pokój, pokój pożądany, Jezu najmilszy, zmiłuj się nad nami. 1 tu: suplikę do Tradycyjna pieśń kościelna. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 302, MPZ 55 // Biał., Lub (3 war.), Kasz. 491, Rad Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 3) Tekst Aniele Stróżu w N.Św. (F 797/16) śpiewany jest na inną melodię (jej war. tu zamieszczono, zob. nr 10 i komentarz do niej). Tur. F 789/25, R 7827/ Być bliżej Ciebie chcę, o Boże mój 310

311 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Być bliżej Ciebie chcę, o Boże mój, z Tobą przez życie lżej nieść krzyża znój. Ty w sercu moim trwasz; z miłością Stwórcy ziem, tulisz w ojcowski płaszcz, chroniąc mnie w nim. (2 2) 2. Być bliżej Ciebie chcę, na każdy dzień, za Tobą życiem swym iść jako cień. Daj tylko, Boże dusz, obecność Twoją czuć, myśl moją pośród burz na Ciebie zwróć. (2 2) < 3. Choć jak wędrowiec sam idę przez noc, w Tobie niech siłę mam i w Tobie moc. Gdy czuwam i wśród snu, czy słońce jest czy mrok, niechaj mnie strzeże Twój, o Panie, wzrok. 4. > Być bliżej Ciebie chcę i w śmierci czas, gdy mnie już będzie krył grobowy głaz. Być bliżej Ciebie chcę, to me pragnienie czuj, bom ja jest dziecię Twe, Tyś ojciec mój. (2 2) < Miejsce w cyklu: wykonywana w dniu pogrzebu rano. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/155, Madz. R 7823/051, Mic. R 7788/052. Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. W Madz. zanotowane są tylko 3 zwr. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Sied. 512, ŚLP 95 (3 zwr.). 311

312 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Autorką tekstu (Nearer, my God, to Thee) jest angielska poetka Sarah Flower Adams ( ). Komentarz do melodii Zanotowana również: Pod. 783/43 (Daj duszom, Panie). Melodię w 1856 r. napisał amerykańskski kompozytor Lowell Mason ( ). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: litewski odpowiednik tekstu Dieve, arčiau Tavęs śpiewany jest na pogrzebach na całej Litwie (np. F 147/31, m. Grinkiškis, rej. radziwiłowski /Radviliškio raj., AGG nr 3). Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Sied. nr 459 (Być bliżej Ciebie chcę). 70. Bożym przykazaniem na tym świecie żyłem* 28. Land. F 787/35, R 7826/

313 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 313

314 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. > Bożym przykazaniem na tym świecie żyłem**, niewiele dla duszy swojej uczyniłem, bo moje ciało dzisiaj martwe leży, a gdzie i dokąd dusza moja śpieszy. Ref.: Choć jeden paciorek dla duszy zbawienie,,,ojcze nasz i,,zdrowaś,,,wieczne odpocznienie. 2. Córka moja droga, córko moja miła, tyś mnie przyjaciółką i opieką była. Dziś mnie nic nie boli, nic mnie już nie trzeba, módl się, by moja dusza mogła ujrzeć niebo. Ref.: Synu mój kochany, gdy cię hodowałem 1, niejeden ból serca Jezusie zadałem. Stań przy mojej trumnie, niech ci serce wzruszy, módl się do ran Chrystusa o zbawienie duszy. Ref.: < 4. Dziatki me rodzone, jaki ból wam sprawiam, gdy was tu na świecie samych pozostawiam. Módlcie się, me dziatki, w nasz dzień rozstawania 2, Maryja Najświętsza Matką wam zostanie. Ref.: Bracia moi i siostry, najmilsza rodzina, za mą grzeszną duszę ubłagajcie Syna. Gdy stanę przed sądem Najwyższego Pana, niech każda zła sprawa mi będzie zmazana. Ref.: Droga moja żono (mężu), dziś żegnam się z tobą, ciebie pozostawiam okrytą żałobą, i proszę ja ciebie w tej ostatniej chwili o pacierz za duszę przy mojej mogile. Ref.: Szanowni sąsiedzi, kiedy z wami żyłem może jaką krzywdę komu uczyniłem, wszystko mnie wybaczcie, za wszystko darujcie i za moją duszę pacierz ofiarujcie.

315 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1 dial. wychowywałem 2 dial. rozstania Ref.: Dłużej żyć nie mogłem, to nie w mojej sile, wczoraj byłem wesoły, a dzisiaj w mogile. Zgasła moja świeca, ciemność dookoła, odchodzić ja muszę, bo mnie Pan Bóg woła. Ref.:... > Wieczne odpocznienie racz mu dać, Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci. Amen.< * Pieśń znana również pt. Choć jeden paciorek (od początkowych słów ref.). ** Pieśń może mieć różne inc.: Z Bożym przykazaniem na tym świecie żyłem (Suż, Szaw.), Z Bożego przykazania na tym świecie żyłem (Mejsz.), W różnych utrapieniach na tym świecie żyłem (Ejsz.), Na tym świecie żyłem i cierpiałem nieraz (Madz.). Miejsce w cyklu: wykonywana zazwyczaj rano w dniu pogrzebu, rzadziej podczas wieczornego czuwania. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/84-85, Ejsz. F 795/20, R 7830/ , Madz. F 781/23, R 7823/ , Mejsz. F 785/07, R 7825/ , Suż. F 608/02, R 7791/ , Szaw. F 791/10, R 7828/ , Tur. F 789/27, R 7827/ , Wil. F 800/34, R 7789/ Wariantywność znaczna. Różni się forma inc. (zob. wyżej), liczba zwr., ich kolejność oraz treść. W Dziew., Tur., i Wil. 5. zwr. ma nieco inną treść: Bracia i siostry, najmilsza rodzina, często mi z pomocą wyciągajcie dłoni. Życie mnie skrócone tutaj na tej ziemi, ratujcie mą duszę modlitwami swemi. War. z Madz. różni się znacznie nie tylko inc., ale też ma inne pierwsze trzy zwr. (od 4. zwr. tekst jest taki sam jak zamieszczony tu war. z Land.): 315

316 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. Na tym świecie żyłem i cierpiałem nieraz, niewiele dla duszy dobra uczyniłem. Dziś me martwe ciało leży tu spokojnie, dusza się unosi, na sąd Boży czeka. Proszę Boga szczerze o sąd sprawiedliwy, a u pozostałych modlitwę życzliwą. 2. Mamo moja droga, tyś mnie życie dała, pacierz mnie uczyłaś, gdy mnie hodowałaś. Dziś ciebie zostawiam, choć bardzo żałuję, o modlitwę proszę, za wszystko dziękuję. 3. Ojcze mój najdroższy, jak ci podziękować, żeś ciężko pracował, nic mnie nie żałował. Dziś me martwe ciało skropisz łzami swymi, proszę cię o pacierz dla mnie i dla siebie. War. z Mejsz. jest bardzo zbliżony do war. z Madz. War. z Suż. liczy 10 zwr., zawiera dodatkowe dwie zwr., które brzmią tak jak 2. i 3. zwr. w war. z Madz. (zob. wyżej). War. z Szaw. liczy 10 zwr., które występują w nieco innej kolejności, stanowi kontaminację war. z Land. i Madz. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MP 70 // Biał Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 3) War. tekstu Bożym przykazaniem śpiewane są na dwie różne melodie, które w antologii nie zostały zamieszczone: jedna w stylu psalmodii gregoriańskiej w Madz. (F 781/23, Na tym świecie żyłem), Mejsz. (F 785/07, Z Bożego przykazania) i w Suż (F 608/02, Z Bożym przykazaniem), druga w dużym stopniu przypomina romans rosyjski w Ejsz. (F 795/20, W różnych utrapieniach). 316

317 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Tur. F 788/01, R 7827/ Salve Regina, zawitaj Królowa* > Salve Regina, zawitaj Królowa, Monarchini nieba, ziemi Cesarzowa. 2. Witaj wiecznego Matuchno Syna, witaj, zawitaj, Salve Regina! 3. O miłosierna, miłosierdzia żądam, żywota pragnę, litości wyglądam; 4. Słodkości pełna, Matko jedyna, nadziejo nasza, Salve Regina! < 5. Do Ciebie wzdycha serce grzesznikowe, woła do Ciebie plemię Adamowe. 6. Woła syn, woła córka Ewina, wespół wołając, Salve Regina! 7. Spraw Twą przyczyną, aby to wołanie wyjednało nam grzechów darowanie; 317

318 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 8. Racz nam przebłagać Twojego Syna, gdy Ci śpiewamy, Salve Regina! 9. Oto nasz ucisk, płacz i narzekania, do żałosnego przywodzą wzdychania. 10. Osusz łzy, których pełna dolina, gdy Ci śpiewamy, Salve Regina! 11. Racz na nas wejrzeć, Matka miłosierna, rozbrój gniew Syna, Opiekunko wierna. 12. Niech nam to sprawi Twoja przyczyna, gdy Ci śpiewamy, Salve Regina! 13. O najłaskawsza, najlitościwsza, o Pani słodka, o najmiłościwsza! 14. Gdy się nam zbliży śmierci godzina, daj w niebie śpiewać, Salve Regina! 15. A dusze zmarłych, które się dostały w męki czyśćcowe, by się wypłacały. 16. Niech je wybawi Twoja przyczyna, gdy Ci śpiewamy, Salve Regina! *Pieśń znana również pt. Do Najświętszej Maryi Panny. Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone; może być wykonywana jako pierwsza pieśń w cyklu po modlitwie i śpiewie Wieczny odpoczynek (Ejsz.), w pierwszej połowie cyklu wieczornego (przed modlitwą różańcową); wykonywana bywa również rano w dniu pogrzebu, w kościele, po mszy, na zakończenie pogrzebu (przy opuszczaniu trumny do grobu), na obiedzie żałobnym. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 793/51, R 7829/ , Ejsz. F 795/01b, R 7830/ , Land. F 787/10, R 7826/021, Madz. F 781/09a, R 7823/022, Mejsz. F 785/05, R 7825/ , Mick. F 599/02, R 7788/021, N.Św. F 797/21, R 7831/ , N.Wil. F 799/06, R 7833/ , Pod. F 783/10, R 7824/ , Suż. F 607/05, R 7791/ , Tur. F 789/14, R, Wil. R 7789/

319 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Wariantywność nieznaczna. Tekst pieśni wszędzie jest prawie identyczny, dokładnie przepisany z kantyczki. Zdarza się jednak, że w poszczególnych miejscowościach pieśń ta jest łączona z inną, np. w Madz. poprzedza ją pieśń Witaj, Królowo, Matko litości (3 pierwsze zwr.), kończy się zaś modlitwą do Jezusa: O mój Jezu, przebacz nam nasze grzechy, zachowaj nas od ognia piekielnego, zaprowadź wszystkie dusze do nieba i pomóż szczególnie tym, którzy najbardziej potrzebują Twojego miłosierdzia, oraz modlitwą Wieczne odpocznienie. W Tur. łączy się ją z pieśnią do św. patrona zmarłego, np. O św. Janie, patronie tej duszy..., śpiewaną na melodię Salve Regina (F 789/14). Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 198, KNLD 301, KPNKK 292, Sied. 383, MP 29 // Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 10) Mic. F 599/01, R 7788/ Witaj Królowo, Matko Miłosierdzia 319

320 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie > Witaj Królowo, Matko Miłosierdzia, życie, słodyczy i nadziejo nasza, witaj! Do Ciebie wołamy wygnańcy, synowie Ewy, do Ciebie wzdychamy jęcząc i płacząc na tym łez padole. Przeto, Orędowniczko nasza, one miłosierne oczy Twoje na nas zwróć, a Jezusa, błogosławiony owoc żywota Twojego, po tym wygnaniu nam okaż. O łaskawa, o litościwa, o słodka Panno Maryjo! < Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu, czasem też podczas wieczornego czuwania. 320 Komentarz do tekstu Zanotowany również: Tur. R 7827/022. Jest to dosłowne tłumaczenie na język polski XVI-wiecznej łacińskiej antyfony maryjnej Salve Regina, Mater Misericordiae. Możliwe, że antyfona łac. powstała znacznie wcześniej, gdyż jej autorstwo przypisywane jest mnichowi Hermanowi

321 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Kulawemu (XI w.). (Tekst łac. obecny jest w rękopiśmiennym śpiewniku w Dziew. R 7829/234). Jej różnorodne tłumaczenia (przypuszczalnie późniejsze), bądź też wersje śpiewnikowe to: Salve Regina, zawitaj Królowa; Witaj, Królowo, Matko litości! oraz Witaj Królowo nieba i Matko litości. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Sied. 859, 705 (łac.) // Rad Komentarz do melodii Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Sied. nr 599, nr 689 (Witaj Królowo). Mic. F 599/03, R 7788/ Witaj Królowo, Matko litości 1. > Witaj Królowo, Matko litości, nadziejo nasza, życia słodkości! Witaj, Maryjo, Matko jedyna, Matko nas ludzi, Salve Regina! (2 2) < 2. Nędzne my dzieci Ewy wołamy, do Ciebie, Matko, z płaczem wzdychamy. Niech nas wspomaga Twoja przyczyna na tym padole, Salve Regina. 3. Zwróć Pośredniczko na nas wejrzenie, przyjmij łaskawie nasze westchnienie. Pokaż nam, Matko, swojego Syna w górnej krainie, Salve Regina. 321

322 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 4. Żebrzemy, Matko, Twojej pomocy, gdyż brzemię nieszczęść okropnie nas tłoczy. Choć sroga chłosta, w tem nasza wina, nie wzgardzaj nami, Salve Regina. 5. Biedne sieroty do Ciebie wołamy, litości Twojej pokornie wzywamy. Niech twa potężna, Matko, przyczyna łaski nam zjedna, Salve Regina. 322 Miejsce w cyklu: wykonywanan przypuszczalnie rano w dniu pogrzebu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Madz. R 7823/022 (tylko 3 pierwsze zwr.). Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 342, Sied. 860 // Rad Komentarz do melodii Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Sied. nr 690 (Witaj, Królowo, Matko litości). Wil. R 7789/ Witaj, Królowo nieba i Matko litości 1. Witaj, Królowo nieba i Matko litości, witaj nadziejo nasza w smutku i żałości. K Tobie wygnańcy Ewy wołamy synowie, k Tobie wzdychamy, płacząc w tarasach więźniowie. 2. Orędowniczko nasza, racz Twe litościwe oczy spuścić na nasze serca żałośliwe. I owoc błogosławiony żywota Twojego racz pokazać po zejściu z padołu nędznego. 3. O łaskawa, pobożna, o święta Maryja! Niechaj wszyscy zbawieni będą grzeszni i ja. O Jezu! Niech po śmierci Ciebie oglądamy, o Maryjo, uproś nam, czego pożądamy. Amen.

323 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana przypuszczalnie rano w dniu pogrzebu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mic. R 7788/019, Tur. R 7827/011. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 186, KNLD 338, KPNKK 336, PN 252, Siedl. 840 // Biał., Rad Dziew. F 793/38, R 7829/ Maryjo, Matko Miłosierdzia > Maryjo, Matko Miłosierdzia, co w Ostrej Bramie tron swój masz, do Ciebie śpieszym w każdej biedzie, a Tyś nam zawsze pomoc dasz. 2. Bo jesteś Matką Miłoserdzia, Król Miłoserdzia to Syn Twój, niesie On światu swe orędzie miłości przebaczenia win. 3. Różnymi hołdy i tytuły, o Panie, czujmy wielkość Twą, lecz z nich najbardziej wielki, czuły, gdy Matką Miłoserdzia zwą. (2 2) < 4. Bo jesteś Matką nieskalaną, jeśli Królową zwiemy Cię. Jeśli przez Ciebie łaski dane, to miłosierdzie Boże jest. 323

324 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 5. Przez okna bramy patrzysz czule, jak przez ulice śpieszy tłum. Tyś znasz każdego radość, bóle i wszystkie znasz tajniki dusz. 6. Matko miłości pięknej zwana, nad rodzinami czuwaj wciąż. Bądź nam Królową, słodka Pani, by tam nie wtargnął chytry wąż. 7. Niewiasto w słońce obleczona, promieniem światła siejesz w dal i z gwiazd korona ozdobiona, wzór cnót piękniejszych dajesz nam. 8. U stóp Twych księżyc rozesłany, bo choć naturę ludzką masz, lecz mocą Bożą nieskalaną zwyciężasz i zwycięstwo dasz. 9. Twoja rodzina z Nazaretu jest wzorem wszystkich wielkich cnót. Wiesz, co się dzieje dzisiaj w świecie, ratuj rodziny, uczyń cud. 10. Dziś szatan tryumfuje bardzo i wszędzie sieje on swój jad. Maryjo, ratuj duszę każdą, od złego ratuj cały świat. 11. Swe oczy ku nam masz zwrócone i słuchasz, jak Cię błaga lud. Współczuwasz wszystkim utrapionym, upraszasz wszystkim łask swych cud. 12. Gdy on do nieba wstąpił w chwale, zostałeś z nami dzielić los. Kościół w początku wychowałeś, zaś siew miłości wydał kłos. 13. W epoce dążym do jedności, Tyś z Ostrej Bramy dajesz nam zew dawnej pięknej tej miłości i zgody bratniej rzucasz siew. 324

325 14. Tu, bracie, z nami odłączeni w pokornym hołdzie wielbim Cię, w Twym sercu wszyscy zjednoczeni na wszystkich czule patrzysz się. 15. Niech przez Twą pomoc nieustanną Królewstwo Syna szerzy się. Narodom zorzą świeci z rana, by cały świat mógł wielbić Cię. 16. By prawda miłość zwyciężyła i ustał ucisk stałych walk, tęczę pokoju połączyła, swym ludziom cały piękny świat. 17. Maryjo, Matko Miłosierdzia, co w Ostrej Bramie tron swój masz, weź w swą opiekę Kościół Święty, prowadź go drogą w niebios bram. 18. Święta Maryjo, Pani moja, Tobie radości, smutki me, Tobie polecam życie moje, Twą wolę wiernie pełnić chcę. Amen. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu; śpiewana jest też w kaplicy Matki Boskiej Ostrobramskiej w Wilnie. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/050, Madz. R 7823/034, Mejsz. R 7825/047, Pod. F 783/50, R 7824/99, R 7824/ (2 różne war.), R 7824/ , Wil. F 800/10. Wariantywność znaczna. W poszczególnych miejscowościach war. różnią się liczbą zwr., czasem ich inną kolejnością. Najdłuższe war. pochodzą z Dziew. (18 zwr.) oraz z Mejsz. (17 zwr.). W Pod. w użyciu są dwa war. krótszy war. (5 zwr.) z nieco innymi początkowymi wersami: Maryjo Matko Miłosierdzia / co dzieci swe w opiece masz (R 7824/099) oraz dłuższa wersja (10 zwr.), zwana Ostrobramską, w której 2. wers brzmi co w Ostrej Bramie tron swój masz (R 7824/ ). 325

326 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Poświadczenie w źródłach drukowanych: ŚLP 159 // Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również: Pod. F 783/50, Wil. F 800/10, w obu miejscowościach z tym samym tekstem. Suż. F 608/03, R 7791/ Matko Bolesna, swe oczy zwróć > Matko Bolesna, swe oczy zwróć, duszom czyśćcowym cierpienie skróć. W zasługach matki Chrystusa ran prowadź te dusze do niebios bram. (2 2) 2. Matko Bolesna, w Ostrej Bramie Tyś sercem bolesnym w ołtarzu lśnisz, siedem w nim mieczów boleści tkwi, Tyś łez wylała, co Jezus krwi. (2 2) 326

327 3. Bo nas grzech rani od młodych lat, jak z mieczem idziem przez cały świat. Duszę obdziera z szat bożych łask, serce zabiera radości blask. (2 2) 4. Tę naszą boleść boleścią Twą broń nas od grzechu potęgą swą. Tyś naszą Matką od tysiąc lat, miej nas w opiece i cały świat. (2 2) laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 5. Tyś czułe serce matczyne masz, jego boleści tak dobrze znasz. Wyrwij z serc naszych okrutny miecz, Ucieczko grzesznych, z ran duszę zlecz. (2 2) < 6. Tyś nas pojednaj z Synem swym, okryj nas płaszczem matczynym swym, by nasze serce, ten Boży dar jaśniał czystością aż po nasz zgon. 7. Matko Bolesna, błagamy Cię, oddalaj od nas ponury cień. Niech łaska twoja wspomaga nas zawsze i wszędzie, i w każdy czas. 8. Spójrz, Matko nasza, z niebieskich bram, jak łzy zraszają źrenice nam. Ucz nas cierpliwie znosić ten ból, prowadź te dusze do niebios pól. 9. Matko Bolesna, wspomóż tych dusz, co pożegnali tę ziemię już, co cierpią męki za grzechy swe, ratuj ich, Matko, błagamy cię. 10. Matko Bolesna, wszak dzieci Twe, iż za nich Jezus dał życie swe. Okaż im, Matko, swą świętą twarz, kogo ratować, Ty dobrze znasz Matko Bolesna, gdy przyjdzie zgon i gdy zadzwoni ostatni dzwon, gdy nasze ciało położą w grób, niech dusza nasza będzie u stóp. 327

328 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1 dial. wiesz 12. Matko Bolesna, błagamy Cię skruszonym sercem z płaczem w ten dzień. Oddalaj od nas czartowski cień, weź moją duszę w ostatni dzień. 13. Prowadź nas, Matko, do niebios bram, pojednaj z Synem, błagaj go tam, bo za nas Jezus dał życie swe, przeproś go, Matko, za dzieci Twe. Miejsce w cyklu: wykonywana zwykle rano w dniu pogrzebu, rzadziej wieczorem (Land.). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , Ejsz. F 795/19, R 7830/ , Land. F 787/14, R 7826/ , Madz. F 781/25, R 7823/021, Mejsz. F 785/020, R 7825/ , Mic. R 7788/018, N.Św. F 797/09, R 7831/ , N.Wil. R 7833/ , Pod. F 783/47, R 7824/ , Tur. R 7827/ , Wil. F 800/17, R 7789/ Wariantywność znaczna. W Suż. znane są 3 war. (zob. również R 7791/ , R 7791/ ) tej pieśni, publikowany jest najdłuższy war. o Matce Boskiej Ostrobramskiej. Ogółem istnieje znacznie więcej war. Matki Bolesnej, które są tworzone w wyniku różnych kombinacji poszczególnych zwrotek lub wersów. Najdłuższy war. zanotowano w Wil. 15 zwr. Stale powtarzające się w różnych kombinacjach dwuwiersze to: Matko Bolesna swe oczy zwróć/na naszą nędzę swe oczy zwróć; Całe Twe życie bolesna nić/ goryczy kielich musiałeś pić; Matko Bolesna swe oczy zwróć/ku naszej nędzy, niedolę skróć; Przez Twe boleści błagamy Cię/ wysłuchaj prośby, ulituj się; Tyś bólów siedem doznałaś ran,/ kiedy na krzyżu konał nasz Pan; O Matko moja, niech serce Twe/ wysłucha korną modlitwę tę. Z nich składa się też w znacznej mierze krótki war. tej pieśni (4 zwr.), opublikowany w ulotnym druku pt. Matko Bolesna Twe oczy zwróć... Nabożeństwo do siedmiu boleści, nowenna, modlitwy i pieśni do Matki Bożej Bolesnej (Kraków, bez roku wyd.) Poświadczenie w źródłach drukowanych: ŚLP 57, MP 33 // Biał. Komentarz do melodii zob. po pieśni nr

329 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Ejsz. F 795/18, R 7830/ Ja, Maryja, was proszę ze łzami 1. > Ja, Maryja, was proszę ze łzami, ja, Maryja, was proszę przez łzy, to ja, Matka, tak bardzo was proszę, ofiarujcie różaniec wciąż mi. (2 2) 2. Bo różaniec to droga zwycięstwa, bo różaniec to radość i łzy, bo różaniec złe mocy zwycięża i radością zmienia złe dni. (2 2) 3. Tyle razy ja z nieba schodziła, tyle razy prosiłam ja was, dajcie, dzieci, modlitwę swej Matce, koniec świata jest blisko, już czas. (2 2) < 4. Ja was proszę jak matka swe dzieci, bo modlitwy wypełnić już czas, bo gdy ogień się z nieba posypie, lękać będzie się każdy wśród nas. 329

330 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 5. Wtedy wołać wy do mnie będziecie, Matko Boska, uratuj dziś nas, bo Bóg ogniem świat grzeszny już każe, kto ocali się, Matko, wśród nas. 6. Wtedy wasze różance dam Bogu, będę błagać, jak błagacie wy, leżeć będę ja krzyżem przed Bogiem, sączyć będę jak Jezus swe łzy. 7. A Bóg spójrzy z miłoścą już na mnie, tylko dla mnie przebaczy On wam, Boże Ojcze, ja proszę za dzieci, mękę Syna i swoją Ci dam. 8. Serce Syna jest włócznią przebite, popatrz, Ojcze, w tę ranę Ty sam, popatrz, Ojcze, na serce swej Córki, ile mieczy boleści jest tam. 9. Przez Jezusa wam dzieci przebaczę, przez Maryję ratunek wam dam. Ja, Bóg Ojciec, was dzieci stworzyłem, od piekieł broniłem was bram. 10. Nie chcę zguby swych dzieci na wieki, wielką miłość wciąż dla was ja mam. Ja, Bóg Ojciec, łzy z oczu wam otrzę, Wieczne szczęście swym dzieciom ja dam. Amen. Komedntarz do tekstu Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu; pieśń różańcowa do Matki Boskiej Różańcowej; śpiewana również podczas procesji oraz noszenia obrazu Matki Boskiej po domach. Zanotowana również: Dziew. R 7829/ , Mejsz. R 7825/ , Pod. F 783/30, R 7824/ Wariantywność nieznaczna. W Mejsz. pierwsza zwr. jest powtarzana po każdej kolejnej zwr. jako ref. 330

331 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Komentarz do melodii Zanotowana również w Pod. F 783/30. Wariantywność melodii: war. zapisany w Pod. jest w metrum dwudzielnym. Mic. F 599/06, R 7788/ Już idę do grobu smutnego, ciemnego 1. > Już idę do grobu smutnego, ciemnego, tam będę spoczywać aż do dnia sądnego. 2. Gdzie możni królowie swe kości składają, książęta, panowie w proch się obracają. 3. W tę podróż odchodzę, nie biorę nic z sobą w postaci śmiertelnej skruszony żałobą. 4. Tylko cztery deski, siedem łokci szaty, toć cała zasługa z mizernego świata. 5. Już słońce i księżyc świecić mnie przestają, robactwo z zgnilizną tu przy mnie zostają. 6. Gdzie mądry Salomon podział się z mądrością? Gdzie Krezos 1, Asferos 2 ze swoją pięknością? 331

332 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1 tu: Krezus 2 tu: Aswerus 3 dial. zostawajcie 7. Gdzie Samson tak silny, gdzie mężna Judyta? Gdzie sławny Herkules, niech kto chce się spyta? 8. W jaskinię podziemną śmierć wszystkich pokryła, to samo dziś ze mną nędznym uczyniła. 9. Już od was odchodzę i żegnam się z wami, z tobą, rodzino, z braćmi i siostrami. 10. Żegnam was, dziateczki, coście mnie cieszyli, i was, krewni, coście życzliwymi byli. 11. Żegnam cię na zawsze, małżonko kochana, dziękuję, żeś była w mym życiu wybrana. 12. Ja cię tu zostawiam w Boskiej opatrzności, a sam już odchodzę do strasznej wieczności. 13. Ja od was odchodzę, wy zdrowi zostajcie 3, a o mojej duszy nie zapominajcie. 14. Łaskawym sąsiadom dziękuję stokrotnie, że tu na mój pogrzeb przybyli ochotnie. 15. Niech wszystkich Bóg płaci zdrowiem i fortuną, nagradza i wspiera niebieską koroną. 16. Otrzyjcie łzy z oczu, powstańcie z żałości, życzcie mi pokoju w niebieskiej światłości. (2 2) < Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , Ejsz. R 7830/ , Land. R 7826/010, Madz. F 781/34, R 7823/ , Mejsz. F 785/33, R 7825/ , N.Św. R 7831/043, N.Wil. R 7833/ , Pod. F 783/59, R 7824/ , Suż. F 609/01, R 7791/ , Szaw. F 791/24, R 7828/005, Tur. R 7827/ , Wil. R 7789/

333 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Wariantywność znaczna. Różnice leksykalne wynikają zarówno z niedokładnego przepisywania, jak i zniekształcania niezrozumiałych wyrazów lub świadomego parafrazowania, np. 1/1 już poszłam do grobu smutnego, ciemnego (Dziew.), grobu zmarłego, ciemnego (Land., Madz.), 2/1 gdzie możni panowie (Pod., Dziew., Land), gdzie mężni synowie (Suż.), gdzie mężni królowie (Mejsz., Wil.), 2/2 królowie, książęta (Pod.), książęta, panowie (Suż., Mejsz., Wil.), 3/1 w tę drogę odchodzę, nic nie biorąc (Pod.), 3/2 w postaci pokrytej śmiertelną żałobą (Pod.), 4/1 i ta licha szata (Suż.), licha czarna szata (Mejsz., Wil., N.Wil.), licha biała szata (Ejsz., N.Św.,Tur.), licha ciemna szata (Dziew.), liczna biała szata (Land., Madz.), 6/2 Gdzie Krezus, Aswerjuż ze swą wspaniałością (Pod.), gdzie Krezus, Aswerus (Wil.), gdzie Jezus oferuje z swoją spaniałością (Szaw.), gdzie krzywdy oświecasz swoją spaniałością (N.Wil.), 7/2 gdzie sławny Arkadiusz niech się kto zapyta (Pod.), 9/2 z ojcem, matką, braćmi i siostrami (Pod., Wil.), 10/1 żegnam się z córkami i synami (Szaw., Ejsz.), 10/2 z całą familią i przyjaciołami (Szaw., Mejsz., Wil., Ejsz., N.Wil., Tur., Dziew.), 16/1 utajcie żałości (Pod.). Różni się również liczba zwr. W war. z Land. i Madz. brakuje 6. zwr., z Suż. i Dziew. 6. i 7. zwr., z N.Św zwr. Jest to zapewne pieśń pochodzenia czeskiego (inc. Již ja jdu do hrobu, w: Pieśni pogrzebowe dla chrześcijan ewangelickich osobno odbitych z Kancjonału, Cieszyn 1912), która przyszła do Polski prawdopodobnie za pośrednictwem ewangelickim i spotkała się z uznaniem wśród katolików. Nie podaje tej pieśni dziewiętnastowieczny śpiewnik Mioduszewskiego ani inne starsze śpiewniki katolickie. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MPZ 54 // Biał., Lub. 716, Kasz. 498, Rad Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 3) Tekst Już idę do grobu w Madz. (F 781/34), śpiewany jest na inną melodię (jej war. nie zostały zamieszczone), na tę samą melodię śpiewa się też tekst Trójca, Bóg Ojciec (F 781/15). 333

334 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie N.Św. F 797/ Już leży śmiercią uśpiony* > Już leży śmiercią uśpiony w ciemnej trumnie położony, ciało skrzepłe odpoczywa, zmartwychstania oczekiwa. (1 2) 2. Dusza, którąś stworzył, Panie, i drogą cenę dał za nią, do Ciebie już uleciała, wieczny wyrok otrzymała. (1 2) 3. Choć ja umieram w młodości i w grób kładę swoje kości, nie żałuję tego wcale, świętą wolę Boską chwalę. (1 2) 4. Nie masz tu szczęścia trwałego, ni wesela statecznego, pracę, choroby, staranie, bóle, smutki do skonania. (1 2) < * Inna postać inc. Już leżę śmiercią uśpiony (Pod.). 334

335 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/072, Ejsz. R 7830/080, Pod. F 783/49, R 7824/ Wariantywność znaczna. Różni się liczba zwr. oraz ich treść. W Pod. pieśń liczy ogółem 10 zwr.: 5. Dziękuję ci, żono miła, że do śmierci wierną była. Za miłość i twoje czyny aż do ostatniej godziny. 6. Dziatki ukochane moje, polecam staranie swoje, daję boskiej opatrzności, ja odchodzę do wiecznosci. 7. Rodzino, moi kochani, niech się wam serce nie rani. Dziękuję za zmiłowanie, za rodzicielskie staranie. 8. Żegnajcie, sąsiedzi mili, może nie raz w gniewie byli, proszę was, wybaczcie szczerze, zmówcie za mnie trzy pacierze. 9. Żegnajcie lasy i pola, skończona ziemska niedola. O Maryjo, Matko Boga, prowadź mnie do niebios proga. 10. Jezu drogi, ukochany, ulituj się nad duszami, byśmy przyszli do wieczności, do niebieskiej szczęśliwości. Amen. War. z Dziew. i Ejsz. ogółem liczą 9 zwr., 4 pierwsze zwr. są takie same jak w Pod., dalej jednak występują pewne różnice, np. 5/1-2 I już dziekuję tobie, miła /coś małżonką moją była. Znacznie różnią się dwie ostatnie (8. i 9.) zwr.: 335

336 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Bracia, siostry, przyjaciele, których kochałem tak wiele, przebaczcie me ułomności, bo idę do wieczności. Już tu z Bogiem zostawajcie, a mą duszę pamiętajcie. Proszę, Jezu, z Twej miłości przyjmij mnie do swej radości. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MPZ 55 // Biał., Lub. 724, Rad Komentarz do melodii Tekst Już leży śmiercią uśpiony w Pod. śpiewany jest na inną melodię, kilka jej war. tu zamieszczono, zob. nr 10, nr 12, nr 25, nr 71). Mick. F 599/ Żegnam cię, mój świecie wesoły

337 1. > Żegnam cię, mój świecie wesoły, już idę w śmiertelne popioły. Rwie się życia przędza, czas mnie w grób zapędza. Bije pierwsza godzina. (3 2) 2. Żegnam was, rodzino kochana, znajomi i krewni, poddani. Za łaskę dziękuję, z opieki kwituję. Bije druga godzina. (3 2) laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe [śpiewacy pominięli większy fragment pieśni, który się znajduje w wykorzystywanej przez nich publikacji MPZ] 12. Żegnam was, godziny cukrowe, momenta i dni kanarowe. Już zegar wychodzi, indeks nie zawodzi. Bije dwunasta godzina. Do wiecznego spania śmierć duszę wygania. Bije dwunasta godzina. Amen. < Miejsce w cyklu: rano w dniu pogrzebu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/073/074, Mejsz. F 785/28, R 7825/ , Madz. F 781/12, R 7823/ , N.Wil., R 7833/ , Pod. F 783/39, R 7824/ , Suż. F 609/05, R 7791/ , Szaw. R 7828/ , Tur. F 789/26, Wil. F 800/32, R 7789/ Wariantywność nieznaczna, wynikająca głównie ze zniekształcania form i wyrazów archaicznych, np. 1/2 w śmiertelne padoły (Pod.), 12/2 dni karnawałowe (Pod.), dni koronowe (Wil., Suż.), dni kontaktowe (Szaw.), dni kolorowe (Dziew., Madz.), dni kanarkowe (Mejsz.), 12/3 już indyks wychodzi, zegar nie zawodzi (Podb., Madz.), już zegar wychodzi i już mnie zawodzi (Szaw.). 337

338 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Żegnam cię, mój świecie wesoły jest prawdopodobnie parafrazą znanej pieśni protestanckiej (XVII-XVIII w.) Poświadczenie w źródłach drukowanych: PN 569, MPZ 60 // Biał. 287, Lub. 714, Kasz. 529, Rad Komentarz do melodii Tekst Żegnam cię, mój świecie wesoły notowany jest jeszcze z trzema różnymi melodiami, wszystkie w fakturze wielogłosowej: war. pierwszej w Madz. F 781/12, Pod. 783/39, Tur. F 789/26, Wil. F 800/32, drugiej w Suż. F 609/05, trzeciej w Mejsz. F 785/28. N.Św. F 796/ W ostatnią podróż wzywa czas > W ostatnią podróż wzywa czas, opuścić dom należy. Żałobny dzwon ogłosił zgon, z kościelnej dzwoniąc wieży. (2 2)

339 2. Śmierć wroga odnalazła tu siedlisko w ludzkim ciele, pożegnać cię pośpieszcie więc najbliżsi przyjaciele. (2 2) 3. Nie zawsze dla radości czas, bywają często smutki, lecz nie ma co rozpaczać nam, że wiek nasz taki krótki. (2 2) 4. Tak niespokojny życia los, moc przygód niebezpiecznych, aby zasłużyć Boski raj i odpoczynek wieczny. (2 2) 5. Dobytek dał i zdrowie Bóg i duszę dał nam czystą i przygotował dla nas próg na radość wiekuistą. (2 2) 6. Dał Bóg nam w ręce życia ster, cel życia i kierunek, na ziemię z niebios posłał nam Anioła Opiekuna. (2 2) 7. Rozumem też obdarzył Pan, W tem reguła zawarta. Obliczże więc przez Stwórcą sam, czy byłeś tego warty. (2 2) 8. Przed progiem Stwórcy dusza twa, czym się poszczyci ona? Czy więcej dobra czy też zła? Czy sięgnie ją korona? (2 2) 9. Bogactwa szyk, nie szaty ani uczty, w modlitwie szczerej skupić się i te rozstanie uczcić. (2 2) 10. Niechaj pomogą szczere łzy dla grzechu odkupienia, w pokorze więc u Boskich stóp złożymy z modlitw wieniec. (2 2) 11. Mogiły twej pogórka szczyt ma krzyż ozdobić skromny, w ofierze Boskiej Świętej mszy najtrwalszy będzie pomnik. (2 2) laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 339

340 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 12. Wysłuchaj, Boże, duszę tą i nas proszących Ciebie. Daj jej spoczynek, przytul ją na wieki wieków w niebie. (2 2) < Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone. Komentarz do tekstu Tekst pieśni został ułożony przez męża jednej ze śpiewaczek z N.Św., Zenona Tumołowicza (ur. 1923), który jest poetą ludowym. Pieśń nie jest znana w innych miejscowościach. Komentarz do melodii Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: np. F 891/41 (miasteczko Vidiškės, rej. ignaliński /Ignalinos raj., Sudie, sudie, man laikas eit), pieśń ta śpiewana jest na pogrzebach w wielu miejscowościach na Litwie, zamieszczana w śpiewnikach i modlitewnikach. Jest wolnym przekładem amerykańskiej pieśni Good night, good night (sł. Annie Sherwood, , muz. Robert Lowry, ). Szaw. F 791/22, R 7828/ Odchodzi dusza w świat wieczności

341 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Odchodzi dusza w świat wieczności*, do kraju ojczystego. Zbliża się kres podróży ziemskiej do Boga, Stwórcy mego. (2 2) 2. Tak szybko upłynęło życia, jak skrzydłem ptak poruszył. Już dom opuścić przyszła pora do ukochanej duszy. (2 2) 3. I pozostawić trzeba wszystko, co drogie, najcenniejsze, do Boga iść, do gwiazd krainy, w królestwie Matki Boskiej. (2 2) 341

342 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 4. Skończone biedy na tej ziemi, boleściom kres i mękom. Dla duszy śmierć przyniesie życie pod Opatrznością ręką. (2 2) < 5. Śmierć do wieczności duszę wiedzie, do Boga ją prowadzi, w promieniach jasnych słońca tam szczęście ona znajdzie. 6. Żegnajcie już najbliżsi moi, rodzino moja droga. Może w wieczności się spotkamy, w niebie na Boskim progu. 7. O Boże, bądź mi litościwy w godzinę sądu mego. Maryjo, bądźże mi łaskawa, wstaw się za sługę swego. 8. O Jezu, nasz Odkupicielu, o Boże miłosierny, do Twoich bram przychodzi dusza, daj pokój duszy wiernej. > Dobry Jezu, o nasz Panie, daj im wieczna spoczywanie. (1 2) < * Inna postać inc: Odchodzi dusza do wieczności (Mejsz.) 342 Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , R 7829/ (oba war. analogiczne), Madz. F 781/08, R 7823/ , Mejsz. F 785/25, R 7825/ , Pod. F 783/41, R 7824/090, Suż. F 608/5, R 7791/ Wariantywność nieznaczna, czasami wynikająca być może ze świadomego parafrazowania, np. 7/3 Maryjo, bądź że miłościwa (Dziew., Madz.), 7/4 wstaw się do syna swego (Dziew., Madz., Mejsz.), co nieraz prowadzi do pojawiania się elementów dialektalnych, np. 1/3 Zbliża się kraj (dial. kres) podróży ziemskiej (Dziew.). Różni się również liczba zwr. W Dziew. oraz Madz. są jeszcze 4 dodatkowe zwr.:

343 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 9. By mogła w niebie z wybranymi wielbić Cię nieustannie, wstawać 1 za nami tu na ziemi, daj łaskę jej, o Panie. 10. My tu na ziemi, łez dolinie, będziemy błagać Boga, by ją pojednał ze swym Synem w niebie u tronu jego. 11. O Jezu, Boże litościwy, przyjmij nasze błaganie (w Dziew. śpiewanie) Przez krzyż ten ciężki krwi wylanie ratuj ją nieustannie. 12. Daj wieczny odpoczynek, Panie, niech światło świeci wieczne. O wieczne szczęście i spoczynek prosimy Cię serdecznie. 1 tu: wstawiać się Poświadczenie w źródłach drukowanych: MP 86. Komentarz do melodii Zanotowana również: Mejsz. F 785/25, Pod. F 783/41, Suż. F 608/05, we wszystkich miejscowościach z tym samym tekstem. Podobnych melodii zapisano więcej, zob. nr 83. także w Suż. F 608/08 (Opuścić, drodzy, musza was), Pod. 783/58 (Opuścić, drodzy, musza was). Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi: litewski odpowiednik tekstu Išėjo siela į tėvynę (np. F 296/14, w. Strigailiškis, rej. ignaliński /Ignalinos raj., R 7698/148, w. Mėgučiai, rej. wiłkomierski /Ukmergės raj.). Na Litwie na tę samą melodię śpiewa się też pieśń Jei ne auksinės vasaros, popularną w okresie powojennym wśród zesłańców. Tekst Odchodzi dusza w Madz. (F 781/08) zaśpiewano na inną melodię, która nie została tu zamieszczona. 343

344 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Szaw. F 791/21, R 7825/016 83a. Opuścić, drodzy, muszę was 1.> Opuścić, drodzy, musza was jak przeznaczone Bogiem. Już na rozstania przyszedł czas, Pożegnać, drodzy, muszę was. 344 Ref.: Na wieczny czas, na wieczny czas, na wieczny czas, na wieczny czas. (2 2)

345 2. Czas prędko po mnie zetrze ślad, przepadnie w grobie ciało, a ja odejdę w inny świat, gdzie życie nie ma końca lat. Ref.: Podróży mej kierunek daj tam, gdzie miliony kroczą. Z nadzieją w sercu idę tam, podążam do niebieskich bram. Ref.: O Boże, litościwy bądź i przytul mnie do siebie. O przyjacielu, błagam was, módlcie się za mej duszy los. Ref.: laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Wieczna odpoczywanie racz im dać, Panie, o światłość wiekuista niechaj im świeci. (1 2) < Komentarz do melodii We wszystkich miejscowościach war. tekstu śpiewane są na różne melodie: w Suż. F 608/08, Pod. F 783/58 (dwie ostatnie zbliżone do melodii z Szaw.), także zob. nr 83b. Mejsz. F 785/30, R 7825/ b. Opuścić, drodzy, muszę was 345

346 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie > Opuścić, drodzy, muszę was jak przeznaczono Bogiem. Już na rozstanie przyszedł czas, Pożegnać, drodzy, muszę was. Ref.: Na wieczny czas, na wieczny czas, na wieczny czas, na wieczny. 2. Tak szkoda tych rodzinnych stron, tego pięknego świata. Zadzwonił przeznaczenia dzwon i rady nie ma na to. Ref.: Podróży tej kierunek dam, tam, gdzie miliony kroczą. Z nadzieją w sercu idę tam, podążam do niebieskich bram. Ref.:

347 4. Nie płaczcie po mnie, proszę was, w ten dzień pogrzebu mego, bo wiecie przecież dobrze, że idę do Ojca swego. Ref.: < 5. Podprowadzicie ciało me na wieczne spoczywanie. Ta ziemia, co karmiła mnie, już grobem mym się stanie. Ref.: 6. Ostatni pacierz poprzez łzy to pożegnanie skromne. I tylko krzyż i w kwiatach grób Pamięcią będą o mnie. Ref.: 7. Oto i promień świecy zgasł, wkrótce i kwiaty zwiędną, a wiatr i deszcz w koronach drzew do snu mi śpiewać będą. Ref.: 8. Czas prędko po mnie zetrze ślad, przepadnie w grobie ciało, a ja odejdę w inny świat, gdzie życie nie ma końca lat. Ref.: 9. Roztropny, przyjacielu, bądź, niech cię te słowa wzruszą. Ze sobą nic nie da się wziąć, więc baczniej dbaj o duszę. Ref.: 10. O Boże, litościwy bądź i przytul mnie do siebie. O przyjacielu, błagam was, módlcie się za mej duszy los. Ref.: laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 347

348 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mic. R 7788/068, Pod. F 783/58, R 7824/ , Suż. F 608/08, R 7791/ Wariantywność nieznaczna, wynikająca z niedokładnego przepisywania, czasami prowadząca do utraty sensu, np. 2/4 gdzie końca życia nie ma lat (Mic.). W Mejsz. zanotowano war. rozbudowany do 10 zwr. (war. b), w którym cztery podstawowe zwr. (war. a) przeplatają się z nowymi (zob. wyżej). Teksty obu war. (83ab) stanowią rozbudowane odpowiedniki litewskiego tekstu Sudie, sudie, man laikas eit (zob. także komentarz do melodii po pieśni nr 81). Komentarz do melodii Początek melodii jest dokładnym cytatem niemieckiej melodii ludowej znanej już w wieku XVI, natomiast od XIX w. do dziś dnia śpiewanej podczas Świąt Bożego Narodzenia z tekstem O Tannenbaum, o Tannenbaum, wie grün sind deine Blätter. Melodia w innych miejscowościach nienotowana. Także zob. komentarz do melodii po pieśni nr 83a. Dziew. F 793/34 84a. Już zakryłeś swoje miłe oczy 1. > Już zakryłeś 1 swoje miłe oczy*, mamo, już zasnęłaś wiecznym snem, już zasnęłaś i nie rozwitałeś 2, i nie wrócisz nigdy do nas ty. 348

349 2. Mamo, nasza droga, a ty mamo, już na wiek odeszłeś od nas ty, zostawiłeś jednych nas tu samych, a dla nas zostały smutek, łzy. 3. Dzisiaj między nas brakuje ciebie, twego serca, co kochało nas, z Aniołami tam ty jesteś w niebie i przed Bogiem modły szli 3 za nas. 4. A jak trudno, mamo, nam bez ciebie, w życiu naszym nastąpiła noc. O, jak prędko znikłeś nam na wieki, bo okropny ci już spotkał los. 5. Mamo, nigdy ty już nas nie spotkasz, gdy do domu w gości jedziem my. Każdy dzień będziemy cię wspominać, nie zapomnim, mamo, nigdy cię.< laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1 dial. zamknęłaś 2 dial. pożegnałaś się 3 dial. ślij * Inna postać inc.: Już zakryłaś oczy na wiek wieki (Wil.) Komentarz do melodii Zanotowana również w Dziew. F 793/43 (Užsimerkė mielos tavo akys). Tekst Już zakryłeś swoje miłe oczy śpiewany jest na trzy różne melodie: jedna w Suż. F 609/09 (jej war. tu zamieszczono, zob. nr 4 i komentarz), druga w Ejsz. F 795/05, trzecia w Pod. F 782/57. Rozpowszechnienie melodii z tekstami litewskimi. Melodia litewskiego tekstu Užsimerkė mielos tavo akys odpowiednika polskiej wersji jest rozpowszechniona na Litwie, śpiewana na pogrzebach (np. F 818/115, m. Grinkiškis, rej. radziwiliski /Radviliškio raj., AGG nr 1). Jednakże zarówno litewski tekst, jak i jego polska wersja nie mają stałej melodii i są śpiewane na różne melodie. Melodia dostosowywana jest również do pojedynczych tekstów twórczości rodzimej wykonywanych na pogrzebach, np. Išėjai pabaigęs šią kelionę (zob. MM nr 1). 349

350 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Początek melodii jest dokładnym powtórzeniem początkowych wersów bardzo popularnej pieśni pt. Tau, mama napisanej w 1969 r. przez litewskiego kompozytora Algimantasa Raudonikisa. Dziew. R 7829/ b. Już zakryłeś swoje miłe oczy 1. Już zakryłeś 1 swoje miłe oczy, tatuś*, już ty zasnął wiecznym snem, już zasnęłeś i nie rozwitałeś 2 i nie wrócisz do nas nigdy ty. 2. Tatuś naszy drogi, a ty tatuś, już na wieki od nas odeszł ty. Zostawiłeś jednej 3 naszej mamy, a dla nas zostawił smutek łzy. 3. Dzisiaj między nas brakuje ciebie, twego serca, co kochało nas. Z Aniołami tam ty jesteś w niebie i przed Bogiem modły szli 4 za nas. 4. A jak trudno, tatuś, nam bez ciebie, w życiu naszym nastąpiła noc. O, jak prędko znikłeś nam na wieki, bo okropny ci już spotkał los. 5. Tatuś, nigdy ty już nas nie spotkasz, gdy do domu w gości jedziem my, każdy dzień będziemy ci wspominać, nie zapomnim, tatuś, nigdy cię. 6. Tatuś drogi, miły, ach, ty tatuś, już na wiek odeszłeś od nas ty, więcej my już ciebie nie zobaczym, w naszych sercach zawsze będziesz ty. 7. Wyszłeś w tę krainę tam daleko, gdzie króluje Bóg i Sędzio nasz. Niech spoczywa z Bogiem twoja dusza i przed Bogiem modły szli do nas. 350

351 8. Tatuś, chcemy ciebie dziś przeprosić, kiedy ciebie nie słuchali my, Opiekował zawsze ty nad nami i za wszystko, tatuś, przebacz nam. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 9. Łzy chcesz wytarć 5 nasze, drogi tatuś, radość dziecka moją wrócić chcesz, chcesz nam znów ty współczuć i zrozumieć. A jak teraz tatuś wrócić cię? 10. Tatuś naszy drogi, a ty tatuś, już na wiek odeszłeś od nas ty, zostawiłeś ty nas jednych samych, dla nas będą ciemne, trudne dni. 11. tatuś, nigdy ciebie nie zapomnim, będziem prosić Boga zawsze my, niech twa dusza będzie z Bogiem w niebie aż przez wszystkie wieki wieków dni. Amen. 1 dial. zamknąłeś 2 dial. pożegnałeś się 3 dial. samą 4 dial. ślij 5 dial. wytrzeć * Wariant pieśni Już zakryłeś miłe oczy,/ Tatuś... śpiewany jest dla ojca. Miejsce w cyklu: wykonywana w dniu pogrzebu jako pieśń pożegnalna. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. F 795/05, R 7830/ , Land. R 7826/ , Mejsz. R 7825/ , Mic. R 7788/ , N.Wil. R 7833/ , Pod. F783/57, R 7824/ , Suż. F 609/09, R 7791/ , Wil. R 7789/ Wariantywność znaczna. Podstawowa różnica między war. w poszczególnych miejscowościach polega na różnej liczbie zwr. oraz odmiennej ich kolejności w pieśni. Niezmienna w zasadzie jest 1. zwr., od której rozpoczyna się pieśń (choć w Ejsz. 2 ostatnie jej wersy brzmią: Już zasnęłaś i nie wstaniesz / i nie wrócisz, dobrze wiem). Tylko w rękopiśmiennym śpiewniku z Dziew. mamy war. Już zakryłeś swoje miłe 351

352 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie oczy, tatuś (zob. wyżej), w zapisach z innych miejscowości adresatem jest matka. Znaczne różnice w treści wykazuje rozbudowany do 21 zwr. war. z Wil. W war. z Ejsz., liczącym 7 zwr., wprowadzony został ref., który brzmi podobnie jak 5. zwr. w powyższych war.: Mamo, nigdy ty już nas nie spotkasz, gdy do domu będziem wracać my, tylko te wspomnienia z życia serce ścisną gorzkie łzy. Podobne ref. stosowane są w Mick., N.Wil. i Mejsz., np.: Mama, nasza droga, a ty mama, ach, dlaczego ze słońce odeszłaś ty, zostwiłaś nas ty w ciemnej nocy, w sercu zostawiłaś smutek, łzy. Pieśń przypuszczalnie powstała jako polskojęzyczny wariant litewskiej pieśni pogrzebowej Užsimerkė mielos tavo akys (zob. Dziew. F 793/43, R 7829/ ). Madz. F 781/32, R 7823/ Żegnam was, dziatki, porzucam dom miły 352

353 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Żegnam was, dziatki, porzucam dom miły*, a sam ja pójdę do ciemnej mogiły. 2. Proszę was, dziatki, byście nie płakały i o mej duszy byście pamiętały. 3. Ja od was, dziatki, nie wymagam wiele, tylko mszą świętą zamówcie w kościele. 4. Przy tym ołtarzu, którym się modliłem, a ja już ziemskie życie zakończyłem. 5. Szkoda was, dziatki, i domu swojego, ale muszę słuchać przykazań Bożego. 6. Bóg mi pokazał drogę do wieczności, ja muszę poddać Boskiej opatrzności. 7. Żegnam was, dziatki, już trumna gotowa, już ja nie przemówię do was ani słowa. 8. Już mnie powiozą do ciemnej mogiły, już ja opuszczam ten dom, co był miły. Wieczny odpoczynek racz mu dać Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci wiecznie. < * Inna postać inc.: Żegnam was, dziateczki, porzucam dom miły (Suż.), Żegnam wszystkich, porzucam dom miły (Pod.) Miejsce w cyklu: wykonywana w drugim dniu pogrzebu jako pieśń pożegnalna. 353

354 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 792/35, R 7829/069, Ejsz. F 795/24, R 7830/ , Land. F 787/30, R 7826/ , Mejsz. R 7825/ , N.Wil. R 7833/040, Pod. F 783/60, R 7824/ , Suż. F 609/03, R 7791/ , Tur. R 7827/059, Wil. R 7789/056. Wariantywność znaczna, dużo regionalnych osobliwości językowych. Najbardziej wyraziste różnice leksykalne, np. 5/2 słuchać wyroku Bożego (Dziew., Land., Mejsz., N.Wil., Pod., Wil., Tur.), słuchać rozkazu Bożego (Ejsz.), 8/2 wszyscy wy wrócicie, a mnie zostawicie (N.Wil., Pod., Tur.), 8/1-2 Gdzie będę spoczywać w ciemnej jaskini, / gdzie spoczywają te święte boginie (Suż., Mejsz.). Różni się również liczba zwr. W Land. i Wil. tekst jest krótszy brakuje 8. zwr. W Ejsz., Pod., Tur. natomiast są jeszcze dwie dodatkowe zwr., przy czym w każdej miejscowości motyw jest podobny, ale słowa znacznie się różnią, por.: Jeszcze was, dziatki, poproszę serdecznie postawić pomnik na mogile wiecznej. Dziękuję ja wszystkim, że na mój przybyli pogrzeb, i za moją duszę wszyscy się modlili (Ejsz.) A ja mam nadzieję w Panu Bogu miłym, że mnie wcale nie zapomniecie w tej ciemnej mogile. I za rok na moją mogiłę przyjdziecie i łzy gorzkie nad moją nicością wylejecie. (Pod.) Proszę was, dziatki, o mnie pamiętajcie i o mej mogile nie zapominajcie. Dziękuję wam, dziatki, za wasze usługi, niechaj wam Pan Bóg przedłuży wiek długi. (Tur.) Poświadczenie w źródłach drukowanych: MP 81 // Biał Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 3) Tekst Żegnam was, dziatki śpiewany jest na dwie różne melodie: jedna w Dziew. F 793/35 (trzy jej war. tu zamieszczono, zob. nr 5, nr 7, nr 8), druga w Ejsz. F 795/24 (wiele jej war. tu zamieszczono, zob. nr 4. i komentarz do niej). 354

355 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 86. Czemu tak rychło, Panie, bierzesz mnie ze świata Land. F 787/38, R 7826/ > Czemu tak rychło, Panie, bierzesz mnie ze świata*, czemu tak prędko znikły moje młode lata? 2. Kilka lat tylko żyłem, kilka dni na świecie, nie użyłem rozkoszy w moim młodym lecie. 3. Dałeś mnie był rodzicom moim ukochanym, teraz mnie śmierć zabrała w wieku młodocianym. 4. Ojciec i matka z oczu obfite łzy leją i od żalu wielkiego na poły truchleją. 5. Mogłaś, śmierć okrutna, dać mi jeszcze pożyć, by rodzice pociechy mogły ze mnie dożyć. 6. Lecz inaczej wyroki Boskie sporządziły, aby złości światowe mnie nie potępili. < 355

356 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 7. Ojcze i matko, żegnam już się z wami, z krewnymi kochanymi, z braćmi i siostrami. 8. Dziękuję wam za wszystko, coście mnie czynili, żeście mnie wychowali i mnie też żywili. 9. Młodzieńce i panny (dziatki kochane), z wami się rozstaję, i to wam do uwagi naukę podaję. 10. Wiedzcie, iż do starości śmierć z kosą nie czeka, ale i w młodym wieku nadcina człowieka. 11. Wy zaś wszyscy, którzy tu dziś przy mnie stoicie, ostatnią chrześcijańską posługę czynicie. 12. Westchnijcie z głębi serca do Boga naszego, aby mnie przyjąć raczył do królestwa swego. Amen. * Inna postać inc.: Panie, czemu tak rychło zabrałeś mnie ze świata (Wil.) lub Czemuż, Panie, tak rychło bierzesz mnie ze świata (Mic.). Miejsce w cyklu: wykonywana na zakończenie obrzędu jako pieśń pożegnalna w przypadku śmierci młodej osoby. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mic. R 7788/ , Suż. R 7791/ , Wil. R 7789/ Wariantywność znaczna, szczególnie widoczna w war. z Mic. i Wil., spowodowana świadomym parafrazowaniem pewnych fragmentów, np. 3/1 Dałeś mnie dwum rodzicom (Mic.), 7/1 Ojcze i matko, rok temu żegnałem się z wami (Wil.), 8/2 żeście mnie wychowali i byli życzliwi (Wil.), 9/1 Sąsiady i sąsiadki, z wami się rozstaję (Mic.), 10/1 Chcecie iść do starości? Śmierć z kosą nie czeka (Mic.), 12/2 do Królewstwa Bożego (Wil.). Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał., Lub. 727, Rad Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 3) 356

357 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Dziew. 793/50, R 7829/ Na cmentarzu mieszkać będę > Na cmentarzu mieszkać będę, i tak długo grób zasięda, aż Pan prochy wszystkich ludzi w dzień on sądu z martwych wzbudzi. 2. Już nie będę tu przebywać, Pan Bóg kazał odpoczywać w ziemi, lecz i ciało wstanie znów na Boga oglądanie. 3. Krótki był czas życia mego, ledwie doznał świata tego. Wziął mnie Pan Jezus do siebie, abym wiecznie mieszkał w niebie. < 4. Tam kwitną róże z liliją, z nich Aniele wieniec wiją. Tam wszyscy cieszą się wiecznie z Barankiem Bożym bezpiecznie. 5. Idzie więc do Boga swego dusza ma na rozkaz jego, z ciałem moim rozwiązana, do Aniołów przyrównana. 6. A więc nie płaczcie rodzice, bo znów wkrótce was uwidzę 1. Śmierć z kosą jak polne kwiatki ścina starych jak i dziatki. 357

358 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 7. Dziękuję za piastowanie, za usługi i staranie. Będę prosić w niewinności za was Boga we wieczności. 8. Już mnie oczami waszymi nie oglądajcie na ziemi, bo zniknęłem z tego świata, nie mam siostry ani brata. 9. Jak i dziatki, żoną moją weźmij już w opiekę swoją. Racz to sprawić miłościwie, niechaj tu żyją szczęśliwie. 10. Ciało moje w grób złożyli, duszę moją oddzielili. Udziel, Jezu, troski swojej dla ulżenia duszy mojej. 11. Kiedy od was odstępował, ojcu i matce dziękował, braciom, siostry, przyjaciołom i też swym miłym sąsiadom. 12. Ach, mój Jezu ukochany, za wczesną śmiercią zabrany, wiele mam narzekać sobie, muszę leżeć w ciemnym grobie. 13. Bądź spokojny, Bóg tam rządzi, on w radach swoich nie błądzi. On Panem życia był mego, niech będzie tak wola Jego. 14. Bóg zasmuci, Bóg pocieszy, nie da zginąć mojej duszy, wyzwoli z ognia ciężkiego, weźmie do raju swojego. 15. Przeto na to pamiętajmy, iżeś wszyscy umrzeć mamy. Nie masz tu miejsca trwałego, śmierć stąd weźmie nas każdego. 358

359 16. Nie upatruje na lata, starych, młodych bierze ze świata. Żaden tu i nie folguje, wszystkich do siebie zwołuje. 17. Już mnie więcej nie żałujcie i więcej nie lamentujcie. proście Pana Boga w niebie, aby mnie przyjął do siebie. 18. Pomagajcie modlitwami i mszy świętej błaganiami. Dusza moja pragnie tego, przyjść do królestwa Bożego. 19. Więc pod krzyżem Pańskim padam, przyjaźń światu wypowiadam. Tu pod krzyżem, Jezu, Twoim kres i koniec grzechom moim. Amen. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1 dial. ujrzę Miejsce w cyklu: wykonywana na zakończenie obrzędu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/ , Mic. R 7788/065, Wil. R 7789/ Wariantywność znaczna. Liczne osobliwości dialektalne i formy nienormatywne, zwłaszcza w tekście z Dziew. War. w innych miejscowościach (Ejsz., Mic. i Wil.) są znacznie krótsze, liczą tylko 9 zwr. Pierwszych 7 zwr. jest w dużym stopniu zbliżonych do tekstu z Dziew., choć w Ejsz. i Wil. jest sporo różnic leksykalnych, np. 2/3-4 lecz i znów wstanę, / znów na Boga zawołanie (Ejsz.), 3/2 dostał życia tego (Ejsz.), 3/3 lecz nastąpi zmartwychwstanie (Wil.), 5/4 do Aniołów przywiązana (Ejsz.), niezadługo was zobaczę (Wil.), 6/3 śmierć skasza jak polne kwiatki (Ejsz.), śmierć z rosą jak polne kwiatki (Wil.), 6/4 ścina starców (Wil.), za was Boga w łaskawości (Wil.). Dwie ostatnie 8. i 9. zwr. w Ejsz., Mic., i Wil. odmienne są pod względem treści. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Lub. 729, Rad Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 14) 359

360 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 88. Zmarły człowiecze, z tobą się żegnamy Mejsz. F 785/31, R 7825/011, R 7825/054 (oba war. analogiczne) > Zmarły człowiecze,* z tobą się żegnamy, przyjmij dar smutny, który ci składamy, trochę na grób twój porzuconej gliny od twych przyjaciół, sąsiadów, rodziny. 2. Powracasz w ziemię, o matką twą była, teraz cię strawi, niedawno żywiła. Tak droga każda, którą nas świat wodzi, na ten ubity gościniec wychodzi. 3. Rychło, o bracie, z tobą się ujrzemy, jużeś tam doszedł, my jeszcze idziemy. Trzeba ci było odpocząć po biegu, ty wstaniesz, boś tu tylko na noclegu.

361 4. Boże, ten zmarły w domu Twym przebywał, u stołu Twego jadał, Ciebie wzywał, na Twej litości polegał bezpieczny. Daj duszy jego odpoczynek wieczny. (2 2) Amen. < * Na pogrzebie kobiety śpiewa się czasami Zmarła niewiasto! (Mic.) laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana w dniu pogrzebu, często jako ostatnia przed wyniesiem trumny z domu lub na cmentarzu. Komentarz do tekstu Zanotowany we wszystkich miejscowościach: Dziew. F 792/04, Ejsz. R 7830/009, Land. F 787/39, R 7826/ , Madz. F 781/35, F 780/05b, R 7823/031, R 7823/128 (oba war. analogiczne), Mick. F 599/07, R 7788/097, N.Św. F 796/09, R 7831/012, N.Wil. R 7833/ , Pod. F 783/61, R 7824/005, Suż. F 609/07, R 7791/125, Szaw. F 791/25, Tur. R 7827/022, Wil. R 7789/063. Wariantywność nieznaczna, wynikająca z niedokładnego przepisywania, np. 2/3 która na świat wodzi (Pod., Mick.), która nas w świat wodzi (Madz.). Różni się jednak liczba zwr. W Mic. jest dopisana jeszcze jedna ostatnia zwr. przeznaczona dla kobiety, nieznacznie sparafrazowana względem 4. zwr.: Boże, ta zmarła w domu przebywała, żyła w twej wierze, pomocy wzywała, że na Twej łasce wspierała bezpiecznie, daj dla jej duszy odpoczynek wieczny. W Ejsz. mamy war. rozszerzony o dodatkowe 5 zwr.: 5. Bądź miłościwy słudze Twemu, Panie, i daj mu wieczne w Tobie spoczywanie, wszak w Ciebie wierzył, Tobie zawsze ufał i w Twej miłości szczęścia swego szukał. 6. Osądź łaskawie sługę Twego, Panie, winę za grzechy, daruj mu karanie, wszak Cię wyznawał w świętym Twym kościele, w Twych sakramentach czerpał łaski wiele. 361

362 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 7. Przypuść do łaski sługę Twego, Panie, i przyjm na wieczne w niebie zamieszkanie, wszak Twojej Matki był czcicielem wiernym, dla jej przyczyny bądź mu miłosiernym. 8. Wysłuchaj, Boże, naszych serc wołanie, Twojemu słudze okaż zmiłowanie, wszak Twoich świętych miał w poszanowaniu, niech mu pospieszą w poratowaniu. 9. O dobry Jezu, naszych dusz kochanie, nam wszystkim okaż Twoje zmiłowanie. Niech Cię za życie chwalim tu statecznie, a potem w niebie na wiek wieków wiecznie. Pieśń autorstwa Franciszka Karpińskiego ogłoszona drukiem w jego zbiorze Pieśni nabożne (Supraśl 1792). Z czasem uległa całkowitej niemal anonimizacji. Zdaniem J. Kolbuszewskiego (zob. bibliografię we wstępnej części antologii, 1986: 55; 1996: 38) miarą jej wielkiej popularności jest fakt, że była śpiewana na kilka różnych melodii (najpopularniejsza Serdeczna Matko). Zyskała popularność również wśród protestantów, jako pieśń ewangelicka doczekała się przekładu na język czeski i śpiewana była na nutę Kto się w opiekę (Kdo se poddava). W Polsce śpiewana na katolickich pogrzebach również na melodię Kto się w opiekę (XVII lub XVIII w.). Drugą melodię ułożył Teofil Klonowski, dziewiętnastowieczny organista i kompozytor poznański (w zbiorze Szczeble do nieba, Poznań 1867), trzecią ze znanych podał O. Kolberg (t. XI, s. 164) za Książką do nabożeństwa z polecenia arcybiskupa Dunina, Leszno 1844, s. 778). Nadal istnieją różne regionalne war. tego śpiewu. Poświadczenie w źródłach drukowanych: KPNKK 513, MPZ 49, Sied. 842, MP 84 // Biał., Lub. 719, Kasz. 526, Rad Komentarz do melodii Melodia w innych miejscowościach nie została zapisana, jednak zanotowano kilka bardzo podobnych melodii: Land. 787/09 (nr 62 Racz wiekuiste), N.Wil. F 799/12 (Jezu, błagamy), F 799/20 (Racz wiekuiste). Tekst Zmarły człowiecze śpiewany jest jeszcze na cztery inne melodie, które w antologii nie zostały zamieszczone: jedna w Szaw. (F 791/25), Suż. (F 609/07), druga Mic. (F 599/07, por. Sied. nr 678), trzecia Land. (F 787/39), Pod. (F 783/61), czwarta w Madz. (F 781/35, F 780/5b). 362

363 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Mejsz. F 785/29, R 7825/ Już się zbliża czas rozstania > Już się zbliża czas rozstania, już Maryja woła nas. Zbliż się, zbliż się tu, rodzina, popatrz na swej Matki twarz. (2 2) 2. Przyjdź, upadnij na kolana, bo Maryja żąda cię. Przemów do niej swoim sercem, jak dzieci do Matki swej. (2 2) 3. Może jeszcze zapomniałeś złożyć Matce troski swe. Zbliż się, zbliż się tu, rodzina, bo Maryja woła cię. (2 2) < 4. Gdzie odchodzisz, miła mamo, ja sierotą nie chcę być, ja bym chciała całe życie z tobą tak, jak Maryja żyć. 5. Troski swe coś mi złożyła, ukryłam ja w sercu swym. Cicho, nie płacz, ma dziecina, tyś na wieki dzieckiem mym. 6. Żyj szczęśliwie w swoim domu, dobrze chowaj dziatki swe, twoje życie ci przepłynie niby morskie fale te. 363

364 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 7. Może cię ktoś prześladuje, znoś cierpliwie krzyże swe. Stań pod krzyżem Syna mego i przypomnij sobie mnie. 8. Ja za wszystko ci dziękuję, że tak mile gościsz mnie. Ja zapłacę ci za wszystko, gdy Syn mój powoła cię. 9. Nim odejdziesz, miła mamo (tato), nim przekroczysz progi me, podnieś rękę, o Maryjo, pobłogosław dziatki swe. Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu jako pożegnalna (w Ejsz. ostatnia pieśń przed Anioł Pański). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. F 795/25, R 7830/ , Land. R 7826/ , Madz. R 7823/ , N.Św. F 797/03, N.Wil. R 7833/ , Pod. F 783/56, R 7824/ , Suż F 608/06, R 7791/ , Szaw. F 791/23, R 7828/ Wariantywność znaczna. Różni się znacznie liczba zwr. oraz ich kolejność: Szaw. 11 zwr., Land. 12 zwr., Suż. i Pod. 14 zwr., Ejsz. i Madz. 15 zwr. W najdłuższym war. zanotowano jeszcze takie zwr.: Cicho, nie płacz, ma dziecino, otrzyj z oczu łezki swe. Ja mam jeszcze inne dzieci Które też odwiedzić chcę. Już twe oczy miłosierne pożegnają ten nasz dom, już na chwalę cię zabiorą najlepszą matuchnę mą. Ja fałsz wielki przecierpiałem, gdy miecz przeszył serce me, spójrz, dziecino, na me rany i porównaj krzyże swe. 364

365 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Ja już nie chcę być bez ciebie, weź mnie, matko, z sobą dziś, ja już nie chcę być sierotą, ja sierotą nie chcę być. Bo sierota to ból serca, bo sieroty serca łzy. Któż mnie sierotę utuli, któż mi z oczu otrzy łzy. O Maryjo, uproś Syna, kiedy przyjdzie śmierci czas, zamkną się moje powieki, a Ty przyjdziesz do mnie wraz. W war. z Land. we wszystkich zwr. wyraz matka zastąpiony jest słowem ojciec. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 30) Tekst Już się zbliża śpiewany jest na trzy różne melodie: jedna w Ejsz. F 795/25 (zamieszczono tu jej war., zob. nr 50), druga w Szaw. F 791/23, Suż. F 608/06 (tu zamieszczono jej war., zob. nr 56, nr 61, nr 67a) trzecia w N.Św. F 797/03, Pod. 783/56 (podobna do drugiej). Szaw. F 791/26, R 7828/ Ostatni dzwon, ostatni dzwon

366 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. > Ostatni dzwon, ostatni dzwon, jak wiela dusz pobudza on. Przyjaciele, żegnając was, słyszałem dzwon ostatni raz. (2 2) 2. Nie ujrzę ja radosnych dni, choć pamięć ich tak świeżo tkwi. I wiela ich nie żyje już, młodzieńczych tych wesołych dusz. (2 2) 3. Podobny też mnie czeka los, żałobnych pieśń i smutek głos w dolinie wiatr rozniesie wzdłuż, śladu Twego nie będzie już. (2 2) < 4. W mogile ciemnej złożą cię, piaskiem żółtym zasypią cię, słońca promień ogrzeje grób. Kochany brat spoczywa tu. 5. Ostatni dzwon, ostatni dzwon, jak wiele dusz pobudza on. A jak nie ja, to będzie on obcować ten ostatni dzwon. 6. Przy grzebaniu rozstanie dzwon w trumnie na cmentarz prowadzi on. W krainie ciszy, gdzie wieczny dom, prowadzi ten ostatni dzwon. 7. Gdy wiecznym snem zasnęłeś tym, nie wzbudzi dzwon i jego hymn, bo dusza twa opuszcza nas, nie wzbudzi dzwon ostatni raz. 8. O Boże mój, już wzniosłeś dni, co najpiękniejsze w życiu mym. I chociaż śmierć przecięła jej, ja będę żyć w Ojczyźnie tej. Amen. Miejsce w cyklu: wykonywana jako jedna z ostatnich w dniu pogrzebu (w Szaw. jako ostatnia przed wynoszeniem zwłok do kościoła). 366

367 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7929/ , Ejsz. F 795/23, R 7830/ , Land. F 817/06, R 7826/ , Madz. F 781/24, 780/05a, R 7823/026, Mic. F 598/11, R 7788/082, Pod. F 783/52, R 7824/132, Suż. F 609/08, Tur. F 789/28, R 7827/094. Wariantywność znaczna. Analogiczny do publikowanego tekstu jest tylko war. z Pod. (śpiewacy przejęli go z rej. szyrwinckiego, możliwe, że od tej samej grupy), niewiele odbiegający jest war. z Land. War. z innych miejscowości wykazują znacznie większe różnice leksykalne, które są zarówno skutkiem niedokładnego odpisywania pieśni i braku pierwowzoru drukowanego, jak i świadomego parafrazowania, np. 1/1 Ostatni dzwon, żałobny dzwon (Tur.), 1/3 Gdy swą rodzinę żegnałem wraz (Dziew., Ejsz., Suż.), gdy swą rodzinę żegnałem i was (Madz., Tur.), gdy przyjaciela żegnałem wraz (Mic.); 3/3 w dolinie wiatr rozniesie kurz (Tur.), 4/4 Kochana mamo (ojcze), spoczywaj tu (Dziew., Ejsz., Madz., w Mic. też war. bracie, siostro; w Tur. w miejscu wołacza kreski, w Suż. mamo/tato), 6/1 Przy pogrzebaniu rozśpiewa dzwon (Mic.), 7/2 nie wzbudzi dzwon i jego zew (Tur.), 7/3 bo dusza twa spoczywa w nas (Suż.), 7/4 zadzwoni dzwon ostatni raz (Mic.), 8/3 i chociaż śmierć przy ciele jest (Dziew.), 8/3 i chociaż śmierć już przy mnie jest (Suż.). W większości miejscowości liczba zwrotek jest ta sama, choć w Tur. 4. i 5. zwr. są wymienione miejscami. W Ejsz. dopisana została jeszcze jedna ostatnia zwr. z naleciałościami dialektalnymi: Może ktoś przyjdzie tu na mój grób, ogarnie z grobu zasechły liść, zapali świeca chociaż raz w rok i cicho zmówi paciorek mi. Pierwowzorem tej pieśni może być rosyjska pieśń powstała w okresie romantyzmu Вечерний звон (muz. Aleksandra Alabjewa ) do słów poety Iwana Kozłowa ( ). Ma ona swój war. polski Wieczorny dzwon, którego różne polskie adaptacje można znaleźć na stronach internetowych. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał Komentarz do melodii (zob. po pieśni 54) Tekst Ostatni dzwon śpiewany jest na dwie różne melodie, które w antologii nie zostały zamieszczone: jedna w Suż. F 609/08, Pod. F 783/52 (to rosyjska melodia ludowa, która zyskała popularność wraz z tekstem poety Iwana Kozłowa Вечерний звон), druga Mic. F 598/11 (zbliżona do pierwszej). 367

368 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Land. F 817/05, R 7826/054 91a. Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie > Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie, Panie, wysłuchaj głosu mego.

369 2. Niechaj będą uszy Twoje nakłonione na głos modlitwy mojej. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Ref.: Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci wiecznie. 3. Jeżeli będziesz pilnie obaczał nieprawości, Panie, Panie, a któż się ostoi? 4. Albowiem u Ciebie jest zmiłowanie, a dla zakonu Twego czekałem Cię, Panie. Ref..:... < 5. Czekała dusza moja na słowo Jego, ufała dusza moja w Panu. 6. Od straży porannej aż do nocy niechaj ufa Izrael w Panu. 7. Bo u Pana jest zmiłowanie i obfite u Niego odkupienie. 8. A On odkupił Izraela ze wszystkich nieprawości jego. Miejsce w cyklu: w Land. obecnie jest wykonywana przez księdza podczas wyprowadzania zwłok z domu (sali pogrzebowej) lub na cmentarzu. Dawniej śpiewacy samodzielnie wykonywali cały psalm, obecnie odśpiewują tylko ref. Wieczne odpocznienie... W Mejsz. śpiewa się ten psalm podczas spotkań rocznicowych (miesiąc i rok po śmierci) jako pierwszy utwór po odmówieniu Litanii za zmarłych. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Madz. R 7823/024, Mejsz. R 7825/ , Suż. R 7791/ , Szaw. R 7828/032. Wariantywność nieznaczna. Wystepują pewne odrębności leksykalne powstałe zapewne na skutek przepisywania psalmu z różnych wydań kantyczkowych, np. 3/1 jeśli będziesz uważał nieprawości (Madz.); jeżeli będziesz pilnie uważał nieprawości (Suż., Mejsz.); 4/1 albowiem u Ciebie jest zlitowanie (Suż., Szaw., Mejsz.); 7/1 Bo u Pana jest miłosierdzie (Szaw., Mejsz.). W Wil. wykonuje się inny war. tego samego psalmu (zob. niżej). Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 4) 369

370 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Poświadczenie w źródłach drukowanych: KNLD 629 (war. b), KPNKK 612 (Psalm CXXIX. De profundis clamavi at te, Domine, war. b), MPZ 16, 38 (2 war. oba w innym przekł. niż tu podane), Sied. 845 (zbliżony do war. a, ale w innym przekładzie), MP 22 (war. a.) // Kasz. 526 (w innym przekł. niż tu podane). Wil. R 7789/047 91b. Z głębi do Ciebie wołam, Panie 1. Z głębi do Ciebie wołam, Panie. Panie, wysłuchaj me modły. 2. Nakłoń Twe uszy na me wołanie, srogie mi troski dobodły. 3. Jeżeli zważać nasze masz złości, Panie, któż Tobie wytrzyma? 4. Aleś Ty łaskaw, Twojej litości chciwemi czekam oczyma. 5. Według słów Pańskich czekam pomocy, ufając w łasce niezmiernej. 6. Od rannej straży do późnej nocy niech ufa w Bogu lud wierny. 7. Bo zlitowanie nie jest Mu nowe, hojny jest okup u Niego. 8. On dobry - dzieci Izraelowe wybawi z grzechu wszelkiego. 370

371 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Land. F 787/36, R 7826/ Maryja, Maryja, najczystsza lilija 1. > Maryja, Maryja, najczystsza lilija*, co świecisz na niebios tronie, wspieraj nas w niewoli, pocieszaj w niedoli, od wroga strasznego nas broń. 2. My lud Twój zbłąkany, litości błagamy, Maryjo, modlitw nie odrzuć! Na tym łez padole, wśród burz niepokoju słabnących wzmacniaj i prowadź! 3. Jak bystry prąd rzeki, tak nasze nałogi nas wciąż ku ziemi zaciągają, a troski codzienne jak pęta żelazne kiedy nas wciąż więzić przestaną. 371

372 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 4. Patrz, jak słabość ciała i pycha tej ziemi i chytre czartowskie zabiegi, dusz ludzkich tak wiele porywa w swe strony i w przepaści piekła pogrąża. 5. Maryja, Twe imię oświeca nam życie, prowadzi i w bólach nas leczy, jak balzam na rany to imię kochane niech w sercach ludzkich pozostanie. 6. Do Ciebie, o Pani, pokornie wołamy, zlituj się nad grzesznikami. Błagaj swego Syna, o Matko jedyna, by lud w swojej opiece miał. (2 2) Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci. Amen. < * Inna postać inc.: Maryjo, Maryjo, prześliczna lelijo (Dziew.). Miejsce w cyklu: wykonywana w dniu pogrzebu, zazwyczaj przed wyniesieniem trumny z domu, od paru lat śpiewana czasem zamiast pieśni Anioł Pański (Land.) lub po mszy św. przy trumnie (Dziew.). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. F 793/37, R 7829/100, N.Św. F 797/08. Jest to przekł. pieśni litewskiej z I poł. XX w. Marija Marija, skaisčiausia lelija (sł. Maironisa, muz. Cz. Sasnauskasa). Odnotowano dwa war. przekł. jeden w Land. i Dziew., inny w N.Św. (według słów jednej ze śpiewaczek z N.Św., Jadwigi Tumołowicz, tego przekł. z języka litewskiego dokonał w latach 90. XX w. ksiądz parafii w Podbrodziu). Komentarz do melodii Zanotowana również: Dziew. F 793/37, N.Św. F 797/08. Litewska pieśń Marija Marija jest niezwykle popularna na całej Litwie. We wszystkich miejscowościach tekst śpiewany jest na tę samą melodię. Wykonywana jest przy różnych okazjach, również podczas pogrzebu przeważnie na cmentarzu. 372

373 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 93. Serdeczna Matko, opiekunko ludzi 38. Madz. F 781/31, R 7829/ > Serdeczna Matko, opiekunko ludzi, niech Cię płacz sierot do litości wzbudzi. Wygnańcy Ewy, do Ciebie wołamy: Zlituj się, zlituj, zlituj się nad nami. 2. Do kogoż mamy wzdychać, nędzne dziatki? Tylko do Ciebie, ukochanej Matki, u której serce otwarte każdemu, a osobliwie nędzą strapionemu. < 3. Zasłużyliśmy, to prawda, przez złości, by nas Bóg karał rózgą surowości. Lecz kiedy ojciec rozgniewany siecze, szczęśliwy, kto się do Matki uciecze. 4. Ty masz po sobie i Ojca, i Syna, snadnie go Twoja przejedna przyczyna. Pokazawszy mu piersi i wnętrzności, łatwo go skłonisz, Matko łaskawości. 5. Dla Twego serca wszystko Bóg uczyni, daruje plagi, choć człowiek zawini. Jak Cię ma Matko nie kochać serdecznie, Gdy się skryć można pod Twój płaszcz bezpiecznie. 6. Ratuj nas, ratuj, Matko ukochana, zagniewanego, gdy zobaczysz Pana, Mieczem przebite pokazuj me serce, gdy Syna na krzyż wbijali morderce. 373

374 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 7. Dla tych boleści, któreś wycierpiała, kiedyś pod krzyżem Syna Twego stała, Bóg nam daruje, byśmy nie cierpieli, coś my wytrzymać za złość naszą mieli. 8. A gdy ujdziemy tak gniewu, jak chłosty, pokaż nam, Matko, tor do nieba prosty. Niechaj to serce, z którego opieki dotąd żyjemy, kochamy na wieki. 9. My tu w tym gronie Ciebie dziś witamy i wszystkie troski u stóp Twych składamy. Ty nas, o Matko, weź w opiekę swoją, W godzinę śmierci bądźże nam ostoją. 10. Dodaj nam siły, abyśmy wytrwali i złym pokusom zawsze opierali, abyśmy strzegli Chrystusowej wiary, zawsze i mocno przy twej wierze stali. Miejsce w cyklu: wykonywana w dniu pogrzebu rano, w Dziew. w kościele nad trumną. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/ , Mick. R 7788/017, Pod. F 783/54. Tekst pieśni we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. W poszczególnych miejscowościach różni się liczba zwr.: w Land. i Mick. brak 4., 9. i 10 zwr.; w Mick. jednak zanotowana jest jeszcze jedna dodatkowa ostatnia zwr.: Matko Kościoła, wiarę daj nam żywą, zachowaj wolność i jedność prawdziwą. Spraw, niech ojczyzna stanie się nam niebem, potężna Bogiem i bogata chlebem. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 486, KPNKK 343, Sied. 383, ŚLP 223 // Biał. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 35) 374

375 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Dziew. F 793/30, R 7829/ Minęło kilka lat temu* 1. > Minęło kilka lat temu**, jak odwiedzałeś nas. Każdy Cię zapamiętał, każdy kto żyje w nas. Ref.: Zabierz mi moje bóle, zabierz mnie moje łzy, zostaw mnie tylko zdrowie i te słoneczne dni. 2. Każdy Cię tak pokochał i każdy wzbudził żal, by tylko Ty, Maryjo, jest opiekunką nam. Ref.: Na Jasnej Górze sobie wybrałeś miejsce tam, tęsknisz za swym narodem z tych jasnogórskich bram. Ref.: < 375

376 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 4. Jesteś Matko miłości i pokochałaś nas, w tym roku nas odwiedzasz, Twa miłość łączy nas. Ref.: Każda rodzina czeka, każdy przyjmuje Cię. Gościmy Cię modlitwą i z żalem skruchy swej. Ref.: Jak dobrze nam przy Tobie, Ty sama o tym wiesz. Tęsknota serce budzi, Żeby odwiedzić Cię. Ref.: Każdy do Ciebie śpieszy, obraz twój w sercach lśni, w kwiatach, pachnących świecach na nas spoglądasz Ty. Ref.: Ty jesteś, miła Matko, każdego dole znasz, gorąco Cię prosimy, uzdrów każdego z nas. Ref.: Nieraz w życiu błądzimy, Matko, kochamy Cię, lecz dziś obiecujemy poprawić życie swe. Ref.: Kochaj biedne rodziny i biedne dzieci swe, bądź Ty dla nas pomocą, bo my pragniemy Cię. 376

377 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Ref.: Kiedy zgon życia przyjdzie i odejść przyjdzie czas, przy śmierci przyjdziesz z Synem, w opiekę weźmiesz nas. Ref.: Jesteś, Matko, na tronie, królujesz tyle lat, a gwiazdy w Twej koronie świecą na cały świat. Ref.: Zostań, Matuchno, z nami na cały życia czas, bo my Ciebie błagamy, Ty nie opuszczaj nas. Ref.: Ratuj Ty moją duszę i ratuj, Matko, mnie, niech Syn Twój najmilejszy wszystko daruje mnie. Ref.:... * Pieśń znana również pt. Piosenka o Maryi (Pod.) oraz Zabierz mi moje bóle (Land.). ** Inna postać inc.: Matko Niepokalana, wszyscy kochamy Cię (Mejsz., Szaw.). Miejsce w cyklu: wykonywana w dniu pogrzebu w drodze na cmentarz. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Land. R 7826/ , Mejsz. F 785/22, R 7825/ 38-39, Szaw. F 790/11, 791/13, R 7828 /23-24, Pod. F 782/31, R 7824/ Wariantywność nieznaczna. Można wyróżnić dwa podstawowe war., które się różnią pierwszą zwr. Drugi war. rozpoczyna się następująco: 377

378 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Matko Niepokalana, wszyscy kochamy Cię, bo jesteś naszą Matką, a my dzieci Twe. Różni się też sposób wykonywania ref. w niektórych miejscowościach dwukrotnie powtarzane są dwa ostatnie jego wersy, w Mejsz. ref. został przez śpiewaków sparafrazowany: Zabierz nam nasze bóle, zabierz nam nasze łzy, daj duszy królowanie w królewstwie niebieskim. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał. Komentarz do melodii Zanotowana również w Mejsz. F 785/22. Melodia, na którą wykonują tę pieśń śpiewacy w Dziew., pochodzi z piosenki patriotycznej Jak długo w sercach naszych (sł. Konstantego Krumłowskiego), napisanej przypuszczalnie w 1921 r. lub w końcu XIX w. Pieśń śpiewana jeszcze na dwie inne melodie, które w antologii nie zostały zamieszczone. W Pod. (F 782/31) na melodię pieśni autorstwa Franciszka Leśniaka ( ) Upływa śpiesznie życie, która towarzyszyła noszeniu obrazu Matki Boskiej Chocimskiej po domach. W Szaw. (F 791/13, F 790/11) melodia przypuszczalnie została ułożona przez jedną ze śpiewaczek, Weronikę Wołejszo, zapewne dlatego jest bardzo bliska lokalnym pieśniom ludowym. 378

379 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Land. F 817/01, R 7826/ melodia (F 817/01b): 95. Kto się w opiekę poda Panu swemu 1. > Kto się w opiekę poda Panu swemu, a całym sercem szczerze ufa Jemu. 2. Śmiele rzec może, mam obrońcę Boga, nie przyjdzie na mnie żadna straszna trwoga. 3. Ciebie on z łowczych obieży wyzuje i w zaraźliwym powietrzu ratuje. 4. W cieniu swych skrzydeł zachowa cię wiecznie, pod jego pióry uleżysz bezpecznie. < 379

380 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Stateczność Jego tarcz i puchlerz mocny, za których stojąc na żaden strach nocny, 6. na żadną trwogę ani dbaj na strzały, któremi sieje przygoda w dzień biały. 7. Skąd wedle ciebie tysiąc głów polęże, skąd drugi tysiąc ciebie nie dosięże. 8. Miecz nieuchronny, a ty przecież swemi oczyma ujrzysz pomstę nad grzesznymi. 6. I żeś rzekł Panu:,,Tyś nadzieja moja, iż Bóg najwyższy jest obrona twoja, 10. nie dostąpi cię żadna zła przygoda ani się znajdzie w domu twoim szkoda. 11. Aniołom swoim każe cię pilnować, gdziekolwiek stąpisz, zawsze cię piastować 12. na ręku będą, abyś idąc drogą, na ostry kamień nie ugodził nogą. 13. Będziesz bezpiecznie po żmijach gniewliwych i po padalcach deptał niecierpliwych. 14. Na lwa srogiego bez obrazy wsiędziesz, a na ogromnym smoku jeździć będziesz. 15. Słuchaj, co mówi Pan: Kto mię miłuje, a ze mną sobie szczerze postępuje, 16. ja go też także w jego każdą trwogę nie zapamiętam i owszem wspomogę. 17. Głos jego u mnie nie będzie wzgardzony, ja z nim w przygodzie, ode mnie obrony 18. niech pewien będzie, pewien i zacności, i lat sędziwych, i mej życzliwości. Amen. Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone, może być wykonywana w drodze na cmentarz (Dziew.).

381 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7830/ , Mejsz. R 7825/021, Mic. R 7788/ , N.Św. R 7831/044, N.Wil. R 7833/073, Tur. R 7827/ , Wil. F 800/33, R 789/ Tekst we wszystkich miejscowościach jest prawie identyczny. Polska pieśń religijna napisana w 1579 r. przez Jana Kochanowskiego jako poetycki przekł. Psalmu 91. Melodię (zob. nr 95-2) skomponował nieznany artysta w XVII lub XVIII w. Najstarszy zapis pochodzi ze śpiewnika Mioduszewskiego (1838). Do celów wokalnych zmieniono wówczas nieznacznie oryginalny tekst J. Kochanowskiego. Pieśń uległa popularyzacji w XVIII i XIX w. była śpiewana nie tylko w kościołach, ale również podczas uroczystości świeckich i patriotycznych. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 257, KNLD 605, KPNKK 594, PN 174, Sied. 529, ŚLP 152 // Rad Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 3) Śpiewacy z Land. ten sam tekst śpiewają na inną melodię. 2. melodia (F 817/1a): 381

382 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 27) Poświadczenie melodii w źródłach drukowanych: Miod. 257 (Kto się w opiekę), Sied. nr 475a (Kto się w opiekę). 96a. Jedną garstką ziemi gdy przykryty będę 39. N.Św. F 797/11, R 7831/

383 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1 dial. odciskach (od pracy) 1. > Jedną garstką ziemi gdy przykryty będę, tu po mych mazolach 1 spoczynku nabędę. 2. Wtenczas mi już starość nic zrobić nie zdoła, spać będę w tym grobie, aż mnie Bóg powoła. 3. Jedna garstka ziemi niech mi będzie święta, bo przez nią zgryzota z mego życia wzięta. 4. Ten, który mnie stworzył, płacz i biedę króci, ten smutek wszelaki w radość mi obróci. 5. Po trudach, po znojach mile spocznę sobie u Matki na łonie w zimnym, ciemnym grobie. 6. I wstanę, aż kiedyś znowu mnie powoła na sąd ostateczny trąba Archanioła. 7. Przed sądem tym strasznym drżą biedni grzesznicy, o Boże, zlituj się, postaw po prawicy. 8. Niech za me cierpienia życia doczesnego zażyję w niebiosach żywota wiecznego. Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niech im świeci. Amen. < Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu, często na cmentarzu, przed opuszczeniem trumny do grobu. 383

384 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do melodii Melodia w Polsce jest rozpowszechniona z tekstem psalmu Dawidowego Chwalcie, o dziatki, Najwyższego Pana. 96b. Jedną garstką ziemi gdy przysypiać 1 będą Madz. F 781/26, R 7823/ Jedną garstką ziemi gdy przysypiać będą*, wnet boleści życia i cierpień pozbędę. 2. Jedna garstka ziemi niech mi będzie święta, niech kara grzechowa będzie z nią odjęta. 3. Jedna garstka ziemi na wszystko mi stanie, za nią wieczne szczęście, wieczne królowanie. 4. Wszyscy się zowiecie przyjaciółmi memi, rzućcie mi życzliwie każdy garstkę ziemi. 5. Gdy mi zasypiecie wszystkie me niedole, skończą się na świecie moje wszystkie bole. 6. Jedna garstka ziemi lekarstwem na rany, nie cierpi, nie jęczy ziemią przysypany. 7. Bo nas nie zaboli i nas nie zasmuci, gdy nam dłoń przyjazną garstkę ziemi rzuci. 8. Jedna garstka ziemi dziedzictwo człowieka, każdy w dół swój wpadnie, choć przed nim ucieka. 9. Niech nas nie zasmuci podziemne więzienie, frasuj się, człowieku, o duszy zbawienie. 10. Jedna garstka ziemi wszystkim jednakowa, lecz niejednakowo tajemnice chowa. 11. Jedna garstka ziemi wiedzie do żywota, jedna garstka ziemi pcha w piekielne wrota. 12. Jedna garstka ziemi jest hasłem zbawienia, jedna garstka ziemi hasłem potępienia. 384

385 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 13. Czyście wy nie każdy byli ubogimi, na mogiłę rzucą jedną garstkę ziemi. 14. Czy jesteś w rozkoszy, czy cię boleść tłoczy, jednakowa ziemia zasypie ci oczy. 15. Poza ziemią życia i niebo wspaniałe, poza ziemią szczęście osiągniesz i chwałę. 16. Czemu się, człowiecze, tak trapisz i smucisz, że z ziemi powstałeś, do ziemi powrócisz. 17. Jedna garstka ziemi na wszystko ci stanie, jedna garstka ziemi grobowe mieszkanie. 18. Matka mnie zrodziła, ziemia mnie żywiła, a teraz po śmierci będzie mnie tuliła. 19. Jedna garstka ziemi gdy przykryty będę, po życiu mozołach odpoczywać będę. 20. Wtenczas już mnie starość nic zrobić nie zdoła, spać będę w swym grobie, aż mnie Bóg zawoła. 21. Jedna garstka ziemi, jedna, ale święta, bo przez me kłopoty z mego życia zdjęta. 22. Ten, który mnie stworzył, płacz i nędzę skrócił, o smutek wszelaki w radość mi obrócił. 23. Po trudach i znojach mile spocznę sobie u Matki na łonie w zimnym ciasnym grobie. 24. A wstanę, aż kiedyś znowu mnie zawoła na sąd ostateczny trąba Archanioła. 25. Przed tym sądem strasznym drżą biedni grzesznicy, o Boże, zmiłuj się, postaw po prawicy. 1 tu: przysypywać * Inna postać inc.: Jedną garstką ziemi, gdy przysypan będę (Ejsz., Land., Mejsz.), Jedną garstkę ziemi, gdy sypać mi będą (Mic., N.Wil., Suż.) 385

386 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/095 (war. a), R 7829/ (war. b), Ejsz. R 7830/ , Land. R 7826/ , Mejsz. F 785/32, R 7825/084, Mic. R 7788/ , N.Wil. R 7833/ , Suż. F 608/13, R 7791/ Wariantywność bardzo znaczna. Występuje zróżnicowanie zarówno pod względem treści, jak i liczby zwr. oraz ich kolejności. War. a jest znacznie rzadszy, zanotowany został jeszcze w Dziew. War. b., który różni się incipitem, ale w zasadzie stanowi rozbudowaną wersję war. a, został poświadczony znacznie częściej. W każdej miejscowości jednak ten war. ma inną liczbę zwr. (Mejsz. i Suż. 15 zwr., Land. 16 zwr, Mic. 17 zwr., N.Wil. 18 zwr., Ejsz. 21 zwr.), inny ich układ. Pieśń zaczyna się od kilku tych samych lub podobnych zwr., dalej natomiast ich układ jest różny. Nawet w tych samych zwr. częste są różnice składniowe (por. różne war. incipitu) oraz leksykalne, np. w war. a: 4/1 płacz i boleść skrócił (Dziew.); w war. b: 2/2 niech klątwa grobowa będzie z niej odjęta (Land.), niech klątwa grzechowa będzie z niej odjęta (Mic., N.Wil., Suż.). Częściowo podobny zapis war. pieśni znajdujemy u O. Kolberga, Krakowskie II ( ), ale podobieństwo wykazują tylko 4 pierwsze zwr. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MPZ 53 (war. a) // Biał. 313, Lub. 702 (3 różne war., dwa spośród nich odpowiadają publikowanym tu war. a. i b.), Rad. 563 (war. a). Komentarz do melodii Melodii z Madz. nie zamieszczono (nr 96b), ponieważ wiele jej war. już się znajduje w tej książce (zob. nr 3 i komentarz). Pieśń Jedną garstką ziemi we wszystkich miejscowościach śpiewana jest na różne melodie. Ejsz. F 795/28, R 7830/084 97a. Już opuściłeś tę łez dolinę 386

387 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Już opuściłeś tę łez dolinę, tam wieczny pokój czeka na ciebie, niechaj cię przyjmie w swoją gościnę Bóg z Aniołami i święci w niebie. Ref.: Niech płynie z ziemi tej wśród śpiewu dusza twa do Boga, który jej nagrodę wieczną da. 2. Już opuściłeś tę łez dolinę, obce ci troski, ziemskie cierpienia, i nam daj, Boże, w śmierci godzinę dar najcenniejszy, łaskę zbawienia. Ref.: Już opuściłeś tę łez dolinę, twoja rodzina dziś żegna ciebie, niechaj cię przyjmie w swoją gościnę Bóg z Aniołami i święci w niebie. Ref.: Już opuściłeś tę łez dolinę, Matka Najświętsza spotka tam ciebie, niechaj cię przyjmie w swoją gościnę Bóg z Aniołami i święci w niebie. Ref.: < 387

388 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Pod. F 783/44, R 7824/104 97b. Już opuściłeś tę łez dolinę 388

389 1. > Już opuściłeś tę łez dolinę,* droga przed tobą, droga daleka, bo duch opuścił ziemską nizinę i u stóp Boga nagrody czeka! laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Ref.: I spokój błogi już ozdabia lica twe, rozgłośny dzwonów dźwięk kołysze w grobie cię. Popłynie z ziemi tej wśród modłów dusza twa do Stwórcy, który jej nagrodę wieczną da, wieczną da. (2 2) 2. Myśmy zostali na tym padole, ach, jak prosimy Wszechmogącego: Racz przyjąć dusze, Boże, błagamy, przyjm je do raju szczęścia wiecznego. Ref.: O siostro droga, ciężką żałobą okryłaś dom nasz na długie lata. Błagamy wszyscy Boga za tobą, bo sądu Jego nadeszła data. Ref.:... * W śpiewniku rękopiśmiennym z Pod. inc. brzmi Jużeś opuścił tę łez dolinę, w trakcie wykonywania tej pieśni śpiewacy jednak rozpoczęli ją jw. Miejsce w cyklu: wykonywana rano w dniu pogrzebu lub podczas żałobnego obiadu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mic. F 597/02, R 7788/053, Tur. F 789/02, R 7827/095 (war. a). Wariantywność znaczna. Świadczą o tym przytoczone wyżej dwa różne war. z Ejsz. i Pod. War. z Mic. stanowi kontaminację obydwu wersji: 1. i 2. zwr. oraz ref. brzmią tak samo jak w Ejsz., 3 pozostałe zwr. zbliżone są do war. z Pod. (przypuszczalnie starszego), dwa ostatnie wersy każdej z tych zwr. wykazują jednak pewne różnice leksykalne. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MP 88 (war. a) // Biał. 389

390 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Komentarz do melodii Melodia z tym samym tekstem została zapisana również w Mic. F 597/02 i Tur. F 789/02. Bardzo popularna jest w Polsce. Ejsz. F 795/29, R 7830/ Odeszłaś od nas w dalekie strony > Odeszłaś od nas w dalekie strony, z tej drogi, podróży nie wrócisz. Smutek i bóle nam zostawiłaś, bo Bóg powołał, bo musisz. 390

391 Ref.: Odeszłaś od nas już i nie powrócisz tu, bo Bóg powołał cię i będziesz służyć mu. 2. Odeszłaś od nas z tą tajemnicą i nic nie opowiesz o sobie, tylko ten wiatr, co wieje z cmentarza, on wszystko opowie o tobie. Ref.: Mogiła ciemna, ziemia surowa, ona nam ciebie zabrała, lecz w naszych sercach ty pozostałaś, od Boga zasługa niemała. Ref.:... < 4. Ciało spoczęło w mogile wiecznej, Z prochu powstało i w proch się obrócisz, a dusza, która w nim przebywała, do domu ojca powróci. Ref > Mogiła piękna ubrana kwiatami, ona jest w wielkiej żałobie. Wstań, droga siostro, popatrz na wszystko, bo to jest dar nasz i pamięć o tobie. Ref.:... (4 2) < 6. O, droga siostro, przyjmij ten dar nasz, pieśni, modlitwy, co ci składamy, lecz w myślach naszych ty pozostajesz i zawsze żyć będziesz z nami. laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: wykonywana podczas żałobnego obiadu, podczas spotkań rocznicowych (miesiąc, pół roku i rok po śmierci). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/108, Ejsz F 794/03, Madz. R 7823/087, Tur. R 7827/

392 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Wariantywność znaczna. W niektórych miejscowościach pieśń jest skrócona do 4 zwr. Występują również pewne różnice w treści, np. w Tur. 1. zwr. brzmi: Odeszłeś od nas w dalekie strony, z tej drogi podróżny nie wraca, smutek i bóle nam zostawiłeś i tyle lat swojej pracy. Ostatnia, 4. zwr. w Tur. (odpowiednio w Ejsz. jest to 5. zwr.) brzmi: Piękna świątynia ubrana wiankami, ona jest w wielkiej żałobie. Wstań, drogi bracie (siostro), i popatrz na wszystko, jak wielka pamięć o tobie. Poświadczenie w źródłach drukowanych: MP 89. Komentarz do melodii Melodię ułożyła śpiewaczka z Ejsz. Grażyna Siłajenkowa, tekst pieśni otrzymała od Gotowieckiej, śpiewaczki ze wsi Purvėnai (gm. Koleśniki, rej. solecznicki). Intonacje melodii bardzo zbliżone do pieśni Kiedy w jasną (zob. nr 46). N.Św. F 797/ Odeszłeś w świat nam nieznany 392

393 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 1. > Odeszłeś w świat nam nieznany, w nieznane życie nieziemskie, w nieznaną krainę świata, gdzie kwitnie życie królewskie. Już nadszedł dzień pożegnać cię, za jakiś czas spotkamy się. (2 2) 2. Gdzie Ty królujesz, o Boże, i tworzysz dla nas zagadkę, gdzie Aniołowie i święci cieszą się życiem naprawdę. Wsród świętych Twych zrób miejsce nam, zaprowadź nas do niebios bram. (2 2) < Miejsce w cyklu: bliżej nieokreślone, przypuszczalnie wykonywana rano w dniu pogrzebu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Mic. F 598/06. W Mic. tekst dwu pierwszych zwr. jest identyczny, odśpiewana została jednak jeszcze dodatkowo trzecia, będąca kompilacją dwu początkowych zwr.: 3. Odeszłeś w świat nam nieznany, w nieznane życie nieziemskie, w nieznaną krainę świata, gdzie kwitnie życie królewskie Już nadszedł dzień pożegnać cię, za jakiś czas spotkamy się. Wśród świętych Twych zrób miejsce nam, zaprowadź nas do Niebios Bram. 393

394 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Brak tekstu w śpiewnikach rękopiśmiennych. Kierowniczka grupy z N.Św. Longina Tumołowicz wyjaśniła, że tekst pochodzi ze śpiewnika z Polski. W Polsce pieśń bardzo popularna, tekst (dwuzwrotkowy) można znaleźć na stronach internetowych. Pierwsza zwr. często jest wykorzystywana w nekrologach. Komentarz do melodii Melodia zanotowana również: Mic. F 598/06. Mick. F. 603/01a, R 7788/ W mogile ciemnej śpisz na wieki 394

395 1. > W mogile ciemnej śpisz na wieki, choć nam cię trzeba żegnać łzą, bo uleciałeś w kraj daleki. Za tobą bracia dziś modły ślą. 2. Na krótki czas, ach żegnaj nam, bo Bóg i nas powoła tam. Na krótki czas, ach żegnaj nam, bo Bóg i nas powoła tam. 3. Przed Boski tron ślemy modły za tobą, wieczny pokój niech ci da. A że okryłeś nam serca żałobą, świadczy o tym łza, ach, ta łza. < laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Miejsce w cyklu: śpiewana w rocznicę śmierci na cmentarzu. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. F 795/03, R 7830/079, N.Wil. R 7833/035, Pod F 782/10b, Wil. R 7789/060. Śpiewaczki z Suż. mają tekst, lecz muszą nauczyć się go śpiewać, zanuciły tylko fragment (F 607/03). Wariantywność znaczna, np. 1/2 wiecznie nam trzeba żegnać łzą (N.Wil.), 1/4 za Tobą (siostro, bracie) dziś modły ślą (Ejsz.), 2/1 Na krótki czas żegnajcie nas (N. Wil). W Ejsz. i N.Wil. 2. zwr. jest traktowana jak ref., powtarzana po każdej nieparzystej. Istnieją różne rozszerzone war. tej pieśni, bardziej stosowne w sytuacji pogrzebu niż rocznicy śmierci. Takie war. są w użyciu w Mic i Ejsz. Drugi war. z Mic. (por. F598/10) ma na początku dwie dodatkowe zwr., po których w charakterze ref. powtarza się 2. i 3. zwr.: 1. Daj wieczny pokój w niebie, Panie, swą prośbę ślemy przed Twój tron. Dziś, gdy nadeszło z nim rozstanie, opieką swoją nadal go chroń. Ref.: Na krótki czas 2. Nagrodę wieczną przyjmij w niebie, po trudach swych spokojnie śpij. Bóg tyle zniósł, by zbawić ciebie, w ramiona Ojca idź - będziesz żył. Ref. 395

396 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 3. W mogile ciemnej śpij na wieki... (dalej analogicznie jak w publikowanym war.) W war. z Ejsz. analogiczne dodatkowe zwr. występują w drugiej części pieśni. Autorem pieśni jest Aleksander Orłowski ( ) kompozytor, dyrygent, organizator życia muzycznego. Na stronach internetowych można znaleźć 3-zwrotkowy war. wokalny i tekstowy tej pieśni, który jest analogiczny do publikowanego tu tekstu z Mic. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Biał., Lub Komentarz do melodii Zanotowana również: Mic. F 598/10 (Daj wieczny pokój w niebie, Panie), Suż. F 607/03 (Bo uleciałeś w kraj daleki, fragment), Pod. F 782/10b (W mogile ciemnej, fragment). Śpiewacy są zdania, że melodia jest skomplikowana, dość trudna do opanowania. Madz. F 781/21a, R 7823/ Jezu w Ogrójcu mdlejący*

397 1. > Jezu w Ogrójcu mdlejący, krwawy pot wylewający, dusze w czyśćcu omdlewają, Twej ochłody wyglądają, o Jezu! 2. Przez Twój pot, o Jezu mój drogi, wyzwól duszę z męki srogiej, potu krwawego strumienia niechaj zaleją płomienie, o Jezu! (2 2) < 3. Przez Twe, Jezu, dyscypliny, któreś cierpiał dla dusz winy, niech z rózgi, krwią twą zbroczonych spłyną krople na strapionych, o Jezu! 4. Królu w cierniowej koronie, przez ukłute Twoje skronie wyrwij z czyśćca do korony tych, co żebrzą Twej obrony, o Jezu! 5. Krzyż okrutny dźwigający, po trzykroć upadający, przez ten ciężar krzyża Twego wyzwól z ognia czyśćcowego, o Jezu! 6. Sukienki Twej obnażony i na krzyżu rozciągniony, ręce z czyśćca wyciągają, odpustu Twego żądają, o Jezu! 7. Jezu z krzyżem podniesiony, między łotry policzony, policz duszę między święte przez miłość twą niepojętą, o Jezu! 8. Niechaj z boku przebitego, z serca Twego zranionego spłyną do czyśćca strumienie na dusz wiernych ochłodzenie, o Jezu! 9. Jezu do grobu złożony, maścią drogą namaszczony, namaść więźnia zbolałego ciężkie męki cierpiącego, o Jezu! laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe 397

398 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 10. Przez Twą, Chryste, srogą mękę podaj duszom w czyśćcu rękę, wyciągnij je do swobody, policz między świętych trzody, o Jezu! 11. Wprowadź do rajskiej piękności, do niebieskiej wesołości, gdzie święci, święte śpiewają, Trójcę świętą wychwalają, o Jezu! * Pieśń znana również pt. O męce Pana Jezusa za dusze w czyśćcu cierpiące. Miejsce w cyklu: wykonywana zwykle podczas spotkań rocznicowych (w miesiąc, pół roku i rok po śmierci), w Mejsz. śpiewa się ją również rano w dniu pogrzebu. Wykonuje się ją często razem z pieśnią Przez czyśćcowe upalenia (Madz.) lub Więzień w czyśćcu zatrzymany (Pod.). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/ , Ejsz. F 795/30, R 7830/ , Land. R 7826/ , Mejsz. F 785/21, R 7825/ , Mic. R 7788/ , N.Św. R 7831/ , N.Wil. R 7833/ (krótszy war.), R 7833/ (dłuższy war.), Pod. F 783/23a, R 7824/ , Suż. R 7791/ , Tur. R 7827/ , Wil. R 7789/ Wariantywność nieznaczna, wynikająca zarówno z niedokładnego przepisywania, jak i ze świadomego parafrazowania, np. 2/4 nie zaleją te płomienie (Pod.), 3/1 przez Twe, Jezu, biczowanie (N.Wil.), 3/4 skropią dusze upragnione (Pod.), 6/1 Jezu z sukien obnażony (N.Wil.), 6/3 dusze z czyśćca wyglądają (Ejsz., Madz., N.Wil.), 7/4 przez Twe bóle niepojęte (Dziew.), 11/3 gdzie święci Święty śpiewają (Pod., Suż., N.Św., Mic., Wil.). Jedna z najpopularniejszych katolickich pieśni pogrzebowych, pochodząca z XVIII w. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 282, KNLD 505, KPNKK 498, MPZ 42, Sied. 828, MP 31, 62 (2 war.) // Biał., Kasz. 496, Rad Wszędzie śpiewana jest na melodię taką jak Przez czyśćcowe upalenia. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 26)

399 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Mic. F 598/03, R 7788/ Przez czyśćcowe upalenia* 1. > Przez czyśćcowe upalenia, którzy znoszą mąk cierpienia Maryja. Łzy lejąc bez pocieszenia, żebrzą Twego użalenia Maryja. 2. Tyś źródło grzechy czyszczące, wszystkim zdrowie przynoszące Maryja. Posilaj umierające, ratuj męki ponoszące Maryja. 3. W Tobie umarli wzdychają, w Tobie ufność pokładają Maryja. Niech twarz macierzyńską znają, niech przez Cię nieba dostają Maryja. 4. Kluczu do nieba rządzony, więzień w czyśćcu utrapiony Maryja. Pragnie przez Cię być puszczony z więzienia w niebieskie strony Maryja. 399

400 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 5. Sprawiedliwych oświecenie, nadziejo grzesznych wzmocnienie Maryja. Niech przez Twoje przyczynienie gasną czyśćcowe płomienie Maryja. 6. Twe zasługi, Twe przyczyny, opłaciwszy grzechów winy Maryja. Niech wprowadzą ludzkie syny z mąk do niebieskiej krainy Maryja. (2 2) < * Pieśń znana również pt. O.N.P. Maryi, za dusze w czyśćcu cierpiące. Miejsce w cyklu: wykonywana zwykle podczas spotkań rocznicowych (w miesiąc, pół roku i rok po śmierci); pieśń Przez czyśćcowe upalenia śpiewana jest częściej w intencji mężczyzn i łączona z pieśnią Jezu w Ogrójcu (Madz.). Komentarz do tekstu Zanotowany również: Dziew. R 7829/233, Land. R 7826/003, Madz. F 781/21b, R 7823/020, Mejsz. R 7825/012, , Mic. F 603/03, N.Wil. R 7833/ , Pod. R 7824/ , Tur. R 7827/ , Wil. F 800/31, R 7789/011. Wariantywność nieznaczna. W większości miejscowości inwokacja Maryja dodawana jest po każdym drugim wersie (Dziew., Land., Mejsz., Mic., N.Wil.), według śpiewaków z Mic. jest to starsza wersja zaczerpnięta ze starych kantyczek. W innych miejscowościach zwrot Maryja jest dodawany jednorazowo na końcu zwr. Pomiędzy war. zachodzą nieduże różnice leksykalne, wynikające przeważnie z niedokładnego przepisywania tekstu. Jest to stara pieśń dziadowska, zapewne kalwaryjska, zanotowana w XVIII w.: M. J. Nowakowski, Przewodnik miłosierny w drodze najniebezpieczniejszej idących (Kraków 1747). Ukazywała się drukiem w licznych wydaniach książeczek do nabożeństwa z XIX w. Poświadczenie w źródłach drukowanych: Miod. 284, KNLD 504, KPNKK 500, MPZ 44, Sied. 834, MP 31, 62 (2 war.) // Biał., Kasz. 515, Rad Wszędzie śpiewana jest na melodię taką jak Jezu w Ogrójcu. Komentarz do melodii (zob. po pieśni nr 26)

401 laidotuvių giesmės / pieśni pogrzebowe Mejsz. F 785/35, R 7825/ Roczek jak mnie nie ma > Roczek jak mnie nie ma*, a wy wszyscy razem przed Matki Bożej wklęknijcie obrazem. Ref.: I módlcie się za mnie, a ja za was będę, gdy łaskę Króla w niebie zdobędę. 2. Już roczek minął, mnie wciąż pamiętacie, wciąż me czułe słowa w swych sercach chowacie. Ref.: Więc módlcie się za mnie < 3. Już roczek minął, zatarł moje ślady. Cóż tam w waszych sercach żal, miłość czy zdrada? 401

402 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Ref.: Lecz módlcie się za mnie 4. > Już roczek minął jako błyskawica, między mną i wami szerzy się granica. Ref.: Lecz módlcie się za mnie (4 2) < 5. Już płakać nie trzeba, mnie to nie ożywi. Bądźcie wesoli, zdrowi i szczęśliwi. Ref.: Tylko módlcie się za mnie 6. Przeminą lata, mnie nie będzie z wami, jeśli Bóg pozwoli, w niebie się spotkamy. Ref.: A teraz się módlcie za mnie * Inna postać inc.: Roczek już mnie nie ma (Ejsz.) Miejsce w cyklu: wykonywana podczas obchodów rocznicy śmierci. Komentarz do tekstu Zanotowany również: Ejsz. R 7833/ , N.Wil. R 7833/ , Suż. F 609/04, R 7791/ , Szaw. R 7828/033. Wariantywność nieznaczna. Najbardziej się różni war. w N.Wil. Pierwotny tekst był analogiczny do tutaj publikowanego, następnie jednak wprowadzono poprawki, 1., 2., 3. i 4. zwr. rozpoczynają się słowami: Wiele lat mnie nie ma. Ref. zawsze ma ten sam początek: I módlcie się... Komentarz do melodii Zanotowana również: Madz. F 781/07 (Pójdźcie do krzyża). Na tę samą melodię śpiewana jest też popularna pieśń Na drogę życia. Tekst Roczek jak mnie nie ma w Suż. (F 609/04) śpiewany jest na inną, podobną melodię (w antologii jej nie zamieszczono). 402

403 Santrumpos ir sutartiniai ženklai SkrÓty oraz znaki umowne

404 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Vietovardžiai / Nazwy miejscowości Dziew. Dievieniškės / Dziewieniszki Ejsz. Eišiškės / Ejszyszki Land. Lentvaris / Landwarów Madz. Madžiūnai / Madziuny Mejsz. Maišiagala / Mejszagoła Mic. Mickūnai / Mickuny N. Św. Švenčionėliai / Nowe Święciany N. Wil. Naujoji Vilnia / Nowa Wilejka Pod. Pabradė / Podbrodzie Suż. Sužionys / Sużany Szaw. Šiauliai / Szawle Tur. Turgeliai / Turgiele Wil. Vilnius / Wilno Archyvai, jų dokumentai ir laikmenos / Zbiory archiwalne R Lietuvių literatūros ir tautosakos instituto tautosakos rankraštynas / Dział Rękopisów Folkloru Instytutu Literatury i Folkloru Litewskiego F Lietuvių literatūros ir tautosakos instituto tautosakos rankraštyno fonoteka (projekto metu daryti garso įrašai saugomi skaitmeniniu formatu, todėl tai kaskart nenurodoma); po šios santrumpos dar pasitaiko nuorodų į kitas garso laikmenas / Fonoteka Folkloru Instytutu Literatury i Folkloru Litewskiego (nagrania dźwiękowe wykonane w trakcie realizacji projektu przechowywane są w postaci cyfrowej, dlatego nie oznacza się tego za każdym razem); po tym skrócie zdarzają się jednak odsyłacze do innych nośników dźwięku: k. magnetofono kasetė / kaseta magnetofonowa mg. magnetofono juosta / taśma magnetofonowa pl. fonografo plokštelė / płyta fonograficzna vol. fonografo volelis / wałek fonograficzny ISPAN Lenkijos mokslų akademijos Meno institutas / Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk LLTI Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas / Instytut Litewskej Literatury i Folkloru 404

405 santrumpos ir sutartiniai ženklai / SkrÓty oraz znaki umowne Garso leidiniai ir spausdinti šaltiniai / Wydania dźwiękowe i źródła drukowane AGG Atsisveikinimo (gedulingos) giesmės, [garso įrašas, CD]. [Kaunas]: Muzikinis ritmas, (s. a.). Bart. BARTKOWSKI, Bolesław. Polskie śpiewy religijne w żywej tradycji: Style i formy. Kraków, Biał. ADAMOWSKI, Jan; DODA, Jadwiga; MICKIEWICZ, Halina. Śmierć i pogrzeb w relacjach Polaków mieszkających na Białorusi. Etnolingwistyka, 1997/1998, t. 9/10, s Dahlig DAHLIG, Piotr. Cechy regionalne śpiewów pogrzebowych w Polsce. In: Folklorystyka na przełomie wieków. Red. Daniel Kadłubiec. Cieszyn, 1999, s Jack. JACKOWSKI, Jacek. Folk religious songs sung during the peregrination og Virgin Mary s icon. An exemple of traditional polish peasant piety in communist times. Musicology today, vol. 7 (Music traditions in totalitarian systems), 2010, p GKK Giesmės: Kalvarijos Kalnai, [garso įrašas, 2 CD]. Atlieka giedotojai iš Rietavo. [Kaunas]: Muzikinis ritmas, (s. a.). JDN Jest Drabina Do Nieba, cz. II: Pieśni żałobne i za dusze zmarłych, [CD, album, seria In crudo ]. Wybór i opracowanie Remigiusza Mazur-Hanaja. Warszawa, Kasz. PERSZON, Jan. Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach. Pelpin, KNLD Kantyczka nowa, czyli Lira Duchowna. Zbiór pieśni nabożnych na uroczystości całego roku, tudzież kolędy na Boże Narodzenie, pieśni do N. Panny Maryi, do Chrystusa Pana, do Świętych Pańskich oraz doskonały wybór pieśni przygodnych i Psalmów Dawidowych. Warszawa, KPNKK Kantyczka, czyli pieśni nabożne w kościele katolickim używane. Wilno, Lub. Polskie pieśni i muzyka ludowa. In: Źródła i materiały, t. 4, Lubelskie. Red. nauk. Jerzy Bartmiński. Lublin, Miod. [ks. M. M. Mioduszewski]. Śpiewnik Kościelny, czyli pieśni nabożne z melodiami w Kościele Katolickim używane, a dla wygody kościołów parfialnych przez ks. M. M. Mioduszewskiego Zgrom. XX. Miss. Zebrane. Kraków, MM Melstis už mirusius: laidotuvėms ir metinėms, [garso įrašas, CD]. [Kaunas]: Muzikinis ritmas, (s. a.). MP Modlitewnik pogrzebowy (bez miejsca wydania). 405

406 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie MPZ Modlitwy i pieśni za zmarłych. Zebrał i opracował o. Benignus Piotr Deptuła. Kraków, PN Pieśni nabożne. Suwałki, 1995 (przedruk Pieśni nabożne na święta uroczyste podług porządku kościoła świętego rzymskokatolickiego na cały rok zebrane. Wydane w Suwałkach, 1925). Rad. KUPISIŃSKI, Zdzisław. Śmierć jako wydarzenie eschatologiczne. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia pogrzebowe oraz zaduszkowe mieszkańców regionu opoczyńskiego i radomskiego. Lublin, Sied. SIEDLECKI, Jan. Śpiewnik kościelny. Wydanie XXXIX. Red. naczelny ks. Karol Mrowiec CM. Kraków, Turek TUREK, Krystyna. Ludowe zwyczaje, obrzędy i pieśni pogrzebowe na Górnym Śląsku. Katowice, ŚLP Pielgrzymka miłosierdzia. Śpiewnik liturgiczno-pielgrzymkowy. Wilno, ŠŽKK Šermeniniai Žemaičių Kalvarijos Kalnai: maldynas ir giesmynas su kompaktine plokštele. Sudarytojas ir parengėjas Alfonsas Motuzas. Kaunas, Vaicek. VAICEKAUSKAS, Mikas. Lietuviškos katalikiškos XVI XVIII amžiaus giesmės. Vilnius, Kitos santrumpos / Inne skróty aps. apskritis w. kaimas / wieś gm. valsčius / gmina war. variantas / wariant m. miestelis / miasteczko woj. vaivadija / województwo raj., rej. rajonas / rejon zwr. posmas / zwrotka ref. refrenas / refren Sutartiniai ženklai / Znaki umowne > garso įrašo pradžia / początek nagrania < garso įrašo pabaiga / koniec nagrania x kartojimo ženklas, prieš jį nurodomas kartojamų eilučių skaičius, po jo pakartojimų kiekis / znak powtarzania, cyfra przed nim wskazuje liczbę powtarzanych wersów, cyfra po nim liczbę powtórzeń garso įrašas skelbiamas kompaktinėje plokštelėje / nagranie dźwiękowe pieśni publikowane jest na płycie CD <...> praleistas teksto fragmentas / brak fragmentu tekstu [...] papildoma informacija ar numanoma teksto dalis / informacja uzupełniająca lub domniemana część tekstu 406

407 Abėcėlinis giesmių sąrašas Alfabetyczny wykaz pieśni

408 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Giesmės pavadinimas / Nazwa pieśni Numeris / Numer Puslapis / Strona Aniele Stróżu oraz mój Patronie Anioł Pański zwiastował Pannie Maryi Antoni, rzeczy zgubionych Patronie Barbaro Panno, męczenniczko święta Barbaro Święta, perło Jezusowa Będę ja zawsze wielbił imię Boga mego Biada grzeszniku, żeś Boga znieważał Bożym przykazaniem na tym świecie żyłem Być bliżej Ciebie chcę, o Boże mój Chwalcie Pana z jego świątobliwości Coś na dobranoc ciężko uśpiony Czemu nieszczęsny człowiek się rodzi Czemu tak rychło, Panie, bierzesz mnie ze świata Daj mi Jezusa, o Matko moja Do Ciebie, Panie, pokornie wołamy Do służby Twojej, Boże, mój Obrońca Dobranoc, Maryjo, ja już idę spać Dobranoc, o Jezu, o miłości moja Dzień, on dzień, gniewu Pańskiego Głupia mądrości, rozumie szalony Gwiazdo jasności, Panno czystości Ja, Maryja, was proszę ze łzami Jako na puszczy prędkiemi psy szczwana Jedną garstką ziemi, gdy przykryty będę 96a 382 Jedną garstką ziemi, gdy przysypiać będą 96b 384 Jest zdrada w świecie jak w polnym kwiecie Jezu w Ogrójcu mdlejący Jezu związany, rozkuj kajdany Już idę do grobu smutnego, ciemnego Już leży śmiercią uśpiony Już opuściłeś tę łez dolinę 97a 386 Już opuściłeś tę łez dolinę 97b 388 Już ostatnia iskra Już się zbliża czas rozstania Już zakryłeś swoje miłe oczy 84a 348 Już zakryłeś swoje miłe oczy 84b

409 Abėcėlinis giesmių sąrašas / Alfabetyczny wykaz pieśni Giesmės pavadinimas / Nazwa pieśni Numeris / Numer Puslapis / Strona Już zapada wieczór miły Kiedy ranne wstają zorze 67a 304 Kiedy ranne wstają zorze 67b 306 Kiedy w jasną, spokojną, cichą noc Kto się w opiekę poda Panu swemu Któż opłakać godnie może Maryja, Maryja, najczystsza lilija Maryja, Matko miłosierdzia Matko Bolesna, swe oczy zwróć Matko Najświętsza Szkaplerza Świętego Matko Najświętsza, do ciebie biegniemy Me życie jest cieniem, me życie jest chwilką Minęło kilka lat temu Na cmentarzu mieszkać będę Nie tak bystro płynie rzeka Nie wiem, ach nie wiem, przyczyna czyja Niech Monarchowie miasta swe budują Niech się ze mną, co chce, stanie Nieście chwałę, mocarze, Panu mocniejszemu O Jezu, mój drogi, Tyś jest źródłem łask O Maryjo, Matko Boga Odchodzi dusza w świat wieczności Odeszłaś od nas w dalekie strony Odeszłeś w świat nam nieznany On szedł w spiekocie dnia i szarym pyle dróg Opuścić, drodzy, muszę was Ostatni dzwon, ostatni dzwon Ostrobramska Pani, Tyś nasza Królowo Pamiętaj człowiecze, jak żyjesz na świecie Pan kiedyś stanął nad brzegiem Panie, kto mieszkać w Twoim domu będzie Pij ten kielich z Bożej woli Pośpiesz me serce na Kalwaryję Powiedz, Jezu, me kochanie Pójdź, pójdź, me serce, do Częstochowy Pójdźcie do krzyża, ludzie cnotliwi

410 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie Giesmės pavadinimas / Nazwa pieśni Numeris / Numer Puslapis / Strona Pójdźmy do Pana z winnym pokłonem Prawo to święte na ziemi i w niebie Przez czyśćcowe upalenia Racz wiekuiste dać odpoczywanie Roczek jak mnie nie ma Różańcowa Pani nieba, ziemi Salve Regina, zawitaj Królowa Serdeczna Matko, opiekunko ludzi Słuchaj co żywo, wszystkie ziemskie kraje Szczęśliwy, komu grzechy odpuszczono Szczęśliwy, który nie był między złymi w radzie Szukać szczęścia, szukać celu życia chciałem Tu jest miejsce utajenia Ty, któraś pięknie dni swoje skończyła W dzień ostateczny, w dzień on sądu Boga W mogile ciemnej śpisz na wieki W Nazarecie Maryja mieszkała W ostatnią podróż wzywa czas We dnie i w nocy Bóg nad nami czuje Więzień w czyśćcu zatrzymany Witaj, Królowo nieba i Matko litości Witaj Królowo, Matko litości Witaj Królowo, Matko Miłosierdzia Witaj, Janie z Bolesława Witam Cię, witam, Królowo Niebieska Wyszła nędzna dusza z ciała Wzywam Cię, Boże, świadku mojej niewinności Z głębi do Ciebie wołam, Panie 91b 370 Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie 91a 368 Za tych, co poszli i nie wrócą Zapada zmrok, już świat ukołysany Zapada zmrok, już wszystkie światła gasną Zawitaj, Matko Różańca Świętego Zegar bije, pamiętaj na drogę wieczności Zmarły człowiecze, z tobą się żegnamy Żegnam cię, mój świecie wesoły Żegnam was, dziatki, porzucam dom miły

411 Nuotraukos Zdjęcia

412 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 1. Grupa śpiewaczek z Dziewieniszek (od lewej: Janina Kuczyńska, Anna Szczykno, Leokadia Szyłobryt). Fot. I. Masojć. 2. Śpiewaczki z Ejszyszek (od lewej: Teresa Żuk, Grażyna Siłajenkowa). Fot. I. Masojć. 412

413 Nuotraukos / Zdjęcia 3. Śpiewacy z Landwarowa (od lewej: Genowefa Siemaszkiewicz, Henryk Siemaszkiewicz). Fot. I. Masojć. 4. Grupa śpiewaczek z Madziun (od lewej: Teresa Kuzborska, Halina Krawczun, Anastazja Pansewicz, Genowefa Rizgelienė). Fot. I. Masojć. 413

414 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 5. Grupa śpiewaków z Mejszagoły (od lewej: Edward Jasewicz, Jadwiga Stankevičienė, Józefa Markiewicz, Danuta Baranowska). Fot. I. Masojć. 6. Grupa śpiewaków z Mickun (od lewej: Aleksander Gulbicki, Stanisława Narkiewicz, Anna Zawadzka). Fot. M. Lapeika. 414

415 Nuotraukos / Zdjęcia 7. Grupa śpiewaczek z Nowych Święcian (od lewej: Danuta Borkowska, Irena Uziało, Maria Korecka, Jadwiga Longina Tumołowicz, Czesława Žigienė). Fot. I. Masojć. 8. Śpiewaczki z Nowej Wilejki (od lewej: Józefa Kriwickaja, Teresa Pozlewicz). Fot. I. Masojć. 415

416 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 9. Grupa śpiewaków z Podbrodzia (od lewej: Irena Kulewicz, Danuta Witkowska, Bolesław Markowicz). Fot. I. Masojć. 10. Grupa śpiewaczek z Sużan (od lewej: Janina Anusewicz, Marianna Sinkiewicz, Jadwiga Kawszyn, Stanisława Ingielewicz). Fot. I. Masojć. 416

417 Nuotraukos / Zdjęcia 11. Grupa śpiewaków z Szawel (od lewej: Jadwiga Orszewska, Weronika Wołejszo, Ona Sasnauskienė, Tadeusz Graużynis). Fot. I. Masojć. 12. Grupa śpiewaczek z Turgiel (od lewej: Helena Janczuńska, Helena Żabiełowicz, Helena Šimoliūnienė, Ona Kowgier, Władysława Szyłobryt, Wanda Wołodkowicz). Fot. M. Lapeika. 417

418 vilniaus krašto lenkų laidotuvių giesmės / polskie pieśni pogrzebowe na wileńszczyźnie 13. Śpiewacy z Wilna (od lewej: Antoni Zmitrowicz, Bronisława Makarewicz, Stanisława Ławik). Fot. I. Masojć. 14. Kartki ze śpiewnika rękopiśmiennego śpiewaczki z Madziun, Genowefy Rizgelienė. Fot. I. Masojć. 418

419 Nuotraukos / Zdjęcia 15. Kartki ze śpiewnika rękopiśmiennego sporządzonego przez byłego śpiewaka z Podbrodzia, Zenona Szadziańca. Fot. I. Masojć. 16. Zenon Tumołowicz (ur. 1923), poeta ludowy zam. w Nowych Święcianach. Fot. I. Masojć. 419