SYSTEM REALIZACJI ZAKTUALIZOWANEJ STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO NA LATA

Transkrypt

1 SYSTEM REALIZACJI ZAKTUALIZOWANEJ STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO NA LATA Autor: Agnieszka Pawłowska współpraca: Anna Gąsior-Niemiec Anna Kołomycew Bogusław Kotarba Rzeszów, wrzesień 2012

2 Spis treści str. Wykaz skrótów Wprowadzenie Podmioty zaangażowane w realizację strategii Podmioty należące do sektora publicznego Podmioty administracji samorządowej Podmioty administracji rządowej Podmioty należące do sektora prywatnego Przedsiębiorstwa Klastry Grupy producentów Instytucje otoczenia biznesu Podmioty należące do sektora społecznego Organizacje społeczne Podmioty i instytucje związane z sektorem pozarządowym Podmioty ekonomii społecznej Podmioty aktywizacji społecznej Rady społeczne Partnerstwa sektorowe Podmioty należące do sektora szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju Instrumenty wdrożeniowe Ramowy Zintegrowany Program Terytorialny Podkarpackie Forum Terytorialne Powoływanie składu Podkarpackiego Forum Terytorialnego Struktura organizacyjna i tryb działania Debata strategiczna jako stan pożądany Zintegrowany system wdrażania strategii rozwoju województwa Instrumenty wdrażania strategii w poszczególnych dziedzinach Instrumenty wdrożeniowe dla dziedziny 1: Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Instrumenty wdrożeniowe dla dziedziny 2: Kapitał ludzki i społeczny Instrumenty wdrożeniowe dla dziedziny 3: Sieć osadnicza Instrumenty wdrożeniowe dla dziedziny 4: Środowisko i energetyka Mechanizmy koordynacji Komórka organizacyjna Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego odpowiedzialna za organizację i koordynację procesu wdrażania strategii

3 Departament Planowania Strategicznego i Polityki Regionalnej (DPSiPR) Zadania DPSiPR w zakresie koordynowania procesu wdrażania strategii Koordynacja wdrażania strategii rozwoju województwa podkarpackiego w ramach struktury organizacyjnej Urzędu Marszałkowskiego Zmiany struktury organizacyjnej Urzędu Marszałkowskiego Kontrakt terytorialny jako mechanizm koordynacji działań rządu i samorządu województwa Mechanizmy koordynacji działań międzysektorowych System monitoringu i ewaluacji Wprowadzenie Charakterystyka uwarunkowań wpływających na system monitorowania i ewaluacji strategii na poziomie regionalnym Cele systemu monitorowania i ewaluacji SRW Poziomy i zakresy Narzędzia i metody Raport z monitoringu i ewaluacji System monitorowania i ewaluacji a system decyzyjny i system komunikacji Zarys systemu monitorowania i ewaluacji realizacji zaktualizowanej strategii rozwoju województwa podkarpackiego Charakterystyka systemu monitorowania i ewaluacji realizacji zaktualizowanej Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata Opis systemu i głównych zasad jego funkcjonowania Podstawy finansowe ROT Podsumowanie Wnioski i rekomendacje Bibliografia Spis tabel Spis rysunków

4 Wykaz skrótów B+R CIS DPSiPR DPiT EOG GDDKiA GUS ICT JST KE KIS KJO KOT KSRR LGD LGR MF EOG MPZP MRR MŚP N+B+R OECD ONW ONZ OZE badania i rozwój Centrum Integracji Społecznej Departament Planowania Strategicznego i Polityki Regionalnej (Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego) Departament Promocji i Turystyki Europejski Obszar Gospodarczy Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Rzeszowie Główny Urząd Statystyczny technologie teleinformatyczne (Information and Communication Technology) jednostki samorządu terytorialnego Komisja Europejska Klub Integracji Społecznej Krajowa Jednostka Oceny Krajowe Obserwatorium Terytorialne Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego Lokalne Grupy Działania Lokalne Grupy Rybackie Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego Ministerstwo Rozwoju Regionalnego małe i średnie przedsiębiorstwa Nauka, Badania, Rozwój Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania Organizacja Narodów Zjednoczonych Odnawialne Źródła Energii 4

5 PAE PD PFT PKR PODR PO KL PPN-T RJO ROPS ROT RP RPO PROP PROT PROW PZPW RARR RDOŚ RZPR SRW TOT SSE UE UM UNDP UNESCO Podkarpacka Agencja Energetyczna Panele Dziedzinowe Podkarpackie Forum Terytorialne Program Kultury Regionalnej Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale Program Operacyjny Kapitał Ludzki Podkarpacki Park Naukowo-Technologiczny Regionalna Jednostka Oceniająca Regionalny Ośrodek Pomocy Społecznej Regionalne Obserwatorium Terytorialne Rzeczpospolita Polska Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata Podkarpacka Rada Organizacji Pozarządowych Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich Plan zagospodarowania przestrzennego województwa Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie Ramowy Zintegrowany Program Regionalny Strategia Rozwoju Województwa Tematyczne Obserwatoria Terytorialne specjalne strefy ekonomiczne Unia Europejska Urząd Marszałkowski Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury 5

6 WOBR WFOŚiGW WUP ZAZ ZPORR Wojewódzki Ośrodek Badań Regionalnych (Urząd Statystyczny w Rzeszowie) Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie Wojewódzki Urząd Pracy Zakład Aktywności Zawodowej Zintegrowany Program Rozwoju Regionalnego 6

7 1. Wprowadzenie Niniejsze opracowanie jest odpowiedzią na zawarte w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 1 oczekiwania związane z nowym paradygmatem polityki regionalnej odchodzącym od silnie scentralizowanego modelu sprawowania władzy, na rzecz wzmocnienia systemu rządzenia wielopoziomowego (multilevel governance). Kluczowe znaczenie w tym systemie mają zasady efektywności, warunkowości, oparcia polityki na dowodach (evidencebased policy). Zdecydowanie większą wagę przywiązuje się również do spójności terytorialnej jako kryterium planowanych i wdrażanych działań rozwojowych. Co za tym idzie, realizacja strategii jest oceniania na podstawie faktycznych rezultatów, dotyczących na przykład podniesienia standardu życia mieszkańców regionu, zaś efektem tej oceny jest wysokość wsparcia udzielonego na realizację założonych w strategii priorytetów, których trafność i skuteczność osiągania musi zostać udowodniona empirycznie. Paradygmat ten odnosi się również do ograniczenia bezpośredniej ingerencji państwa w politykę i gospodarkę na danym terytorium wskazuje się na zarządzanie regionalne kompleksowy zestaw działań i polityk wspierający wzrost gospodarczy zarówno w wymiarze regionalnym, jak i krajowym 2. Nowy paradygmat polityki regionalnej zakłada większą autonomię samorządu województwa w zakresie tworzenia wizji jego rozwoju (strategii), jak i systemu realizacji tej wizji. System realizacji strategii przygotowywany i przyjmowany na poziomie samorządowych województw jest nową jakością w procesie planowania strategicznego. Wedle Założeń systemu zarządzania rozwojem Polski, nowy model zarządzania rozwojem składa się z trzech podsystemów: podsystemu programowania, podsystemu instytucjonalnego oraz podsystemu wdrażania 3. Ten ostatni będący przedmiotem niniejszego opracowania obejmuje podmioty, instrumenty oraz zasady i procedury obowiązujące instytucje uczestniczące w realizacji strategii rozwoju województwa; zarządzanie, monitoring i sprawozdawczość oraz sposób koordynacji działań tych instytucji 4. Dalsze usamodzielnienie się województw w zakresie kierowania ich rozwojem znajduje wyraz w przyjęciu paradygmatu zrządzania wielopoziomowego w rozwoju regionalnym. Zarządzanie wielopoziomowe (multi-level governance) jest pojęciem odzwierciedlającym partnerską rolę aktorów na różnych poziomach sprawowania władzy publicznej począwszy od poziomu Unii Europejskiej, na poziomie samorządu lokalnego skończywszy, obecne w polityce wspólnotowej już od 2000 roku 5. W odniesieniu do polityki regionalnej zarządzanie wielopoziomowe odnosi się, z jednej strony, do relacji samorządu województwa i rządu krajowego, z drugiej zaś samorządu województwa i samorządów lokalnych. Od samorządów regionalnych oczekuje się większej aktywności, samodzielności i kreatywności w zakre- 1 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego : Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów dnia 13 lipca 2010 r., Warszawa, 13 lipca 2010 r. 2 A. Regulski, J. Zawistowski, A. Żurawski, Kontrakty terytorialne jako instrument polityki rozwoju. Optymalizacja kontraktów terytorialnych w kontekście wdrażania Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego , Instytut Badań Strukturalnych. 3 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Założenia systemu zarządzania rozwojem Polski. Dokument przyjęty na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 27 kwietnia 2009 r., Warszawa, kwiecień 2009 r. 4 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, tekst. jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 74, poz. 712 z późn. zm. 5 Commission of the European Communities, European Governance. White Paper, COM(2001) 428 final. 7

8 sie planowania rozwoju regionalnego, określania zasad, procedur, instrumentów oraz aktorów procesów rozwojowych. Jednak podkreśla się, że wprawdzie jest to poziom kluczowy w procesie planowania i realizacji polityki regionalnej, nie dysponuje on wszystkimi zasobami, kompetencjami i możliwościami osiągania celów polityk publicznych wykonywanych w województwie. Bez udziału lokalnych podmiotów publicznych, innych podmiotów regionalnych oraz podmiotów należących do sektorów prywatnego i społecznego, skuteczna realizacja polityki rozwoju regionalnego jest niemożliwa. O ile zarządzanie wielopoziomowe odnosi się do relacji wertykalnych (tutaj pomiędzy podmiotami publicznymi), o tyle pojęcie zarządzania wielopodmiotowego (governance) opisuje relacje horyzontalne, międzysektorowe, zachodzące pomiędzy aktorami publicznymi, prywatnymi i społecznymi i oznacza ich równoprawny udział w procesie rozwoju lokalnego/regionalnego i świadczeniu usług publicznych (patrz: rozdz. 4.5). Równoprawne, a więc partnerskie podejście do realizacji polityk sektorowych i terytorialnych jest zasadą wielokrotnie przywoływaną w dokumentach strategicznych o zasięgu krajowym. Toteż jest również podstawą, na której skonstruowano niniejszy system realizacji strategii w zakresie charakteru zaangażowania aktorów procesów rozwojowych. Przez partnerstwo aktorów uczestniczących w realizacji polityki regionalnej rozumie się współudział, współdecydowanie i współodpowiedzialność podmiotów publicznych w tworzeniu polityki i osiąganiu jej celów. Partnerstwo podmiotów publicznych (tj. instytucji krajowych, regionalnych, lokalnych powiatowych i gminnych, miejskich oraz innych) i niepublicznych polega na wspólnym wysiłku przy wyznaczaniu celów polityki regionalnej i współpracy w realizacji wspólnych przedsięwzięć przyczyniających się do osiągnięcia założonych celów, a także monitorowaniu i ewaluacji podejmowanych w ramach polityki regionalnej działań interwencyjnych 6. W procesie decydowania o kierunkach polityki regionalnej, jej priorytetach i instrumentach realizacji biorą udział wszyscy interesariusze mający kluczowy wpływ na realizację strategii regionalnej. Interesariusze reprezentujący sektor prywatny i społeczny, aczkolwiek bezpośrednio nieodpowiedzialni za prowadzenie polityki regionalnej, mają równorzędne prawa w zakresie uczestnictwa w jej realizacji od samego początku, na wszystkich jej etapach. Interesariusze ci przyjmują na siebie obowiązki, których określenie odbywa się na drodze uzgodnienia z rządem i samorządem województwa. Obowiązki te są wykonywane w ramach wdrażania polityki regionalnej. W tak rozumianym partnerstwie znaczenia nabierają miękkie instrumenty implementacji polityki opierające się na relacjach nieformalnych sieci partnerskich, wykorzystujące w większym zakresie metodę otwartej koordynacji wpływ, negocjacje, uzgadnianie, sieciowanie partnerów, aniżeli twarde instrumenty prawne, finansowe i organizacyjne uprawianie polityki. Efektywne wykorzystanie miękkich instrumentów realizacji polityki regionalnej wymaga wzajemnego zaufania partnerów. Budowa zaufania partnerów niepublicznych do instytucji publicznych jest poważnym wyzwaniem dla tych ostatnich 7, które muszą wykazać się rzetelnością i niezawodnością działań, stabilnością decyzji i regulacji prawnych, drożnością kanałów informacyjnych, trwałością struktur, w końcu otwartością na debatę publiczną. 6 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego , s Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Polska Wyzwania rozwojowe. Raport, red. M. Boni, Warszawa 2009, s

9 Zarządzanie wielopoziomowe i wielopodmiotowe opierające się na wielostronnych partnerstwach, wymaga sprawnej koordynacji działań. Podmiotem, który koordynuje wdrażanie strategii województwa jest jego samorząd. Samorząd województwa jako węzeł sieci na szczeblu regionalnym organizuje proces rozwoju regionu w kierunku tworzenia korporacji składającej się z ugrupowań powiązanych zadaniowo dla realizacji wspólnych przedsięwzięć i działań w różnych układach terytorialnych w sposób zintegrowany, przy użyciu instrumentów sieciowych 8. Koordynacja w warunkach zarządzania wielopodmiotowego ma więc na celu nie tylko pozyskanie partnerów dla realizacji strategii, ale połączenie ich w sieci skupione wokół poszczególnych jej priorytetów. Nowym zadaniem samorządu województwa jest budowanie platform współpracy z partnerami działającymi na rzecz rozwoju regionalnego, np. w drodze powołania Regionalnego Forum Terytorialnego płaszczyzny, na której prowadzi się dyskusję strategiczną na temat celów, kierunków i efektów polityki regionalnej oraz płaszczyzny wymiany informacji i doświadczeń między aktorami polityki regionalnej z obszaru województwa 9. Ale również a może przede wszystkim form trwałej międzysektorowej współpracy, której efektem jest wartość dodana pomnożona korzyść każdego z interesariuszy oraz dobro wspólne. Punktem wyjścia dla niniejszego opracowania w zakresie dziedzin strategicznej interwencji i priorytetów tematycznych jest dokument Założenia do aktualizacji strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata , przyjęty przez Zarząd Województwa Podkarpackiego w czerwcu 2012 roku. Podstawą opracowania jest więc zaledwie zalążek a nie ostateczna wersja strategii rozwoju województwa podkarpackiego. Zdefiniowane w tym dokumencie dziedziny i priorytety stanowią osnowę dla wskazania instrumentów wdrażania strategii, mechanizmów koordynacji jej przebiegu oraz systemu monitoringu i ewaluacji. Ponadto wśród dokumentów o znaczeniu regionalnym, będących podstawą niniejszej ekspertyzy, znalazły się: Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata Aktualizacja 2010 oraz Ocena realizacji oraz aktualności celów i priorytetów rozwojowych Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata w kontekście nowych zadań i wyzwań polityki rozwoju kraju i Unii Europejskiej. Raport końcowy przygotowany przez Instytut Badań Strukturalnych i Reytech Sp. z o.o. (luty 2012). Dokumentem o znaczeniu krajowym, który stanowi podstawę prezentowanego poniżej systemu jest Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego : Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie przyjęta przez Radę Ministrów dnia 13 lipca 2010 roku. Pozostałe dokumenty oraz opracowania wykorzystane w niniejszym opracowaniu zostały wykazane w bibliografii. Niniejszy dokument opiera się na źródłach zastanych autorzy nie prowadzili badań empirycznych, które warto zasygnalizować są niezbędne dla lepszej diagnozy znaczenia różnych podmiotów w rozwoju regionalnym, możliwości ich zaangażowania w proces wdrażania strategii, określenia przepływów zasobów, nieformalnych kanałów komunikacji, oraz w końcu zdiagnozowania obecności sieci w regionie. Pożądane jest więc przeprowadzenie analizy sieciowej stosunków wewnątrzregionalnych oraz międzyregionalnych, tych ostatnich rozumianych jako zbliżanie się aktorów polityki regionalnej z różnych, najczęściej sąsiadujących ze sobą województw. W tym kontekście podkreślić bowiem należy potrzebę i konieczność osadzenia polityki rozwoju regionalnego na regionie funkcjonalnym, nie zaś administracyjnym. 8 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego , s Tamże, s

10 2. Podmioty zaangażowane w realizację strategii Podstawą systemu wdrażania strategii rozwoju regionalnego jest opracowanie ram instytucjonalnych, obejmujących system podmiotów, które mogą zostać włączone w procesy kreowania i implementacji polityk publicznych. Z uwagi na zróżnicowanie i specyfikę potencjalnych podmiotów zaangażowanych w rozwój jednostek terytorialnych zasadne wydaje się omówienie ich z uwzględnieniem przynależności sektorowej. W niniejszym opracowaniu przyjęto konwencjonalne rozumienie pierwszego, drugiego i trzeciego sektora. Wyodrębniono jednak sektor czwarty, co uzasadnia się istnieniem podmiotów, które łączy ten sam obszar aktywności (szkolnictwo wyższe, nauka, badania i rozwój), jednak formalnie należących do różnych sektorów Podmioty należące do sektora publicznego Pod pojęciem pierwszego sektora sektora publicznego rozumie się instytucje publiczne: rządowe, samorządowe, jednostki organizacyjne, osoby prawne, a także związki jednostek samorządu terytorialnego. Ich udział w realizacji strategii rozwoju województwa podkarpackiego jest przedmiotem pierwszej części rozdziału Podmioty administracji samorządowej Samorząd województwa podkarpackiego Zaktualizowana Strategia Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata jest dokumentem planistycznym odnoszącym się do zrównoważonego rozwoju województwa ujętego w sposób możliwie całościowy. W związku z tym, w jej realizację zaangażowany będzie szeroki krąg podmiotów, zarówno publicznych (samorządowych i rządowych), prywatnych oraz społecznych. Część podejmowanych działań, zwłaszcza przez podmioty należące do sektorów prywatnego i społecznego, wpisujących się w realizację Strategii może być podejmowanych niezależnie od jej ustaleń i wynikać z realizacji własnych zadań tych podmiotów. Władze województwa będą jednak aktywne w angażowaniu jak najszerszego kręgu interesariuszy do świadomego włączenia się w realizację Strategii. Powinno to z jednej strony skutkować efektem synergii, zaś z drugiej pozwolić uniknąć rozproszonych działań, wymagających wysiłku i pochłaniających środki finansowe, ale niekoniecznie zgodnych z przyjętymi celami, sformułowanymi w oparciu o diagnozy stanu, potencjału i możliwości regionu. Należy jednak mieć na uwadze, że chociaż zadania samorządu województwa w zakresie rozwoju regionalnego są szerokie, to katalog instrumentów będących w dyspozycji władz jest ograniczony i podlega licznym uwarunkowaniom, zwłaszcza natury prawnej. A. Zadania samorządu województwa w krajowym systemie zarządzania rozwojem regionalnym Zadania samorządu województwa w zakresie rozwoju regionalnego wynikają przede wszystkim z ustaw, wśród których pierwszorzędną rolę odgrywa ustawa o samorządzie województwa 10. Przepisy rozdziału 2. wskazują samorząd województwa jako podmiot odpowie- 10 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz z późn. zm. 10

11 dzialny za określenie strategii województwa, uwzględniającej m.in. pobudzanie aktywności gospodarczej, podnoszenie konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego, kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego, jak również kształtowanie świadomości obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a także rozwijanie tożsamości lokalnej. Ustawa nie ogranicza się jedynie do etapu planowania. Na samorząd województwa nakłada również obowiązek prowadzenia polityki rozwoju, zwracając w szczególności uwagę na tworzenie warunków rozwoju gospodarczego; utrzymanie i rozbudowę infrastruktury społecznej i technicznej; pozyskiwanie środków finansowych na realizację programów wojewódzkich i regionalnego programu operacyjnego z budżetu państwa i Unii Europejskiej, jak również z sektora prywatnego w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego; wspieranie działań na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia obywateli, wspieranie rozwoju nauki, kultury, jak również integracji społecznej i związane z tym przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Zarówno podczas opracowywania strategii, jak i realizacji polityki rozwoju samorząd województwa jest zobowiązany do współpracy z innymi podmiotami, w szczególności innymi jednostkami samorządu terytorialnego z obszaru województwa (ale również innymi województwami), samorządem gospodarczym i zawodowym, administracją rządową, szkołami wyższymi oraz organizacjami pozarządowymi. Ustawa dopuszcza również współpracę z organizacjami międzynarodowymi i regionami innych państw, zwłaszcza sąsiednich. Do ustawy o samorządzie województwa odwołują się regulacje prawne i dokumenty dotyczące zarządzania rozwojem regionalnym na szczeblu krajowym oraz nakładające jednocześnie na samorządowe województwa szereg obowiązków i zadań w tym zakresie. W ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 11 ponownie wskazano (art. 3) samorząd województwa jako jeden z podmiotów prowadzących politykę regionalną. Uściślono jego zadania w odniesieniu do opracowania strategii rozwoju, wskazując elementy, jakie powinna zawierać (w szczególności diagnozę sytuacji w odniesieniu do zakresu objętego programowaniem strategicznym, z uwzględnieniem stanu środowiska oraz zróżnicowań przestrzennych, prognozę trendów rozwojowych, określenie celów rozwoju w zakresie objętym strategią, wskaźniki realizacji, określenie kierunków interwencji). Ponadto określono, że projekt strategii podlega konsultacjom społecznym, z których przebiegu i wyników należy sporządzić i podać do publicznej wiadomości sprawozdanie, zawierające również ustosunkowanie się do uwag zgłaszanych w trakcie konsultacji wraz z uzasadnieniem. Organem przyjmującym strategię na poziomie regionalnym jest sejmik województwa. W celu realizacji strategii ustanawiane są programy (operacyjne 12 i rozwoju 13 ), określające przewidziane działania zgodnie z ustalonym systemem finansowania i realizacji. Na samo- 11 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, tekst. jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 74, poz. 712 z późn. zm. 12 Dokumenty, o których mowa w art. 37 rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiającego przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1260/1999, realizujące cele zawarte w narodowej strategii spójności i strategiach rozwoju określających podstawowe uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju w danych obszarach wskazanych w średniookresowej strategii rozwoju kraju, odnoszące się do rozwoju regionów, rozwoju przestrzennego, sektorów lub dziedzin, realizowane przy pomocy programów. 13 Dokumenty realizujące cele zawarte w strategiach rozwoju określających podstawowe uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju w danych obszarach wskazanych w średniookresowej strategii rozwoju kraju, odnoszące się do 11

12 rządowe władze województwa nałożono obowiązek opracowywania i przyjmowania programów. Czyni to zarząd województwa, przy czym w przypadku programu operacyjnego projekt opracowywany jest przy współpracy z ministrem rozwoju regionalnego. Programy rozwoju muszą spełniać określone w art. 17. wymogi, w szczególności zawierać diagnozę sytuacji społeczno-gospodarczej; cel główny i cele szczegółowe w nawiązaniu do średniookresowej strategii rozwoju kraju, narodowej strategii spójności lub strategii rozwoju regionalnego wraz z określonymi wskaźnikami; priorytety oraz kierunki interwencji w zakresie terytorialnym; sposób monitorowania i oceny stopnia osiągania celów; plan finansowy (źródła finansowania realizacji programu, kwotę środków przeznaczonych na finansowanie realizacji programu i jej podział między poszczególne priorytety, informację o wysokości współfinansowania na poziomie programu i priorytetów) oraz podstawowe założenia systemu realizacji. Podobnie jak w przypadku strategii rozwoju, przyjmowane przez zarząd województwa w formie uchwały programy podlegają konsultacjom społecznym i podawane są do publicznej wiadomości. W odniesieniu do programów operacyjnych zarząd województwa może pełnić rolę instytucji zarządzającej, na której spoczywa szereg obowiązków określonych w art. 26. ustawy. Do najważniejszych spośród nich można zaliczyć: przygotowanie szczegółowego opisu priorytetów programu operacyjnego; przygotowanie i przekazanie Komitetowi Monitorującemu do zatwierdzenia propozycji kryteriów wyboru projektów; wybór projektów, które będą dofinansowane w ramach programu operacyjnego; określenie kryteriów kwalifikowalności wydatków objętych dofinansowaniem; określenie poziomu dofinansowania projektu; określenie systemu realizacji programu operacyjnego; zarządzanie środkami finansowymi przeznaczonymi na realizację programu operacyjnego; monitorowanie postępów w realizacji, ewaluacja programu operacyjnego oraz stopnia osiągania jego celów. Dokumentem precyzującym zadania samorządu wojewódzkiego w zakresie krajowego systemu zarządzania rozwojem regionalnym jest Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie (KSRR). Wśród określonych w strategii cech polityki regionalnej istotne znaczenie mają: 1) podejście terytorialne do zagadnień rozwojowych, 2) organizacja systemu planowania i podstawowych decyzji zarządczych na poziomie regionalnym, 3) wielopoziomowy system zarządzania opierający się na tworzeniu i utrwalaniu szerokich partnerstw między instytucjami demokratycznego państwa i społeczeństwa, 4) umiejscowienie planowania i realizacji na najbardziej adekwatnym do zadań poziomie zarządzania sferą publiczną. W strategii określono, że system programowania i wdrażania polityki regionalnej będzie uwzględniał kluczową rolę ministra rozwoju regionalnego i samorządu województwa, któremu przypisano zadania związane nie tylko z programowaniem i zarządzaniem, ale również koordynację oraz integrację działań różnych podmiotów na poziomie regionalnym i lokalnym. Przewidziane włączenie różnych podmiotów w realizację strategii, w tym prywatnych, powoduje, że samorząd województwa powinien stać się na poziomie regionalnym węzłem sieci integrującej działania tych podmiotów. rozwoju regionów, rozwoju przestrzennego, sektorów lub dziedzin, realizowane przy pomocy programów, w tym programy wojewódzkie w rozumieniu ustawy o samorządzie województwa, oraz programy wieloletnie, o których mowa w przepisach o finansach publicznych. 12

13 Do najważniejszych zadań spoczywających na samorządzie województwa jako jednym z podmiotów zaangażowanych w realizację KSRR zaliczono: 1. Programowanie i zarządzanie procesami rozwoju na poziomie regionalnym samorząd województwa jest odpowiedzialny za: a) opracowanie strategii i planu zagospodarowania przestrzennego województwa; b) aktywny udział w opracowywaniu strategicznych dokumentów służących wdrażaniu europejskiej polityki spójności na poziomie krajowym i europejskim, opiniowanie przyjmowanych rozwiązań na tych poziomach; c) udział w opracowywaniu KSRR i związanych z tym konsultacjach na poziomie rządowym, jak również udział w opracowywaniu innych dokumentów służących pozyskiwaniu środków rozwojowych z UE, d) uczestniczenie w negocjacjach z KE dokumentów, na podstawie których pozyskiwane będą środki europejskie przeznaczone na rozwój regionu; e) regulowanie wdrażania na poziomie regionu KSRR poprzez opracowywanie procedur i wytycznych; f) zarządzanie na swoim poziomie programami operacyjnymi i programami rozwoju. 2. Koordynowanie działań rozwojowych realizowanych na terenie województwa: a) uczestniczenie w pracach Komitetu Koordynacyjnego do spraw Polityki Rozwoju oraz powoływanych w jego ramach zespołach roboczych; b) koordynowanie przygotowania i realizacji kontraktu terytorialnego uzgadnianie wysokości samorządowych środków przekazywanych na jego realizację oraz koordynowanie opracowania listy przedsięwzięć priorytetowych wraz z jej uzgodnieniem z partnerami spoza sektora publicznego, oraz negocjowanie zawartości kontraktu ze stroną rządową; c) uczestniczenie w pracach komitetów monitorujących programy operacyjne. 3. Czuwanie nad przebiegiem procesów realizacji polityki regionalnej na terenie województwa, między innymi poprzez: a) budowę systemów informacji przestrzennej i regionalnej; b) monitorowanie i ocenę postępów w realizacji regionalnych priorytetów rozwojowych, jak również przedsięwzięć priorytetowych uzgodnionych w ramach kontraktu terytorialnego; c) opracowywanie co trzy lata raportu o rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym województwa; d) uczestniczenie w budowie jednolitego systemu wskaźników w formie elektronicznej bazy danych statystycznych; e) analizowanie i ocenę trafności ogólnych kierunków na etapie programowania, przygotowywanie analiz, ocen i scenariuszy rozwoju regionu; f) ewaluację (ex ante, bieżącą i ex post) realizowanych programów i strategii oraz wypracowywanie rekomendacji do zmian przyjętej polityki w oparciu o badania ewaluacyjne i analizę powiązań i wpływu strategii i programów UE na regionalne strategie i programy. 13

14 B. Jednostki organizacyjne samorządu województwa podkarpackiego W realizację zaktualizowanej Strategii zostaną włączone jednostki organizacyjne województwa podkarpackiego, odpowiednio do merytorycznych zakresów ich działalności. Wykorzystanie tych jednostek nie będzie nastręczało trudności ze względu na organizacyjną podległość i możliwość bezpośredniego zlecania odpowiednich zadań przez Zarząd Województwa. Nie bez znaczenia będzie również możliwość bezpośredniego finansowego wspierania tych jednostek z budżetu województwa, z ukierunkowaniem na wydatki związane z realizacją celów określonych w Strategii. Zaangażowanie jednostek w realizację zadań z poszczególnych dziedzin interwencji obrazuje tabela 1. Należy mieć na uwadze fakt, że przyporządkowanie to ma charakter ogólny niektóre jednostki będą aktywne jednocześnie w więcej niż jednej dziedzinie. Np. działalność policealnych szkół medycznych będzie się wiązała głównie z zadaniami edukacyjnymi, jednak trudno nie dostrzegać związku z ochroną zdrowia. Tabela 1. Zaangażowanie jednostek organizacyjnych województwa w realizację zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata Dziedzina działań strategicznych Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Kapitał ludzki i społeczny Przemysł Nauka, badania, szkolnictwo wyższe Turystyka Rolnictwo Instytucje otoczenia biznesu Edukacja Kultura i dziedzictwo kulturowe Jednostka organizacyjna Nie zidentyfikowano jednostek organizacyjnych województwa zaangażowanych w realizację priorytetu. Podkarpackie Centrum Edukacji Nauczycieli w Rzeszowie, Kolegium Nauczycielskie im. Aleksandra Fredry w Przemyślu, Nauczycielskie Kolegia Języków Obcych w Dębicy, Leżajsku, Mielcu, Nisku, Przemyślu, Przeworsku, Ropczycach, Rzeszowie i Tarnobrzegu, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Rzeszowie, Biblioteka Pedagogiczna w Tarnobrzegu Zespół Parków Krajobrazowych w Przemyślu, Zespół Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie, Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach, Centrum Kulturalne w Przemyślu, Filharmonia Podkarpacka im. Artura Malawskiego w Rzeszowie, Galeria Sztuki Współczesnej w Przemyślu, Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, Muzeum Podkarpackie w Krośnie, Muzeum Zamek w Łańcucie, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu, Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie, Wojewódzki Dom Kultury w Rzeszowie Nie zidentyfikowano jednostek organizacyjnych województwa zaangażowanych w realizację priorytetu. Nie zidentyfikowano jednostek organizacyjnych województwa zaangażowanych w realizację priorytetu. Podkarpackie Centrum Edukacji Nauczycieli w Rzeszowie, Medyczne Szkoły Policealne w Jaśle, Łańcucie, Mielcu, Przemyślu, Rzeszowie, Sanoku i Stalowej Woli; Kolegium Nauczycielskie im. Aleksandra Fredry w Przemyślu, Nauczycielskie Kolegia Języków Obcych w Dębicy, Leżajsku, Mielcu, Nisku, Przemyślu, Przeworsku, Ropczycach, Rzeszowie i Tarnobrzegu, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Rzeszowie, Biblioteka Pedagogiczna w Tarnobrzegu Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach, Centrum Kulturalne w Przemyślu, Filharmonia Podkarpacka im. Artura Malawskiego w Rzeszowie, Galeria Sztuki Współczesnej w Przemyślu, Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, 14

15 Sieć osadnicza Środowisko i energetyka Włączenie społeczne Zdrowie publiczne Dostępność komunikacyjna Funkcje obszarów wiejskich Spójność przestrzenna i wzmacnianie funkcji ośrodków subregionalnych Zapobieganie zagrożeniom Ochrona środowiska Źródło: opracowanie własne. Muzeum Podkarpackie w Krośnie, Muzeum Zamek w Łańcucie, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu, Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie, Wojewódzki Dom Kultury w Rzeszowie Regionalny Ośrodek Pomocy Społecznej w Rzeszowie, Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie, Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień w Rzeszowie Specjalistyczny Psychiatryczny Zespół Opieki Zdrowotnej im. prof. Antoniego Kępińskiego w Jarosławiu, Wojewódzki Szpital Podkarpacki im. Jana Pawła II w Krośnie, Wojewódzki Szpital im. Św. Ojca Pio w Przemyślu, Wojewódzki Zespół Specjalistyczny w Rzeszowie, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Fryderyka Chopina w Rzeszowie, Szpital Wojewódzki Nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Rzeszowie, Specjalistyczny Zespół Gruźlicy i Chorób Płuc w Rzeszowie, Wojewódzki Szpital im. Zofii z Zamoyskich Tarnowskiej w Tarnobrzegu, Wojewódzki Podkarpacki Szpital Psychiatryczny im. prof. Eugeniusza Brzezickiego w Żurawicy, Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia w Stalowej Woli, Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień w Rzeszowie, Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy w Rzeszowie, Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Rzeszowie, Obwody Lecznictwa Kolejowego w Przemyślu i Rzeszowie s.p.z.o.z. Podkarpacki Zarząd Dróg Wojewódzkich w Rzeszowie Podkarpackie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych w Rzeszowie Podkarpackie Biuro Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Rzeszowie Podkarpacki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Zespół Parków Krajobrazowych w Przemyślu, Zespół Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie, Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach C. Samorządowe osoby prawne Wśród samorządowych podmiotów zaangażowanych w realizację zaktualizowanej Strategii istotną rolę będą odgrywały Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie (WFOŚiGW) oraz Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale (PODR). WFOŚiGW działa na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska 14, natomiast PODR ustawy z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego 15. Zasady, organizację i tryb działania obydwu instytucji określają statuty nadane przez Sejmik Województwa Podkarpackiego. Tym samym istnieją formalno-prawne i instytucjonalne relacje pomiędzy tymi jednostkami a samorządem województwa. Sytuacja taka będzie sprzyjać koordynacji działań i zaangażowaniu na rzecz realizacji strategii rozwoju województwa. 14 Tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm. 15 Dz.U. z 2004 r. Nr 251, poz z późn. zm. 15

16 W przypadku WFOŚiGW jako podstawowe dziedziny współdziałania należy wskazać ochronę środowiska i zapobieganie zagrożeniom (w ramach obszaru Środowisko i energetyka), gdyż zgodnie z ustawą Prawo środowiska do zadań wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej należy między innymi: opracowywanie planów służących gospodarowaniu wodami, planów zarządzania ryzykiem powodziowym, planów przeciwdziałania skutkom suszy; przedsięwzięcia związane z ochroną wód; wspomaganie realizacji zadań w zakresie rozpoznawania, bilansowania i ochrony wód podziemnych w celu ich racjonalnego wykorzystania przez społeczeństwo i gospodarkę; wspomaganie realizacji zadań modernizacyjnych i inwestycyjnych, służących ochronie środowiska i gospodarce wodnej, w tym dotyczących instalacji lub urządzeń ochrony przeciwpowodziowej i obiektów małej retencji wodnej; przedsięwzięcia związane z gospodarką odpadami; przedsięwzięcia związane z ochroną powierzchni ziemi; przeciwdziałanie klęskom żywiołowym i likwidowanie ich skutków dla środowiska; przedsięwzięcia związane z ochroną powietrza 16. Wskazane powyżej dziedziny to nie jedyne spośród możliwych pól współdziałania, gdyż zakres zadań wojewódzkich funduszy jest szerszy, co będzie pozwalało na podejmowanie działań również w innych dziedzinach określonych w zaktualizowanej Strategii (np. jednym z zadań wojewódzkich funduszy jest wspomaganie wykorzystania lokalnych źródeł energii odnawialnej oraz wprowadzania bardziej przyjaznych dla środowiska nośników energii, czy też wspomaganie działalności związanej z wytwarzaniem biokomponentów i biopaliw ciekłych, co mieści się w obszarze dziedziny zaktualizowanej Strategii Wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego (dywersyfikacja źródeł energii)). PODR wykonuje zadania w istotnym obszarze jakim jest rolnictwo i obszary wiejskie. Zgodnie z ustawą w ramach usług doradztwa rolniczego są to między innymi: szkolenia dla rolników i innych mieszkańców obszarów wiejskich; działalność informacyjna wspierająca rozwój produkcji rolniczej; działalność w zakresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych rolników i innych mieszkańców obszarów wiejskich; pomoc rolnikom i innym mieszkańcom obszarów wiejskich w zakresie sporządzania dokumentacji niezbędnej do uzyskania pomocy ze środków zagranicznych, w tym unijnych; upowszechnianie metod produkcji rolniczej i stylu życia przyjaznych dla środowiska; podejmowanie działania na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi, ekologicznego i funkcjonalnego urządzania gospodarstwa rolnego; upowszechnianie rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej oraz promocja wsi jako atrakcyjnego miejsca wypoczynku. Tak sformułowany katalog zadań powoduje, że PODR może być ważnym partnerem samorządu województwa przede wszystkim w działaniach objętych dziedziną Sieć osadnicza 16 Tamże, art. 400b. 16

17 Funkcje obszarów wiejskich. Należy zwrócić również uwagę na wykorzystanie atutu PODR, jakim jest dobra sieć doradców, sięgająca praktycznie do każdej gminy województwa. Tym samym powinien odgrywać znaczącą rolę zarówno w upowszechnianiu Strategii wśród mieszkańców wsi, jak i pozyskiwaniu informacji zwrotnych możliwych do wykorzystania w procesie monitoringu i ewaluacji. Ośrodek może stanowić węzeł skupiający sieć wszelkiego rodzaju podmiotów aktywnych w środowisku wiejskim oraz stanowić pomoc w koordynacji działań nakierowanych na realizację celów Strategii. Jest to istotne również w kontekście polityki regionalnej Unii Europejskiej. Wyłączenie z polityki spójności Wspólnej Polityki Rolnej spowodowało konieczność wzmocnienia mechanizmów koordynacyjnych 17 tak, by obydwie sfery się wzajemnie uzupełniały, a działania podejmowane w każdej z nich prowadziły do wszechstronnego rozwoju regionów Samorządy lokalne Ustawa o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (art. 3) określa, że obok Rady Ministrów i samorządu województwa politykę rozwoju prowadzi również samorząd powiatowy i gminny (jednak samorządy tych szczebli w sposób bezpośredni za nią nie odpowiadają). Zaangażowanie samorządów lokalnych w realizację strategii rozwoju województwa związane jest również z przyjętą na szczeblu krajowym nową koncepcją prowadzenia polityki rozwoju, realizowaną poprzez szerokie partnerstwo i zarządzanie wielopoziomowe. Na zaangażowanie w realizację strategii samorządów lokalnych ma również wpływ nowy, polaryzacyjno-dyfuzyjny model rozwoju, w którym główną rolę odgrywają metropolie/miasta bieguny wzrostu. Na poziomie regionu jest to dążenie do poszerzania i wzmacniania kanałów rozprzestrzeniania rozwoju do obszarów pozametropolitalnych (dyfuzja regionalna) 18. W Polsce obowiązuje trzypoziomowy model samorządu terytorialnego, pomiędzy poziomami nie ma hierarchicznej zależności każda z jednostek dysponuje samodzielnością. Rzutuje to na wzajemne relacje. Samorząd województwa, odpowiedzialny za politykę rozwoju na poziomie regionu oraz realizację strategii rozwoju, nie może bezpośrednio (w systemie nakazowym) wpływać na inne jednostki samorządu terytorialnego, by podjęły lub zaniechały podejmowania określonych działań. Wzajemne relacje muszą opierać się na zasadzie partnerstwa, równouprawnienia i poszanowania niezależności każdej ze stron. Nie oznacza to jednak, że władze samorządowego województwa pozbawione są wszelkich instrumentów, za pomocą których mogłyby wpływać na udział powiatów i gmin w realizacji przyjętych założeń. Pośrednie instrumenty, jakie będą wykorzystywane w procesie realizacji zaktualizowanej Strategii zostały wskazane w części opracowania dotyczącej instrumentów wdrożeniowych. A. Powiaty Działania podejmowane przez samorządy powiatowe w ramach realizacji ich zadań mogą (a wręcz powinny) zostać powiązane z realizacją strategii rozwoju województwa. Wśród enumeratywnie wymienionych w ustawie z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiato- 17 Tytuł I, rozdział IV, art. 9 rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiającego przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1260/1999, Dz.Urz. UE L 210 z Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa strategia rozwoju regionalnego : Regiony, miasta, obszary wiejskie. Załączniki, Warszawa 2010, s

18 wym 19 zadań większość ma ścisły związek ze zaktualizowaną strategią i określonymi w niej dziedzinami działań strategicznych, zwłaszcza: Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka (turystyka, instytucje otoczenia biznesu); Kapitał ludzki i społeczny (edukacja, kultura i dziedzictwo kulturowe, społeczeństwo obywatelskie, włączenie społeczne, zdrowie publiczne); Sieć osadnicza (dostępność komunikacyjna, dostępność do technologii informacyjnych, spójność przestrzenna i wzmacnianie funkcji ośrodków subregionalnych); Środowisko i energetyka (zapobieganie zagrożeniom, ochrona środowiska). Ponieważ samorządy powiatowe wykonują zadania o zasięgu ponadgminnym, to ich wpływ na realizację strategii będzie znaczący. W niektórych obszarach, jak np. szkolnictwo ponadpodstawowe, wręcz decydujący. Nie bez znaczenia może być również fakt integracji gmin i tworzenia jednostek terytorialnych o silnej tożsamości, wykorzystujących zasoby endogeniczne i zmierzających do wykorzystania ich specyficznych walorów jako przewag konkurencyjnych, a tym samym ich wzmacniania i rozwoju. Szczególny rodzaj samorządów szczebla powiatowego stanowią miasta na prawach powiatu (powiaty grodzkie Rzeszów, Przemyśl, Krosno, Tarnobrzeg). Będą one odgrywały ważną rolę w realizacji polityki rozwoju na szczeblu regionalnym, ze względu na ich potencjał, wynikający między innymi z liczby mieszkańców, koncentracji podmiotów gospodarczych, jednostek naukowych, edukacyjnych, kulturalnych, instytucji otoczenia biznesu itp. Miasta te powinny pełnić rolę subregionalnych ośrodków wzrostu, korzystnie wpływających na otoczenie. Wśród powiatów grodzkich dominującą rolę będzie odgrywał Rzeszów, będący największym miastem województwa i jego stolicą, pretendujący do osiągnięcia pozycji metropolii. W Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 przewidziano, że pod koniec tego okresu Rzeszów osiągnie poziom ośrodka krajowego pełniącego niektóre funkcje metr o- politalne 20. Przyjęta w zaktualizowanej Strategii dziedzina Funkcje metropolitalne Rzeszowa będzie obszarem szczególnej aktywności i współodpowiedzialności władz miejskich. B. Gminy Podobnie jak powiaty, gminy również wykonują szereg zadań 21 mających ścisły związek z realizacją strategii. Oczywiście skala i rodzaj wpływu działań poszczególnych jednostek będą różne, ze względu na różnice wielkości i potencjałów. Istotną rolę odgrywać będą zwłaszcza większe w skali województwa miasta: Mielec i Stalowa Wola, wyróżniające się potencjałem gospodarczym i społecznym. Ośrodki te, będące miejscem koncentracji przedsiębiorstw i instytucji otoczenia biznesu, już w chwili obecnej korzystnie oddziałują na otoczenie. Ważny wpływ na realizację Strategii będą również wywierać takie miasta jak Dębica, Jarosław, Jasło, Sanok, dysponujące również na tle innych gmin silniejszym potencjałem. Odpowiednio wsparte w ramach priorytetu Spójność przestrzenna, w dłuższej perspektywie 19 Tekst jedn. DzU z 2001 r., nr 142, poz z późn. zm. 20 Rada Ministrów, Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. z 27 kwietnia 2012 r., poz. 252, s Art. 7 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz z późn. zm. 18

19 mogą stać się uzupełnieniem sieci subregionalnych biegunów wzrostu, opartej w chwili obecnej głównie na miastach na prawach powiatu oraz wspomnianych Mielcu i Stalowej Woli. W odniesieniu do gmin o zróżnicowanym potencjale można wskazać niektóre dziedziny działań strategicznych, w których będą odgrywać większą lub mniejszą rolę: Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka (turystyka, rolnictwo zwłaszcza w zakresie inicjatyw scaleniowych, instytucje otoczenia biznesu); Kapitał ludzki i społeczny (edukacja, kultura i dziedzictwo kulturowe, społeczeństwo obywatelskie, włączenie społeczne, zdrowie publiczne); Sieć osadnicza (dostępność komunikacyjna, dostępność do technologii informacyjnych, funkcje obszarów wiejskich, spójność przestrzenna); Środowisko i energetyka (zapobieganie zagrożeniom, ochrona środowiska, racjonalne wykorzystanie zasobów energetycznych). Należy zwrócić uwagę na rolę samorządów gminnych w zakresie kształtowania przestrzeni, w związku z tym, że to na tym poziomie uchwalane są studia uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, wpływające bezpośrednio praktycznie na każdą sferę aktywności człowieka. W kontekście nowego, zintegrowanego podejścia do polityki rozwoju, traktującego komplementarnie strategie rozwoju i polityką przestrzenną 22, kompetencja ta nabiera szczególnego znaczenia. Polityka gmin, zaspokajających podstawowe potrzeby mieszkańców, wpływa istotnie na poziom życia, w związku z tym może wywrzeć w dłuższej perspektywie korzystny, bądź negatywny wpływ na procesy migracyjne, a to z kolei będzie oddziaływać na rozwój terytorialny w skali sub- i regionalnej. C. Stowarzyszenia i związki gmin W nowej koncepcji polityki rozwoju, kładącej nacisk na ujęcie terytorialne, w którym podejmowane działania przekraczają niejednokrotnie granice administracyjne, stowarzyszenia i związki gmin mogą odgrywać istotną rolę w realizacji strategii. Są przykładem korporacji zadaniowych, o których mowa w KSRR 23. Powołane zwykle dla realizacji określonych przedsięwzięć, mają charakter funkcjonalny. Mogą stanowić platformę uzgodnieniową, koordynacyjną, jak również podmiot prowadzący działania o charakterze wykonawczym. W wykazie związków gmin i powiatów, wg stanu na 30 września 2011 r. 24 znajdowało się 20 związków gmin, których członkami są gminy z województwa podkarpackiego. Część spośród tych związków łączy gminy z więcej niż jednego województwa i stanowi kolejne potwierdzenie istnienia terytorialnych interesów wykraczających poza istniejące granice administracyjne. Na podstawie wskazanych w wykazie zadań, dla wykonywania których związki zostały powołane, można zidentyfikować określone w Strategii dziedziny, w które mogłyby się zaangażować zrzeszone gminy (działalność części związków nakłada się na więcej niż jedną ze wskazanych dziedzin): Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka (turystyka) np. Związek Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego, Łańcucko-Leżajski Związek Gmin Turystycznych; 22 Koncepcja przestrzennego rozwoju..., s Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa strategia rozwoju..., s Biuletyn Informacji Publicznej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, ( ). 19

20 Kapitał ludzki i społeczny (edukacja, kultura i dziedzictwo kulturowe, włączenie społeczne, zdrowie publiczne) np. Łańcucko-Leżajski Związek Gmin Turystycznych, Związek Gmin Ziemi Przeworskiej, Związek Międzygminny Ziemia Leżajska ; Sieć osadnicza (dostępność komunikacyjna, dostępność do technologii informacyjnych) np. Związek Gmin Ziemi Przemyskiej; Związek Komunalny JASIONKA ; Związek Gmin Doliny Wielopolki i Tuszymki; Środowisko i energetyka (zapobieganie zagrożeniom, ochrona środowiska, wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego, racjonalne wykorzystanie zasobów energetycznych) np. Związek Gmin Bieszczadzkich, Związek Gmin Brzozowskich, Związek Komunalny Wisłok, Związek Gmin Dorzecza Wisłoki. Zrzeszanie się gmin w formie stowarzyszeń w oparciu o ustawę Prawo o stowarzyszeniach 25 jest mniej popularne (wyłączając udział gmin w Lokalnych Grupach Działania, które zrzeszają również przedstawicieli drugiego i trzeciego sektora i z tego powodu ich rola w systemie realizacji Strategii została scharakteryzowane w grupie tych właśnie podmiotów), jednak niektóre spośród istniejących mogą zostać włączone, w różnym stopniu, w realizację Strategii. Np. Podkarpackie Stowarzyszenie Samorządów Terytorialnych oraz Stowarzyszenie Aglomeracja Rzeszowska. Szczególnie to drugie może odegrać znaczącą rolę w osiąganiu założonych celów w związku z rolą, jaką przewidziano w polaryzacyjno-dyfuzyjnym modelu rozwoju, przyjętym w KSRR. Podobnie jak w przypadku powiatów i gmin, samorząd województwa nie może bezpośrednio wpływać na działania podejmowane przez związki i stowarzyszenia samorządów terytorialnych. W dyspozycji władz województwa pozostają instrumenty pośrednie, oparte o zasady niezależności i partnerstwa Podmioty administracji rządowej Zaktualizowana Strategia rozwoju województwa podkarpackiego stanowi część krajowej polityki rozwoju i jest ściśle powiązana z KSRR. Na podstawie przyjętych tam założeń, dotyczących systemu realizacji 26, można przyjąć, że we wdrażaniu wojewódzkiej strategii rozwoju szczególny udział będą miały: minister właściwy ds. rozwoju regionalnego, pozostałe ministerstwa oraz wojewoda. Niezależnie od tych podmiotów na realizację regionalnej strategii będą wpływać również inne organy i instytucje wchodzące w skład administracji rządowej (zespolonej i niezespolonej) usytuowane na obszarze województwa, m.in. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Konserwator Zabytków, czy też państwowe inspekcje i straże. Należy zwrócić uwagę na rodzaj relacji samorząd województwa administracja rządowa. Samorząd województwa nie podlega administracji rządowej i formalnie w swoich działaniach jest niezależny. Nie oznacza to jednak pełniej swobody działania, zwłaszcza w zakresie polityki regionalnej, która powinna być elementem polityki rozwoju kraju. Zarówno cele polityki regionalnej realizowanej przez państwo, jak i realizowanej przez poszczególne regiony, 25 Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, tekst. jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 z późn. zm. 26 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa strategia rozwoju..., rozdz

21 muszą wpisywać się w ogólne cele rozwojowe kraju. Dlatego też strategie rozwoju województw powinny uwzględniać cele określone w średniookresowej strategii rozwoju kraju 27. Administracja rządowa dysponuje większymi możliwościami oddziaływania na politykę rozwoju (w tym regionalną) na poziomie ogólnym, poprzez ustalanie kierunków, zasad i obowiązujących reguł. W tym kontekście ważna jest komunikacja i przepływ informacji, tak by decyzje na poziomie centralnym były podejmowane z uwzględnieniem interesów województwa podkarpackiego. Samorząd województwa będzie aktywnie uczestniczył w konsultacjach, pracach przygotowawczych i koordynacyjnych, starając się tym samym wpływać na politykę władz centralnych wobec województwa Administracja centralna A. Minister Rozwoju Regionalnego Minister ds. rozwoju regionalnego oraz obsługujące go ministerstwo pełni rolę wiodącego ośrodka w obszarze polityki rozwoju, w tym polityk ukierunkowanych terytorialnie, stymulującego i monitorującego działania administracji na szczeblu krajowym i regionalnym 28. W zakresie realizacji Strategii na pierwszy plan wysuwają się następujące kompetencje w zakresie koordynowania działań rozwojowych mających wpływ terytorialny: negocjowanie kontraktu terytorialnego z samorządem województwa jako przedstawiciel strony rządowej, uczestniczenie w pracach Regionalnego Komitetu Monitorującego, monitorowanie sprawności systemu instytucjonalnego polityki regionalnej, w tym realizacji kontraktu terytorialnego. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (MRR) odgrywa istotną rolę w obszarze pozyskiwania środków unijnych. Przygotowuje oraz uzgadnia z Komisją Europejską dokumenty strategiczne i programowe dotyczące przeznaczenia funduszy unijnych, nadzoruje prawidłowy przebieg procesów zarządzania, wdrażania, monitorowania i ewaluacji programów współfinansowanych ze środków polityki spójności, zarządza krajowymi programami operacyjnymi oraz koordynuje wdrażanie szesnastu programów regionalnych (zwłaszcza w procesie uzgadniania i negocjowania programów operacyjnych). W aktualnej perspektywie finansowej ( ) programy operacyjne, w tym Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego, są już w zaawansowanym stadium realizacji, jednak w procesie przygotowywania programów na lata przyszłe, Ministerstwo ponownie będzie wpływać na ich kształt, a tym samym będzie oddziaływać na realizację zaktualizowanej Strategii, sięgającej roku B. Ministerstwa W związku ze zintegrowanym podejściem 29 i położeniem nacisku na terytorialny wymiar polityki rozwojowej, podmiotami, które będą również wpływać na realizację odnowionej 27 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Założenia systemu zarządzania rozwojem Polski. Dokument przyjęty na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 27 kwietnia 2009 r. Warszawa, kwiecień 2009, s Tamże, s Podejście zintegrowane ułatwia łączenie różnych sektorowych i dziedzinowych interwencji, tak by efekt synergii był jak największy (integracja pozioma). Sprzyja również silniejszemu powiązaniu i koordynacji działań podejmowanych przez podmioty na różnych szczeblach zarządzania (integracja pionowa). Zintegrowane podejście łączy też aspekty gospodarcze, społeczne i terytorialne. Właściwie prowadzona polityka rozwoju, skoncentrowana tematycznie i terytorialnie, przyczyniać się będzie do lepszego dysponowania wszystkimi środkami 21

22 Strategii będą również poszczególne ministerstwa (resorty). Chociaż nie będą jej bezpośrednim wykonawcą, to jednak podejmowane przez nie działania w ramach polityk sektorowych, odpowiednio skoordynowane z celami Strategii, np. w ramach kontraktu terytorialnego, mogą być istotnym wsparciem jej wdrażania. Jedną z istotniejszych kompetencji w tym kontekście będzie udział ministerstw w opracowywaniu listy przedsięwzięć priorytetowych na poziomie krajowym oraz negocjowanie zapisów kontraktów terytorialnych po stronie rządowej, organizowanych przez Ministra Rozwoju Regionalnego. Powinno to zapewnić dostosowanie interwencji sektorowych do potrzeb regionu poprzez konfrontowanie priorytetów krajowych z oczekiwaniami i uwarunkowaniami regionalnymi 30. Z racji wspomnianego już wyłączenia z polityki spójności UE Wspólnej Polityki Rolnej, szczególnie ważną rolę w kontekście realizacji Strategii będzie odgrywało Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, będące instytucją zarządzającą Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich, finansowanym z Europejskiego Funduszu na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, która zajmuje się wdrażaniem w rolnictwie i na obszarach wiejskich instrumentów współfinansowanych z unijnego budżetu oraz udzielaniem pomocy ze środków krajowych. W związku z ciągle dużym znaczeniem rolnictwa w gospodarce regionu, działalność obu podmiotów będzie wywierała istotny wpływ na realizację założeń w dziedzinie Konkurencyjna i Innowacyjna Gospodarka Rolnictwo, oraz Sieć osadnicza Funkcje obszarów wiejskich. Równie istotne jest włączenie w procesy realizacji strategii zwłaszcza w odniesieniu do podkarpackiego rolnictwa Agencji Rynku Rolnego (ARR), która jest akredytowaną przez UE instytucją płatniczą. Prowadzone przez ARR działania dotyczą promocji założeń Wspólnej Polityki Rolnej, dopłat do produkcji mlecznej, ale także monitorowanie rynku biokomponentów i paliw ciekłych, interwencyjny skup i sprzedaż produktów rolnych, wsparcie produktów pszczelarskich, a więc działań istotnych dla podkarpackiego rolnictwa i uwzględnionych w zaktualizowanej strategii jako kierunki rozwoju obszarów wiejskich. W procesy wdrażania zaktualizowanej Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata powinny angażować się także inne agencje rządowe z uwagi na profil prowadzonej przez nie działalności. Takim podmiotem jest Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) nadzorowana przez Ministra Gospodarki, której istotnym zadaniem jest realizacja zadań administracji rządowej w zakresie rozwoju regionalnego, wspieranie podmiotów gospodarczych (głównie małych i średnich), instytucji otoczenia biznesu (w tym ośrodków badawczych, parków technologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości) oraz działania na rzecz rozwoju zasobów ludzkich, jak również promowanie działań innowacyjnych w tym również na szczeblu regionalnym 31. PARP jest także instytucją pośredniczącą w niektórych programach współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej, m.in. istotnego dla województwa podkarpackiego Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, a także niektórych działań w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka i Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. publicznymi (tak krajowymi, jak i unijnymi), co nabiera coraz większego znaczenia w kontekście ograniczonych środków finansowych. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Strategia rozwoju kraju Projekt, Warszawa, listopad 2011, s Krajowa strategia rozwoju..., s Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o utworzeniu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Dz. U. z 2000 r. Nr 109, poz z późn. zm. 22

23 W procesie wdrażania zaktualizowanej strategii województwa podkarpackiego ważnym uczestnikiem jest Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIZ). Jest to podmiot umożlwiający wejście na rynek podmiotom gospodarczym, niosąc pomoc administracyjna, prawną, informacyjną i merytoryczną dotyczącą lokowania kapitału w Polsce. Agencja prowadzi m.in. regionalne Centra Obsługi Inwestora; w województwie podkarpa c- kim Centrum funkcjonuje w strukturze Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego. Ze względu na przygraniczne położenie województwa podkarpackiego oraz znaczenie programu Partnerstwa Wschodniego UE, podmiotem uczestniczącym we wdrażaniu strategii rozwoju województwa powinien być Ośrodek Studiów Wschodnich, zajmujący się m.in. monitorowaniem oraz prowadzeniem analiz w zakresie sytuacji politycznej i gospodarczej państw Europy Wschodniej i Środkowej. Podmiot ten, podobnie jak dwie wskazane powyżej agencje jest nadzorowany przez Ministra Gospodarki. Z uwagi na obecność na obszarze regionu specjalnych stref ekonomicznych, niezbędna wydaje współpraca z Agencją Rozwoju Przemysłu (ARP), która zarządza Tarnobrzeską Specjalną Strefą Ekonomiczną Euro-Park Wisłosan oraz Specjalną Strefą Ekonomiczną Euro- Park Mielec. Cztery oddziały ARP zalkalizowane są w województwie podkarpackim: w Mielcu, Tarnobrzegu, Baranowie Sandomierskim i Krasiczynie. Tabela 2. Zaangażowanie ministerstw w realizację zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata Dziedzina działań strategicznych Ministerstwo Ministerstwo Gospodarki; Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Przemysł Morskiej Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Kapitał ludzki i społeczny Sieć osadnicza Środowisko i energetyka Nauka, badania i szkolnictwo wyższe Turystyka Rolnictwo Instytucje otoczenia biznesu Edukacja Kultura i dziedzictwo kulturowe Społeczeństwo obywatelskie Włączenie społeczne Zdrowie publiczne Dostępność komunikacyjna Dostępność technologii informacyjnych Funkcje obszarów wiejskich Spójność przestrzenna i wzmacnianie funkcji ośrodków subregionalnych Zapobieganie zagrożeniom Ochrona środowiska Źródło: opracowanie własne. Wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego (dywersyfikacja źródeł energii Racjonalne wykorzystanie zasobów energetycznych Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Ministerstwo Sportu i Turystyki; Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Ministerstwo Gospodarki; Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej Ministerstwo Edukacji Narodowej Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwo Zdrowia; Ministerstwo Sportu i Turystyki Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskie Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi; Ministerstwo Sportu i Turystyki Ministerstwo Gospodarki; Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej Ministerstwo Środowiska, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Ministerstwo Środowiska; Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Ministerstwo Gospodarki; Ministerstwo Środowiska Ministerstwo Gospodarki; Ministerstwo Środowiska 23

24 Administracja rządowa na poziomie województwa A. Wojewoda podkarpacki Zgodnie z ustawą z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie 32 wojewoda jest przedstawicielem Rady Ministrów w województwie; zwierzchnikiem rządowej administracji zespolonej w województwie; organem nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego i ich związków pod względem legalności. Między innymi te funkcje przesądzają o tym, że będzie miał również wpływ na realizację zaktualizowanej Strategii, chociaż w porównaniu z innymi organami administracji publicznej będzie on nieco mniejszy. W zasadzie skoncentruje się na zadaniach wynikających z art. 22 przywołanej ustawy, tj.: dostosowywaniu do miejscowych warunków celów polityki Rady Ministrów; zapewnianiu współdziałania wszystkich organów administracji rządowej i samorządowej działających w województwie i kierowaniu ich działalnością w zakresie zapobiegania zagrożeniu życia, zdrowia lub mienia oraz zagrożeniom środowiska, a także zapobiegania klęskom żywiołowym i innym nadzwyczajnym zagrożeniom oraz zwa l- czania i usuwania ich skutków; przedstawianiu Radzie Ministrów, za pośrednictwem ministra właściwego do spraw administracji publicznej, projektów dokumentów rządowych w sprawach dotyczących województwa. Wojewoda uczestniczy w procesie uzgadniania kontraktu terytorialnego, pełniąc jak przewiduje KSRR rolę doradczą w stosunku do strony rządowej. Biorąc pod uwagę związek wojewody z regionem poprzez sieć formalnych i nieformalnych powiązań, jego wiedzę o potrzebach województwa/regionu, można oczekiwać, iż w niektórych sytuacjach będzie on pełnić rolę mediatora i łącznika pomiędzy regionem a MRR. B. Regionalny Dyrektor / Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska (RDOŚ) działa w oparciu o ustawę z 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko 33 i wypełnia szereg zadań, które mają wpływ na regionalną politykę rozwoju, w tym opracowanie i realizację zaktualizowanej Strategii. Można do nich zaliczyć zwłaszcza: udział w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko 34 ; 32 Dz.U z 2009 r. Nr 31, poz. 206 z późn. zm. 33 Dz.U. z 2008 r. Nr 199, poz z późn. zm. 34 Przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko wymagają projekty: 1) koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, planów zagospodarowania przestrzennego oraz strategii rozwoju regionalnego; 2) polityk, strategii, planów lub programów w dziedzinie przemysłu, energetyki, transportu, telekomunikacji, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami, leśnictwa, rolnictwa, rybołówstwa, turystyki i wykorzystywania terenu, opracowywanych lub przyjmowanych przez organy administracji, wyznaczających ramy dla późniejszej realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko; 3) polityk, strategii, planów lub programów innych niż wymienione w pkt 1 i 2, których realizacja może spowodować znaczące oddziaływanie na obszar Natura 2000 jeżeli nie są one bezpośrednio związane z ochroną obszaru Natura 2000 lub nie wynikają z tej ochrony. Art. 46 ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko. D.U. z 2008 r. Nr 199, poz

25 przeprowadzanie ocen oddziaływania przedsięwzięć na środowisko lub udział w tych ocenach; tworzenie i likwidację form ochrony przyrody na podstawie ustawy o ochronie przyrody 35 ; ochronę i zarządzanie obszarami Natura 2000 i innymi formami ochrony przyrody, na zasadach i w zakresie określonych ustawą o ochronie przyrody; współpracę z organami jednostek samorządu terytorialnego w sprawach ocen oddziaływania na środowisko i ochrony przyrody; współpracę z organizacjami ekologicznymi. RDOŚ jest instytucją niezależną od samorządu województwa i innych podmiotów zaangażowanych w realizację Strategii, zaś specyfika jej działalności, nakierowanej na chronienie środowiska, prowadzi niejednokrotnie do zderzenia odmiennych interesów, a nawet konfliktów. Prawidłowo przeprowadzony proces oceny wpływu Strategii na środowisko powinien zmniejszyć ewentualne pola konfliktów, jednak prawdopodobnie nie można ich wykluczyć całkowicie, gdyż wiele problemów może się pojawiać na etapie realizacyjnym i dotyczyć szerokiego kręgu podmiotów, zarówno publicznych, jak i prywatnych. Rygorystyczne przepisy w zakresie postępowań w sprawie oceny wpływu podejmowanych przedsięwzięć na środowisko wzmacniają pozycję RDOŚ i nie pozostawiają miejsca na negocjacje. Wskazane jest, by w sytuacjach konfliktu korzystać z pomocy ekspertów, przedstawicieli świata nauki, doświadczeń rzetelnych organizacji pozarządowych, tak by ostateczne decyzje wszystkich zainteresowanych stron podejmowane były w oparciu o obiektywne przesłanki, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Należy jednak mieć na uwadze, że tego typu działania powinny być prowadzone w sposób transparentny, by nie stwarzać wrażenia wywierania nieuprawnionego nacisku na niezależny organ. C. Wojewódzki Konserwator Zabytków / Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu Zaangażowanie wojewódzkiego konserwatora zabytków w realizację Strategii wynika z jego ustawowych kompetencji. Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się m.in. przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego 36. W związku z komplementarnym traktowaniem zaktualizowanej Strategii i planu zagospodarowania przestrzennego województwa należy zwrócić uwagę na przepis ustawy (art. 20) mówiący o konieczności uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków projektu 35 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, tekst. jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz z późn. zm. 36 Art. 18 ustawy z dnia z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz z późn. zm. 25

26 i zmian planu zagospodarowania przestrzennego województwa (przepis ten dotyczy również miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego) w zakresie kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu. Wojewódzki konserwator zabytków będzie odgrywał istotną rolę w zakresie działań objętych dziedziną działań strategicznych Kapitał ludzki i społeczny Kultura i dziedzictwo kulturowe. Wynika to z pełnienia funkcji nadzoru konserwatorskiego (art. 38), jak również możliwości wsparcia finansowego przedsięwzięć ze środków finansowych z budżetu państwa w części, której dysponentem jest wojewoda (art. 74). Samorząd Województwa (również większość innych podmiotów zaangażowanych w realizację strategii) nie ma formalnego wpływu na działalność wojewódzkiego konserwatora zabytków. W związku z tym wzajemne relacje muszą się opierać na zasadzie partnerstwa i dialogu, szczególnie w przypadku konfliktu podejmowanych przedsięwzięć w ramach działań objętych strategią z wymogami dotyczącymi ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego. Wypełnianie przez wojewódzkiego konserwatora zabytków zadań z zakresu nadzoru konserwatorskiego niejednokrotnie może uniemożliwić realizację konkretnych przedsięwzięć lub też spowodować wzrost ich kosztów. Zmniejszenie ryzyka wystąpienia konfliktów zasadniczo zależy od dwóch czynników: a) Ogólnego wzrostu świadomości o konieczności podejmowania wysiłków na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i wynikającego z niej podporządkowania celów rozwojowych temu wymogowi, lub też przynajmniej równoprawnego traktowania celów rozwojowych i ochrony dziedzictwa; b) Skrupulatnego uwzględniania konieczności ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego w polityce zagospodarowania przestrzennego (dotyczy to zarówno Wojewódzkiego, jak i Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego (MPZP), oraz studiów uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego). Przyjęcie określonych zobowiązań ograniczeń przez jednostki samorządu terytorialnego w trakcie uzgadniania tych dokumentów z wojewódzkim konserwatorem zabytków może ograniczyć pola potencjalnych konfliktów w terminie późniejszym. Trudności stwarza tu powszechny brak MPZP na poziomie gmin i stosowanie rozwiązań zastępczych (wydawanie decyzji lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o warunkach zabudowy). Chociaż i te dokumenty podlegają uzgodnieniu, to jednak jest to już zwykle etap podejmowania konkretnych działań. Niemniej i na tym etapie możliwe jest dokonywanie korekty planów i pogodzenie nawet sprzecznych interesów. D. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Rzeszowie Zaangażowanie tej instytucji w realizację zaktualizowanej Strategii będzie dotyczyło zwłaszcza dziedziny Sieć osadnicza Dostępność komunikacyjna. Wynika to z wykonywanych przez GDDKiA zadań, które dotyczą spraw związanych z budową, modernizacją, utrzymaniem i ochroną wszystkich dróg krajowych oraz mostów na tych drogach, znajdujących się poza granicami miast na prawach powiatu, a w szczególności: opracowania projektów planów rozwoju sieci drogowej, opracowania projektów planów finansowania budowy, utrzymania i ochrony dróg oraz obiektów mostowych, pełnienia funkcji inwestora, 26

27 utrzymania nawierzchni, chodników, obiektów inżynierskich, urządzeń zabezpieczających ruch i innych urządzeń związanych z drogą, realizacji zadań w zakresie inżynierii ruchu, przeciwdziałania niekorzystnym przeobrażeniom środowiska mogącym powstać lub powstającym w następstwie budowy lub utrzymania dróg 37. Pomimo formalnej niezależności, współpraca GDDKiA z samorządem województwa w zakresie realizacji Strategii jest niezbędna, ze względu na znaczenie dostępności komunikacyjnej dla rozwoju regionu i osiągnięcia pozostałych założonych celów. Powinna ona dotyczyć zwłaszcza przedsięwzięć objętych Programem Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko jak również tych, które powinny się znaleźć w kontrakcie terytorialnym, jako przedsięwzięcia priorytetowe Podmioty należące do sektora prywatnego Podmioty związane z gospodarką, a wśród nich przedsiębiorstwa rozumiane ogólnie jako jednostki prowadzące działalność gospodarczą w sferze produkcji i usług, odgrywają zasadniczą rolę w rozwoju regionalnym, którego poziom zależy między innymi od ich kondycji i stopnia konkurencyjności na globalnym rynku. W związku z tym właściwe jest zaliczenie ich do podmiotów istotnie związanych z realizacją zaktualizowanej Strategii. Należy jednak mieć na uwadze to, że bez względu na formę ich własności, działają one w warunkach wolnego rynku, korzystają z określonych swobód gospodarczych i w swej działalności operacyjnej pozostają niezależne od administracji publicznej, w tym od władz samorządowych województwa. Wobec istnienia takich relacji zaangażowanie w realizację strategii podmiotów sfery gospodarczej może wynikać zarówno z ich standardowej działalności, wpisującej się niejako przy okazji w realizację założonych celów strategicznych, może też być wynikiem świadomego podejmowania działań pożądanych z punktu widzenia realizacji strategii. Ten drugi tryb zaangażowania jest szczególnie pożądany i władze województwa podejmą działania zmierzające z jednej strony do upowszechniania Strategii (niezależnie od konsultacji przeprowadzonych w trakcie jej opracowywania), z drugiej do stwarzania korzystnych warunków dla podejmowania działań wspierających osiąganie jej celów za pomocą dostępnych instrumentów, które wskazano w podrozdziale Instrumenty wdrożeniowe. Duża liczba i różnorodność podmiotów kwalifikowanych do sfery gospodarczej powoduje, że analiza ich udziału w realizacji Strategii musi zostać ograniczona do podmiotów mogących potencjalnie odegrać najważniejszą rolę w poszczególnych dziedzinach interwencji Przedsiębiorstwa Zgodnie z założeniami zaktualizowanej Strategii, ważną dziedziną interwencji będzie Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka. Wśród innowacyjnych i stosujących wysokie technologie przedsiębiorstw szczególne znaczenie mają: WSK PZL Rzeszów S.A.; PZL Mielec sp. z o.o. branża lotnicza; Zelmer S.A. przemysł elektromaszynowy; 37 Zakres naszych kompetencji, GDDKiA Rzeszów, ( ). 27

28 TC Dębica S.A.; Delphi Krosno S.A.; FA Krosno sp. z o.o. przemysł motoryzacyjny; PPH Transsystem S.A. systemy transportu technologicznego; Huta Stalowa Wola S.A. przemysł zbrojeniowy; ICN Polfa S.A przemysł farmaceutyczny; Asseco Poland S.A. branża informatyczna. Na funkcjonowanie gospodarek krajów wysoko rozwiniętych w znaczny wpływ wywiera sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Liczba tego typu podmiotów, ich sprawność i efektywność funkcjonowania stanowi wskaźnik wzrostu gospodarczego, otwartości rynku, wolnej konkurencji oraz dywersyfikacji gospodarki 38. Województwo podkarpackie (szczególnie w jego południowej części) charakteryzuje rozwój sektora MŚP. Nie tylko rośnie liczba przedsiębiorstw, ale przeznaczają one stosunkowo dużo środków na działalność badawczorozwojową i osiągają najwyższą w Polsce Południowo-Wschodniej rentowność 39. Utrzymanie korzystnej dynamiki rozwoju MŚP odegra istotną rolę w realizacji zaktualizowanej Strategii Klastry Klastry stanowią efektywną formę organizacji działalności gospodarczej. Poprzez horyzontalną współpracę pomiędzy przedsiębiorstwami, jednostkami naukowymi i władzami publicznymi sprzyjają tworzeniu środowiska ułatwiającego wzajemną kooperację. Funkcjonujące na Podkarpaciu klastry mogą odegrać ważną rolę w realizacji zaktualizowanej Strategii, zwłaszcza w dziedzinie Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka, gdyż działalność tego typu inicjatyw wywiera pozytywny wpływ na konkurencyjność i innowacyjność gospodarki lokalnej, a w konsekwencji na rozwój regionu. Klastry sprzyjają: kształtowaniu rynku wyspecjalizowanych czynników produkcji, z których najważniejsze znaczenie ma wiedza oraz wysokiej jakości kapitał ludzki, rozwój infrastruktury naukowej w regionie oraz większego jej wykorzystania przez podmioty gospodarcze, stymulowaniu przepływu wiedzy, procesów uczenia się oraz absorpcji i generowania nowych innowacji, dzięki przestrzennej bliskości oraz interakcjom między różnymi podmiotami działającymi w ramach struktur klastrowych, tworzeniu kultury innowacyjności i przedsiębiorczości w regionie, rozwojowi rozbudowanych sieci produkcji składających się z wyspecjalizowanych poddostawców i kooperantów, co jest ciekawym przykładem systemu organizacji produkcji w oparciu o sektor MŚP jakkolwiek często jest on skupiony wokół jednego lub kilku dużych przedsiębiorstw, powstawaniu w regionie nowych podmiotów gospodarczych, włączaniu w struktury klastrowe MŚP, co prowadzi do ich wyższej specjalizacji i efektywności funkcjonowania, dzięki pośredniej realizacji korzyści skali, 38 Z. Makieła, M. Karapyta, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w świetle teorii [w:] Przedsiębiorstwo i region. Współdziałanie i współpraca, red. R. Fedan, M. Smoleń, Rzeszów 2008, s P. Gajewski, Poziom i dynamika rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej, Ekspertyza wykonana dla MRR w trakcie prac nad aktualizacją Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, ( ). 28

29 tworzeniu atrakcyjnego rynku pracy, przyciągającego wykwalifikowanych pracowników, zwiększaniu atrakcyjności lokalizacyjnej dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych 40. Chociaż formalnie na Podkarpaciu istnieje stosunkowo dużo klastrów, to niewiele z nich, poza Doliną Lotniczą, przeszło fazę zalążkową, a w miarę aktywne są: informatyczny, spawalniczy, chemiczny, tworzyw sztucznych 41. Mimo to należy uznać, że nawet mniej aktywne obecnie klastry stanowią potencjał, który przy dalszym wsparciu może korzystnie wpłynąć na innowacyjność regionalnej gospodarki (przede wszystkim MŚP) i przyczynić się do osiągnięcia założonych celów Strategii. Klastry, działające jako stowarzyszenia, są formalnie niezależne od samorządu województwa, w związku z tym nie może on stosować w stosunku do nich bezpośrednich instrumentów oddziaływania. Do dyspozycji pozostają instrumenty pośrednie, stanowiące wsparcie dla tych inicjatyw (np. finansowe w ramach programów operacyjnych), a poprzez ich działania dla realizacji celów Strategii. Tabela 3. Aktywne klastry na Podkarpaciu. Nazwa klastra Branża Liczba zrzeszonych podmiotów Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza lotnicza 90 Klaster IT Wschodni Klaster Informatyczny informatyczna, telekomunikacyjna 8 Klaster Tworzyw Sztucznych Poligen przetwórstwo tworzyw sztucznych 10 Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej odnawialne źródła energii 26 Podkarpackie Powiązania Kooperacyjne lotnicza i okołolotnicza 13 Uzdrowiska Perły Polski Wschodniej zdrowie, turystyka 20 Klaster Spawalniczy KLASTAL spawalnictwo 14 Źródło: opracowanie własne na podstawie Klastry w województwie podkarpackim, Polska Agencja Rozwoju Przemysłu, ( ) Grupy producentów W sektorze rolniczym podobną rolę do klastrów odgrywają grupy producentów rolnych. Powstawanie grup producentów rolnych oparte jest na wspólnym działaniu, które pozwala sprostać wyzwaniom gospodarki rynkowej opartej na zasadzie konkurencji. Obok organizacji i prowadzenia wspólnej sprzedaży grupy mogą wspólnie inwestować, organizować szkolenia dla swoich członków, pozyskiwać informacje potrzebne do planowania produkcji i prowadzenia marketingu. Dzięki właściwemu zorganizowaniu się i dostosowaniu produkcji do wymagań konsumentów rolnicy mogą zapewnić sobie silniejszą pozycję na rynku oraz wyższe i stabilniejsze dochody. Grupy producentów rolnych tworzone są w oparciu o ustawę z dnia 21 listopada 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw Kierunki rozwoju klastrów w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, ( ). 41 Instytut Badań Strukturalnych, Reytech, Ocena realizacji oraz aktualności celów i priorytetów rozwojowych Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata w kontekście nowych zadań i wyzwań polityki rozwoju kraju i Unii Europejskiej. Raport końcowy, Warszawa, luty 2012, ( ), s. 72, Dz.U. z 2000 r. Nr 88, poz. 983, z późn. zm. 29

30 W województwie podkarpackim jest zarejestrowanych 28 grup 43 (w kraju ), najwięcej w branży zboża i rośliny oleiste (9). Istniejące jak i przyszłe grupy producenckie mogą przyczynić się do zwiększenia produktywności rolnictwa, osiągania większych dochodów mieszkańców obszarów wiejskich, a tym samym podniesienia jakości życia i pracy na tych obszarach, co w konsekwencji będzie stanowiło realizację części założeń strategii odnoszących się do dziedziny Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Rolnictwo, a także Sieć osadnicza Funkcje obszarów wiejskich Instytucje otoczenia biznesu Dla rozwoju przedsiębiorczości, jak i samych podmiotów gospodarczych, zwłaszcza MŚP, istotne znaczenie ma wsparcie różnego rodzaju instytucji ułatwiających podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej. Do najważniejszych instytucji w województwie podkarpackim można zaliczyć: Agencje rozwoju regionalnego Agencje rozwoju regionalnego prowadzą działania na rzecz aktywizacji gospodarczej regionu. Do ich zadań należy m.in. efektywne wykorzystywanie i obsługa funduszy pomocowych, wspieranie rozwoju przedsiębiorczości, współpraca z samorządem terytorialnym, rozwijanie współpracy międzynarodowej. Na terenie Podkarpacia działa pięć agencji: Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. (wraz z Centrum Obsługi Inwestora RARR S.A. i Centrum Transferu Technologii RARR S.A.). Celem agencji jest prowadzenie działalności służącej wszechstronnemu rozwojowi regionu Podkarpacia poprzez skoncentrowanie i mobilizację potencjału środowisk lokalnych oraz działalność doradczą i usługową w procesach restrukturyzacji, otwierania i wspomagania przedsięwzięć gospodarczych, promocji regionu oraz pozyskiwania zagranicznych środków pomocowych 45. Mielecka Agencja Rozwoju Regionalnego MARR S.A. Zadaniem Agencji jest inicjowanie, organizowanie oraz wspieranie restrukturyzacji i rozwoju ekonomicznego powiatu mieleckiego poprzez integrację ludzi i instytucji na rzecz tych działań 46. Przemyska Agencja Rozwoju PARR S.A. Celem działalności agencji jest wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego miasta Przemyśla i regionu przemyskiego; inicjowanie i promowanie przedsiębiorczości; wspieranie sektora małych i średnich przedsiębiorstw, w szczególności mikroprzedsiębiorstw; udział i współpraca w realizacji projektów finansowanych ze środków UE; wspieranie postępu technologicznego; promocja walorów turystycznych Przemyśla i powiatu przemyskiego 47. Tarnobrzeska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Agencja zajmuje się wspieraniem rozwoju gospodarczego regionu poprzez inicjowanie, współudział, samodzielną 43 Wykaz grup producentów rolnych wpisanych do rejestru prowadzonego przez marszałka województwa podkarpackiego, (wg stanu w lipcu 2012 r.), ( ). 44 Wykaz grup producentów rolnych w podziale na województwa, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, ( ). 45 Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego, ( ). 46 Mielecka Agencja Rozwoju Regionalnego MARR, ( ). 47 Przemyska Agencja Rozwoju PARR, ( ). 30

31 realizację przedsięwzięć nastawionych na długoterminowe efekty ekonomiczne i społeczne oraz prowadzenie działalności gospodarczej w celu zapewnienia środków finansowych na realizację przedsięwzięć i działalności bieżącej Agencji 48. Bieszczadzka Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Do głównych zadań agencji należy restrukturyzacja i wspieranie rozwoju gospodarczego regionu bieszczadzkiego; promowanie indywidualnej przedsiębiorczości; wdrażanie i koordynowanie programów rozwoju gospodarczego regionu bieszczadzkiego; usługi dla sektora MŚP; współpraca z rejonami pogranicza w ramach Euroregionu Karpackiego 49. W kontekście realizacji zaktualizowanej Strategii agencje są podmiotami, które mogą odegrać rolę w większości dziedzin interwencji strategicznej, jednak najistotniejszą jest Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka. Wszystkie agencje są spółkami akcyjnymi, w związku z tym samorząd województwa nie ma do dyspozycji bezpośrednich instrumentów oddziaływania, jednak zaangażowanie kapitałowe (również innych jednostek samorządu terytorialnego) sprawia, że będą istniały pewne możliwości oddziaływania na kierunki działania agencji. Współpracę może też ułatwić Podkarpacka Rada Agencji Rozwoju Regionalnego Fundusze pożyczkowe, kapitałowe i poręczeniowe Podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej w warunkach ostrej konkurencji zarówno na rynku krajowym, jak i międzynarodowym wymaga niejednokrotnie angażowania znacznych środków finansowych. Wprowadzanie nowoczesnych, innowacyjnych rozwiązań często wymaga przeprowadzenia prac badawczych i obarczone jest większym ryzykiem. Wiele, zwłaszcza MŚP, nie jest w stanie sfinansować ich z własnych środków, a oferta sektora bankowego jest ograniczona przez wysokie wymagania dotyczące zabezpieczeń. W tej sytuacji istotne znaczenie mają fundusze kapitałowe i poręczeniowe, stanowiące kolejny rodzaj podmiotów, które mogą zaangażować się w realizację Strategii poprzez umożliwienie firmom dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania, zmniejszenie wysokich kosztów pozyskania kredytu, tworzenie funduszów zalążkowych itp. Na terenie Podkarpacia działają m.in.: Podkarpacki Fundusz Poręczeń Kredytowych sp. z o.o., Fundusz Pożyczkowy prowadzony przez Agencję Rozwoju Regionalnego MARR S.A w Mielcu, Poręczenia Kredytowe sp. z o.o. O/ Łańcut, Fundusz Pożyczkowy przy Leżajskim Stowarzyszeniu Rozwoju, Fundusze Pożyczkowe przy Regionalnych Izbach Gospodarczych w Krośnie i Stalowej Woli, Podkarpacki Fundusz Kapitałowy S.A. w Tarnowcu Stowarzyszenia Podmiotami odgrywającymi rolę w realizacji Strategii mogą być również stowarzyszenia działające na rzecz wspierania rozwoju gospodarczego regionu między innymi poprzez kształcenie kadr gospodarczych, szkolenia, integrację środowiska przedsiębiorców lokalnych oraz środowisk naukowych, tworzenie partnerstw z samorządami lokalnymi itp. 48 Tarnobrzeska Agencja Rozwoju Regionalnego, ( ). 49 Bieszczadzka Agencja Rozwoju Regionalnego, ( ). 31

32 Wśród stowarzyszeń ważnym podmiotem jest Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna (PROT), która jest jedną z 16 regionalnych organizacji turystycznych działających w Polsce. Jako związek stowarzyszeń zrzesza Województwo Podkarpackie, najatrakcyjniejsze turystycznie miasta i gminy, wyższe uczelnie, stowarzyszenia i firmy sektora turystycznego, muzea i inne instytucje kultury. Głównym zadaniem PROT jest wzmocnienie wizerunku województwa jako miejsca atrakcyjnego turystycznie, odkrywanie i rozwój nowych produktów turystycznych, rozbudowa systemu informacji turystycznej, integracja środowisk turystycznych przez współpracę sektora publicznego z niepublicznym sektorem gospodarki turystycznej, stowarzyszeniami, organizacjami i przedsiębiorcami, koordynowanie działań w zakresie planowania imprez turystycznych, inicjowanie, opiniowanie i wspomaganie planów rozwoju i modernizacji infrastruktury turystycznej, podnoszenie kwalifikacji zawodowych kadr turystycznych, prowadzenie badań marketingowych, analiz i monitoringu 50. Zakres działalności stowarzyszenia predysponuje go do odegrania ważnej roli przede wszystkim w dziedzinie Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Turystyka. Członkostwo Województwa Podkarpackiego w stowarzyszeniu będzie ułatwiało kontakty z pozostałymi uczestnikami stowarzyszenia i koordynację podejmowanych przedsięwzięć. Wśród działających na Podkarpaciu stowarzyszeń zajmujących się wspieraniem przedsiębiorczości i podmiotów gospodarczych można jeszcze wymienić: Stowarzyszenie Promocji Przedsiębiorczości w Rzeszowie, Stowarzyszenie Prywatnych Przedsiębiorców w Ustrzykach Dolnych, Podkarpacki Klub Biznesu w Rzeszowie, Ośrodek Doskonalenia Kadr SIMP w Rzeszowie, Leżajskie Towarzystwo Wspierania Inicjatyw Gospodarczych Podkarpacki Park Naukowo-Technologiczny AEROPOLIS Parki przemysłowo-technologiczne tworzone są w celu dokonywania przepływu wiedzy i technologii pomiędzy jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami. Powstają przy udziale władz samorządowych w celu zapewnienia preferencyjnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Parki odzwierciedlają specyfikę lokalnego środowiska naukowego i biznesu, typ gospodarki i tradycje przemysłowe oraz kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości. Indywidualny charakter Podkarpackiego Parku Naukowo-Technologicznego AEROPO- LIS odzwierciedla powiązanie jego głównej działalności z zakorzenioną w regionie tradycją przemysłu lotniczego. Głównym zadaniem PPN-T AEROPOLIS jest ułatwienie podejmowania działalności inwestorom/przedsiębiorcom (bez względu na ich wielkość), ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorstw innowacyjnych. Cele działania PPN-T AEROPOLIS wpisują się w realizację założeń Strategii objętych dziedziną Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Pozostałe Wśród różnorodnych instytucji zaliczanych do sfery otoczenia biznesu na terenie województwa podkarpackiego funkcjonują jeszcze między innymi: Jarosławska Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości, 50 PROT, ( ). 32

33 Centrum Promocji Biznesu w Rzeszowie, Krośnieńskie Centrum Wspierania Biznesu, Centrum Wspierania Biznesu przy Stowarzyszeniu Promocji Przedsiębiorczości w Rzeszowie, Centrum Wspierania Biznesu w Sanoku, Inkubator Przedsiębiorczości INMARR w Mielcu. Wsparcia w zakresie wdrażania działań związanych z realizacją strategii rozwoju województwa udzielić też mogą organizacje samorządu gospodarczego: Izba Przemysłowo-Handlowa w Rzeszowie, Podkarpacka Izba Gospodarcza w Krośnie, Podkarpacka Izba Rolnicza, Tarnobrzeska Izba Przemysłowo-Handlowa, Regionalne Izby Gospodarcze w Jarosławiu, Przemyślu, Sanoku, Stalowej Woli, Izba Rzemieślnicza w Rzeszowie, Podkarpacka Okręgowa Izba Inżynierów Budownictwa Cech Rzemiosł Wielobranżowych w Rzeszowie Cech Rzemiosł Różnych w Przemyślu, Krośnie, Sanoku, Jaśle, Łańcucie Cech Rzemieślników i Przedsiębiorców w Tarnobrzegu. Podmioty te, powstałe zwykle w wyniku dobrowolnego zrzeszenia w celu reprezentacji ich interesów, mogą również wywrzeć wpływ na realizację zaktualizowanej Strategii, zwłaszcza, podobnie jak inne instytucje otoczenia biznesu, w dziedzinie Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka. Specyficznymi instytucjami, których funkcjonowanie również będzie miało związek z realizacją Strategii są specjalne strefy ekonomiczne (SEE): Specjalna Strefa Ekonomiczna EUROPARK Mielec (Dębica, Jarosław, Leżajsk, Krosno, Lubaczów, Mielec, Rzeszów, Sanok, gm. Dębica, Głogów Małopolski, Jarosław, Kolbuszowa, Laszki, Leżajsk, Ostrów, Ropczyce, Trzebownisko, Zagórz) Specjalna Strefa Ekonomiczna WISŁOSAN (m. Jasło, Przemyśl, Stalowa Wola, Tarnobrzeg, gm. Gorzyce, Jasło, Jedlicze, Nisko, Nowa Dęba, Rymanów) oraz Krakowska Specjalna Strefa Ekonomiczna (m. Krosno, gm. Boguchwała), które oferują niskie koszty prowadzenia działalności gospodarczej, sprawną logistykę, możliwości kooperacyjne oraz w określonych sytuacjach pomoc publiczną w formie zwolnień podatkowych 51. Ich dalsza działalność powinna sprzyjać osiąganiu założeń Strategii. 2.3 Podmioty należące do sektora społecznego W tej części opracowania zaprezentowane zostaną pomioty sektora społecznego oraz instytucje łączące przedstawicieli sektorów publicznego, społecznego oraz gospodarczego, jednakże działające w szeroko rozumianej sferze społecznej. Należy jednak pamiętać, że analizując procesy rozwoju terytorialnego, niejako naturalne jest odwołanie się do przeobrażeń i zmian zarówno o charakterze społecznym, jak i gospodarczym. Ich zależność współcześnie 51 Ministerstwo Gospodarki, Obszar SSE, nomiczne/obszar+sse ( ). 33

34 wydaje się bezdyskusyjna. Efektywny rozwój gospodarczy zależy w dużej mierze od czynników społecznych, jak chociażby struktura wiekowa, poziom wyksztalcenia, struktura zatrudnienia, kapitał społeczny czy aktywność i zaangażowanie społeczne. Z drugiej strony, należy pamiętać, że społeczeństwo ubogie i niewykształcone nie będzie aktywne i świadome, nie będzie też potencjałem, dzięki któremu możliwy stanie się rozwój gospodarczy. Zidentyfikowane w województwie podkarpackim podmioty i instytucje potencjalnie mogące stać się aktywnymi uczestnikami procesów planowania, tworzenia i wdrażania polityk publicznych na poziomie regionu zostały podzielone na sześć grup: organizacje społeczne, podmioty i instytucje związane z sektorem pozarządowym 52, podmioty ekonomii społecznej, podmioty aktywizacji społecznej, rady społeczne i partnerstwa sektorowe Organizacje społeczne Organizacje pozarządowe (społeczne) są ważnym elementem budowy i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Jednocześnie są ośrodkami tworzenia kapitału społecznego regionu, który przekłada się na procesy rozwoju społeczno-gospodarczego. Ocena kapitału społecznego wyłącznie przez pryzmat sektora organizacji pozarządowych jest dużym uproszczeniem. Niemniej jednak, w kontekście przyszłości województwa podkarpackiego niezbędne jest zaangażowanie się władz zarówno regionalnych, jak i lokalnych oraz podmiotów gospodarczych, instytucji otoczenia biznesu, ośrodków naukowych i badawczych we współpracę z podmiotami pozarządowymi. Współpraca jest kluczowym czynnikiem rozwoju kapitału społecznego. Więzi społeczne oraz naturalne, nieformalne powiązania tworzone przez podmioty układów terytorialnych mogą warunkować sukces rozwojowy. Sieci i partnerstwa są podstawą koncepcji new public governance obejmującej zarządzanie wielopoziomowe i wielopodmiotowe 53. Podmioty sektora społecznego zlokalizowane w województwie podkarpackim mogą okazać się efektywne, niemniej jednak konieczne wydaje się rozpoznanie możliwości i potencjałów organizacji pozarządowych, jak i wyeliminowanie barier utrudniających ich rozwój w regionie. Dotychczasowe analizy sektora pozarządowego województwa podkarpackiego wskazują na liczne ograniczenia. Podstawowym problemem jest stan liczebny organizacji pozarządowych. W województwie podkarpackim istniało organizacji społecznych 54. Z tej liczby 2386 organizacji pozarządowych deklarowało podejmowanie działalności w sferze sportu, turystyki i wypoczynku, obszarze pomocy społecznej (socjalnej), 52 Grupa ta obejmuje zidentyfikowane podmioty, które mogą zostać włączone w procesy rozwoju terytorialnego. Do grupy tej zaliczone zostały podmioty i instytucje powołane przez jednostki samorządu, podmioty otoczenia biznesu, stowarzyszenia organizacji społecznych oraz podmioty posiadające inne formy organizacyjne, które działają w sferze społecznej. 53 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego, s. 8; Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Polityka spójności po 2013 roku. Pożądane kierunki reformy. Dokument problemowy, Warszawa 2008, s. 11; Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Strategia Rozwoju Kraju na lata , Warszawa 2006, s Wg bazy danych prowadzonej przez Stowarzyszenie Klon/Jawor. Należy jednak zauważyć, że wg danych GUS w województwie podkarpackim aktywnych organizacji pozarządowych w 2010 roku było 4,8 tys. Jeszcze inne dane wynikają z raportów Podkarpackiej Rady Organizacji Pozarządowych. PROP oszacował liczbę organizacji pozarządowych w regionie w latach na około podmiotów o zróżnicowanym statusie. Z tego jako aktywnych może być zaledwie Patrz szerzej: Stowarzyszenie Rozwoju Społecznego, Raport z badań nad strukturą i stanem organizacji pozarządowych w województwie podkarpackim. Zadanie współfinansowane ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich, Rzeszów 2008, s

35 a w sferze oświaty i edukacji oraz ekologii. Dominujące profile organizacji pozarządowych świadczą o istniejących w regionie potrzebach, a jednocześnie wskazują potencjalne obszary współpracy z innymi podmiotami układu regionalnego. Z uwagi na specyfikę regionu podkarpackiego oraz wskazane w Założeniach do aktualizacji Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata , dziedziny i priorytety strategicznego rozwoju, istotna jest współpraca samorządu województwa z organizacjami pozarządowymi, których działalność związana jest z: gospodarką, promocją i rozwojem innowacji (w tym tworzenie podmiotów tzw. otoczenia biznesu); nauką i badaniami; turystyką i rekreacją; obszarami wiejskimi i ochroną środowiska (w tym rolnictwem ekologicznym); edukacją, promocją i ochroną kultury i dziedzictwa regionu; zabezpieczeniem społecznym. Analiza profilu działalności organizacji pozarządowych województwa podkarpackiego dokonana na podstawie raportów Podkarpackiej Rady Organizacji Pozarządowych z lat pokazała, że 41,6% organizacji regionu związanych było ze sferą edukacyjnowychowawczą, zaś 32,9% z kulturą i promocją tożsamości regionalnej i narodowej. 28,7% podmiotów sektora pozarządowego deklarowało, iż prowadzi działania na rzecz wspierania rozwoju lokalnego. Znaczna liczba organizacji zaangażowana jest w działania mające na celu ochronę zdrowia oraz pomoc socjalną odpowiednio 25,50% i 12,20% ogółu organizacji z obszaru regionu. Profil organizacji podkarpackich nico różnił się od profilu organizacji w skali kraju. Według raportów Stowarzyszenia Klon/Jawor 55 dominującymi obszarami działań podmiotów pozarządowych w skali kraju były: sport, turystyka i rekreacja 50,00%, edukacja i wychowanie 36,80%, kultura i sztuka 24,10%, pomoc społeczna 22,40%. Należy podkreślić, że w województwie podkarpackim jest nieco większe, niż w przypadku ogółu organizacji pozarządowych w Polsce, zainteresowanie kwestiami ochrony środowiska i ek o- logii. W badaniach regionalnych 16% podmiotów trzeciego sektora wskazało, że prowadzi działania w tym zakresie. W skali kraju było to ok. 10,10% w 2008 (11% w 2010 roku) 56. W kontekście wskazanych w dokumencie strategicznym funkcji (ekologiczno-kulturowa) 57 i priorytetów (rolnictwo w tym rolnictwo ekologiczne jako alternatywa dla tradycyjnej produkcji rolniczej, a jednocześnie niewykorzystana dotąd w pełni szansa regionu) 58 oraz regionu podkarpackiego, zasadne wydaje się skupienie uwagi na tego typu podmiotach i włączenie ich w procesy planowania i projektowania rozwoju obszarów wiejskich, rolnictwa ekologicznego i ochrony zasobów naturalnych regionu. Z kolei obserwuje się niewielkie zainteresowanie organizacji trzeciego sektora sferą turystyki. Jest to niepokojące zwłaszcza, że województwo podkarpackie posiada potencjał rozwojowy w tym właśnie obszarze, a sama turystyka jest wskazywana jako jeden z filarów regionalnej gospodarki. Niemniej jednak pozostaje znaczne 55 M. Gumkowska, J. Herbst, P. Radecki, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2008, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa, s J. Herbst, J. Przewłocka, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2010, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2011, s Zarząd Województwa Podkarpackiego, Założenia do aktualizacji Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata , Rzeszów 6 czerwca 2012, s Tamże, s

36 pole do działania także dla podmiotów społecznych, szczególnie w zakresie promocji zdrowego i aktywnego trybu życia oraz aktywnych form spędzania czasu wolnego 59. Należy wskazać, że właśnie ta grupa podmiotów społecznych jest najliczniejsza, zarówno w województwie podkarpackim, jak i w całej Polsce, gdzie w latach szacowano, iż stanowią one około 37% ogółu organizacji społecznych 60. Według ostatnich danych GUS w 2010 roku w województwie podkarpackim istniało 1270 klubów sportowych (łącznie z klubami wyznaniowymi i uczelnianymi). Z kolei według danych z Bazy Stowarzyszenia Klon/Jawor liczba podmiotów tego typu w regionie podkarpackim szacowana jest na 2302, co stanowi około 27% organizacji społecznych regionu. Organizacje związane ze sportem i rekreacją w województwie podkarpackim z reguły są podmiotami o długiej tradycji i stale prowadzonej działalności. Podmioty te poprzez podejmowane inicjatywy są w stanie dotrzeć do szerokiego grona mieszkańców regionu. Organizacje sportowe (w tym kluby), mimo regionalnej skali działań, przynależą do ogólnopolskich federacji, zrzeszeń czy stowarzyszeń sportowych. Podkarpackie organizacji pozarządowe związane ze sportem są najbardziej aktywną grupą w przypadku aplikowania o środki zewnętrzne i ubiegania się o wsparcie finansowe samorządów. Podmioty tego typu można traktować jako formy aktywizacji obywatelskiej i budowy zaangażowania społecznego. Koncentrują się przede wszystkim w ośrodkach miejskich regionu, tj. w Rzeszowie, Przemyślu, Krośnie, stąd też ich rozmieszczenie w regionie nie jest równomierne. Na obszarach wiejskich bardziej aktywne są podmioty uwzględniające sport i rekreację jako część turystyki wiejskiej i agroturystyki. Potencjał stowarzyszeń i klubów sportowych pozwala uznać je za ważnego uczestnika wdrażania priorytetów Turystyka i Zdrowie publiczne zaktualizowanej Strategii rozwoju województwa Podmioty i instytucje związane z sektorem pozarządowym Konieczność współpracy władz samorządowych z podmiotami sektora społecznego jest współcześnie oczywista z uwagi na zakres zadań o charakterze publicznym. Organizacje społeczne są naturalnym partnerem władz zarówno na poziomie lokalnym, jak i regionalnym w procesie realizacji usług publicznych. Z uwagi na ich potencjał, możliwości działania, elastyczną strukturę, zdobytą wiedzę i doświadczenie, jak i fakt, że są one najbliżej problemów społecznych, mogą znacznie lepiej i w sposób bardziej efektywny realizować zadania o charakterze publicznym. Ich rola w rozwoju jednostek terytorialnych i budowie kapitału społecznego, bazującego na sieciach wzajemnych powiązań i relacji członków społeczności terytorialnych jest bezcenna. Wraz z wejściem w życie przepisów ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (u.p.p.w), współpraca samorządów (regionalnych i lokalnych) z organizacjami pozarządowymi ma charakter obligatoryjny 61. Podstawowym instrumentem (szerzej: podrozdział 59 Badania III sektora w województwie podkarpackim realizowane w latach oraz potwierdzają niewielkie zaangażowanie zwłaszcza w obszar turystyki. Więcej podmiotów prowadzi działania związane ze sportem i rekreacją. Patrz szerzej: A. Pieniążek, Organizacje pozarządowe w województwie podkarpackim po 1998 roku, niepublikowana rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. S. Michałowskiego w Zakładzie Samorządów i Polityki Lokalnej Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2010, s J. Herbst, J. Przewłocka, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych, s Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. z 2003r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm. 36

37 niniejszego opracowania) kooperacji przedstawicieli sektora publicznego i społecznego jest roczny lub wieloletni program współpracy, (art. 5a u.p.p.w), poprzedzony konsultacjami z przedstawicielami organizacji pozarządowych. Istotną rolę we współpracy władz samorządowych i organizacji pozarządowych, w procesie wdrażania strategii rozwoju województwa, odgrywać powinien powołany w województwie podkarpackim w 2006 roku Pełnomocnik Zarządu Województwa ds. współpracy z organizacjami pozarządowymi 62. Podmiot ten jest ogniwem pośredniczącym pomiędzy władzami regionu a sektorem społecznym. Ważne jest aby nie był postrzegany jako przedstawiciel władz, ale podmiot otwarty na dialog obywatelski, debatę w kwestiach dotyczących przyszłości regionu i współpracę. Zróżnicowanie sektora organizacji pozarządowych, jak i wielość aspektów rozwoju regionalnego powodują, że współpraca z organizacjami pozarządowymi regionu powinna przebiegać w ramach obszarów tematycznych, zidentyfikowanych w strategii jako strategiczne dla rozwoju regionu 63. Rozwiązanie to gwarantuje kreatywne podejście i pełne wykorzystanie wiedzy i doświadczenia sektora społecznego. Istotnymi podmiotami efektywnego wdrażania strategii rozwoju województwa są organizacje zrzeszające przedstawicieli sektora społecznego. Głównym podmiotem to typu jest Podkarpacka Rada Organizacji Pozarządowych (PROP), mająca regionalny zasięg i łącząca przedstawicieli organizacji pozarządowych bez względu na profil działalności. PROP powstała w ramach projektu realizowanego z Funduszu Inicjatyw Obywatelskich przez Rzeszowski Ośrodek Samorządu Terytorialnego Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej 64. PROP przede wszystkim wspiera rozwój i integrację sektora społecznego w regionie, współpracuje z przedstawicielami samorządów lokalnych i regionalnego, opiniuje projekty aktów prawnych, planów, programów dokumentów przyjmowanych przez władze lokalne i regionalne. Z uwagi na ogólne cele PROP, dotyczące funkcjonowania całego sektora, zasadne jest w województwie podkarpackim wspieranie podmiotów branżowych, zrzeszających organizacje działające w tej samej sferze oraz sprzężenie ich działań z obszarami i priorytetami strategicznego rozwoju regionu. Silne zrzeszenia o charakterze branżowym są podstawą rozwoju współpracy sektorowej w regionie, której efekty mogą być obserwowane zarówno w sferze społecznej, jak i gospodarczej. Ponadto, świadczą o istnieniu powiązań funkcjonalnych, ale także społecznych (w tym nieformalnych), stanowiących podstawę kapitału społecznego, a w konsekwencji społeczeństwa obywatelskiego. W województwie podkarpackim, przykładem takiej organizacji zrzeszającej podmioty o określonym profilu działalności jest Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza, skupiające podmioty branży lotniczej. Podmiot ten zrzesza 62 Uchwała nr 118/1803/04 Zarządu Województwa Podkarpackiego z dnia 16 czerwca 2004 roku w sprawie powołania Pełnomocnika do spraw współpracy z organizacjami pozarządowymi. 63 Tematyczne rady (komisje) powinny składać się z przedstawicieli właściwych departamentów Urzędu Marszałkowskiego oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych danej sfery regionu. 64 Istotnym celem przyświecającym powołaniu tego podmiotu było dążenie do zwiększenia efektywności aplikowania o ośrodki z funduszy zewnętrznych, głównie ZPORR. Wcześniej rolę podmiotu zrzeszającego organizacje pozarządowe z obszaru regionu było powołane 17 marca 2002 roku w Iwoniczu Zdroju Centrum Wspierania Organizacji Pozarządowych Podkarpackie Forum Pozarządowe. Funkcjonowało ono jako ponadbranżowa, apolityczna federacja o zasięgu regionalnym, w której zrzeszonych było 56 podmiotów pozarządowych z terenu województwa podkarpackiego. Podkarpackie Forum Pozarządowe, ( ). 37

38 przedstawicieli sektora gospodarczego, działających w priorytetowej dla regionu branży. W przypadku działalności organizacji pozarządowych w ramach innych obszarów strategicznego rozwoju regionu, tj. obszarów wiejskich (w tym turystyka, rolnictwo ekologiczne) i turystyki (w tym turystka wiejska i agroturystyka), za podmiot zrzeszający uznać można Podkarpacki Związek Stowarzyszeń Agroturystycznych w Rzeszowie z siedzibą w Boguchwale oraz Związek Stowarzyszeń "Podkarpacka Izba Rolnictwa Ekologicznego" 65. Podmioty integracyjne w postaci związków czy zrzeszeń mogą być ważnym elementem strategicznego zarządzania w obrębie zidentyfikowanych obszarów. Ze względu na znajomość specyfiki danego obszaru strategicznego mogą uczestniczyć w opracowaniu dokumentów planistycznych, doborze właściwych instrumentów wdrażania oraz monitoringu i ewaluacji. Taką rolę dla organizacji pozarządowych i ich zrzeszeń przewidziano w dokumentach strategicznych opracowanych na szczeblu centralnym, tj. Polska Wyzwania rozwojowe 66, Strategii Rozwoju Kraju , Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego. Regiony, miasta, obszary wiejskie 68. Istotną rolę w systemie rozwoju i wspierania organizacji pozarządowych odgrywają tzw. inkubatory trzeciego sektora. Z uwagi na słabość społeczeństwa obywatelskiego zarówno w regionie podkarpackim, jak i w skali całego kraju, podmioty wspierające i inspirujące do zaangażowania się w sprawy publiczne są niezwykle ważne. Nie zawsze przedstawiciele społeczności są w stanie samodzielnie powołać organizację pozarządową. Przyjęte rozwiązania prawne w dużej mierze utrudniają spontaniczny, oddolny charakter działań, często zniechęcając do dalszej pracy. Inkubatory sektora społecznego są instytucjami o charakterze informacyjno-doradczym. Powinny być stać się trwałym elementem regionalnego układu. Inspiracją do powołania takiego podmiotu w trwałej postaci był powstały w ramach projektu - Inkubator Trzeciego Sektora Podmioty ekonomii społecznej Ekonomia społeczna staje się coraz bardziej popularną formą prowadzenia działalności, łączącej cele społeczne i gospodarcze. Określana jest także jako gospodarka społeczna lub przedsiębiorczość społeczna. Podmioty ekonomii społecznej z jednej strony służą społeczeństwu świadcząc usługi o charakterze publicznym, często wyręczając przy tym samorządy i instytucje administracji publicznej, realizując zadania skuteczniej, bardziej efektywnie zarówno pod względem finansowym, jak i organizacyjnym. A z drugiej, tworzą miejsca pracy przede wszystkim dla osób, które z różnych względów (np. osoby karane, długotrwale bezr o- botne, osoby starsze, osoby niepełnosprawne czy nieposiadające wykształcenia) nie mogą znaleźć zatrudnienia. Podmioty ekonomii społecznej są reakcją na deficyty i nieefektywność publicznego systemu wsparcia zatrudnienia. Są formą łączącą elementy świadczeń (pomoco- 65 Związek Stowarzyszeń Podkarpacka Izba Rolnictwa Ekologicznego, ( ) 66 Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Polska Wyzwania rozwojowe. Raport, red. M. Boni, Warszawa 2009, s Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Strategia Rozwoju Kraju , s Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego, s Inkubator powstał w ramach projektu Inkubatory Trzeciego Sektora (ITS) lepsze czasy dla NGO, realizowanego przez Centrum Ekonomii Społecznej (RARR), ( ). 38

39 wych/zapomogowych) z mechanizmami reintegracji zawodowej. Podmioty te poprzez włączenie osób wykluczonych lub zagrożonych bezrobociem i marginalizacją społeczną, stwarzają możliwość przynależności do wspólnoty/grupy, potrzebę posiadania i odpowiedzialności za podejmowane działania. Z perspektywy województwa podkarpackiego promocja i tworzenie tego typu podmiotów jest rozwiązaniem korzystnym, daje szansę na częściowe ograniczenie wysokiego bezrobocia w regionie. Jest ono szczególnie niepokojące w przypadku obszarów wiejskich województwa. Przestały one pełnić tradycyjnie rolnicze funkcje. Wśród priorytetów rozwojowych wskazywanych w dokumentach strategicznych, zarówno Założeń do aktualizacji strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata , jak i Planu zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego przewiduje się tworzenie alternatywnych form gospodarowania na obszarach wiejskich Podkarpacia, by zminimalizować negatywne zjawiska społeczne 70. Szczególnie niepokojący jest wysoki odsetek mieszkańców tych obszarów, z których znaczna część pozostaje bez zatrudnienia. Problemem regionu podkarpackiego jest również stosunkowo wysoki poziom bezrobocia wśród absolwentów, w tym uczelni wyższych. W dużej mierze wynika ono z niedostosowania systemu kształcenia, zarówno na poziomie szkół ponadgimnazjalnych i wyższych, do regionalnych potrzeb, zawłaszcza oczekiwań rynku pracy. Ponadto, problemem osób wchodzących na rynek pracy jest brak doświadczenia i praktycznych umiejętności pożądanych przez pracodawców. Podmioty ekonomii społecznej służą nabyciu doświadczenia i umiejętności, a także uczą odpowiedzialności i współdecydowania za podejmowane przedsięwzięcia Kooperatywy Coraz bardziej popularną formą realizacji ekonomii społecznej są spółdzielnie socjalne 71. Naturalnym polem działań podmiotów tego rodzaju jest działanie w sferze zabezpieczenia społecznego, produkcja rolnicza, kultura, edukacja, usługi publiczne, a więc obszarów, które zostały wskazane jako strategiczne dla Podkarpacia. Podmioty ekonomii społecznej wpisują się w ideę kooperatyzmu, opartego na partnerstwie i wzajemnym zaufaniu, który w całej Europie przeżywa renesans 72. W przypadku województwa podkarpackiego tradycje lokalnych kooperatyw i spółdzielczości są bardzo silne, a podmioty tego rodzaju cieszą się dużym zaufaniem społecznym. Poza świadczonymi usługami, są ośrodkami współpracy, wymiany doświadczeń i poszukiwania rozwiązań na rzecz rozwoju przy wykorzystaniu endogennych czynników. A przede wszystkim są zorientowane na problemy właściwe społecznościom regionu Zarząd Województwa Podkarpackiego, Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego. Załącznik: Plan, Rzeszów, kwiecień 2002, s Podmioty ekonomii społecznej mogą funkcjonować także w postaci banków spółdzielczych, ubezpieczeń wzajemnych, funduszy poręczeniowych, przedsiębiorstw społecznych i socjalnych, agencji rozwoju regionalnego, stowarzyszeń i fundacji, a także spółek z ograniczona odpowiedzialnością, które nie działają w celu osiągnięcia zysku. 72 Report from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. The application of Council Regulation (EC) No 1435/2003 of 22 July 2003 on the Statute for a European Cooperative Society (SCE). 73 Przykładem kooperatywy z długoletnią tradycją w województwie podkarpackim jest Regionalne Towarzystwo Rolno-Przemysłowe Dolina Strugu, ( ). 39

40 Podmioty ekonomii społecznej aktywnie włączają się w życie regionu, stają się współorganizatorem i sponsorem szeregu przedsięwzięć kulturalno-rozrywkowych, sportowoturystycznych czy badawczo-naukowych. Wśród szeregu podkarpackich podmiotów sektora ekonomii społecznej, wskazać należy Podkarpacki Bank Spółdzielczy z siedzibą w Sanoku, jeden z najstarszych banków spółdzielczych w Polsce, powstały na gruncie lokalnej kooperatywy jaką było Powiatowe Towarzystwo Zaliczkowe w Sanoku istniejące od 1871 roku 74. Podmiot ten wpisuje się w rozwój społeczno-kulturalny regionu, ciesząc się zaufaniem mieszkańców obszarów wiejskich, regionalnych przedsiębiorstw i instytucji publicznych oraz dotując regionalne kluby sportowe Spółdzielnie socjalne Aktywnymi podmiotami ekonomii społecznej są w regionie spółdzielnie socjalne. Zmiana ustawy o spółdzielniach socjalnych rozszerzyła zakres przedmiotowy działalności w tej formie, powodując duże zainteresowanie osób pozostających bez pracy tworzeniem i przystępowaniem do spółdzielni 75. Według danych Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych w województwie podkarpackim istnieje 40 spółdzielni socjalnych z czego 21 powstało od stycznia do czerwca 2012 roku. Pod tym względem województwo podkarpackie znajduje się w czołówce regionów Polski. Więcej spółdzielni socjalnych dotychczas powstało w województwach wielkopolskim, mazowiecki, śląskim i małopolskim 76. Istotne było w tym przypadku wparcie ze strony władz regionu i podmiotów z nimi powiązanych, w tym przypadku Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego. W ramach realizowanych przez RARR projektów powstało zaplecze organizacyjne i instytucjonalne w postaci Podkarpackiego Ośrodka Wspierania Spółdzielczości Socjalnej, działającej przy RARR. Istotnym podmiotem w kontekście wdrażania strategii rozwoju regionu powinien być jej organ zarządzający Rada Podkarpackiego Ośrodka Wspierania Przedsiębiorczości, skupiająca przedstawicieli instytucji zaangażowanych w procesy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, tj. Podkarpackiego Ośrodka Polityki Społecznej, Wojewódzkiego Urzędu Pracy i niektórych powiatowych urzędów pracy, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, RARR czy Państwowego Funduszu R e- habilitacji Osób Niepełnosprawnych 77. Rola podmiotów ekonomii społecznej w procesach rozwoju terytorialnego jest bezcenna. Z uwagi na szczególną formę i społeczny profil, instytucje te sprzyjają aktywizacji zawodowej i społecznej osób bezrobotnych, niepełnosprawnych, zagrożonych wykluczeniem społecznym, bądź też dążącym do reintegracji i aktywności społeczno-zawodowej 78. Podmioty te są także rozwiązaniem umożliwiającym przedłużenie aktywności zawodowej, co w przypadku struktury demograficznej i społecznej województwa podkarpackiego oraz opracowanych prognoz jest bardzo istotne. Z jednej strony podmioty ekonomii społecznej są szansą na wydłużenie aktywnego życia i możliwość zarobkowania oraz szansą na znalezienie zajęcia w przypadku osób w wieku powyżej 55 lat, kobiet oraz mieszkańców obszarów wiejskich; 74 Zob. Podkarpacki Bank Spółdzielczy, 140 lat Podkarpackiego Banku Spółdzielczego, Sanok Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Dz.U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm. 76 Katalog spółdzielni socjalnych województwo podkarpackie, ( ). 77 Ośrodek Wspierania Spółdzielczości Socjalnej, RARR, ( ). 78 Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki lokalnej gmin i powiatów, red. A. Sobolewski, P. Klimek, J. Piekutowski, Zachodniopomorska Biblioteka Ekonomii Społecznej, Szczecin 2009, s

41 z drugiej szansą dla młodych mieszkańców regionu. Poprzez stworzenie im możliwości aktywności zawodowej, stanowiącej alternatywę dla tradycyjnych form zatrudnienia (i samozatrudnienia) przeciwdziałają odpływowi młodzieży z regionu i stają się ośrodkami doskonalenia i nabywania doświadczenia. Z uwagi na fakt, że młodzież stanowi priorytet władz samorządu województwa w działaniach na rzecz rozwoju formę tę należy rozwijać i promować. To właśnie w grupie osób młodych w wieku lat, według danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Rzeszowie, notowane jest (na koniec czerwca 2012 roku) najwyższe bezrobocie 31,3%. Z kolei w grupie lata odsetek pozostających bez pracy wynosi 21,9% 79. Podmioty ekonomii społecznej poprzez stwarzanie warunków zatrudnienia odciążają samorządy w zakresie pomocy społecznej, a jednocześnie zapobiegają marginalizacji i alienacji zagrożonych grup społecznych. Wśród korzystnych rozwiązań płynących z rozwoju podmiotów ekonomii społecznej, zarówno w skali jednostek lokalnych, jak i regionalnych, jest także stworzenie lokalnych rynków oferowanych usług, cieszących się zaufaniem miejscowych odbiorców, rozwój partnerskiej współpracy i świadomości oraz odpowiedzialności społecznej Podmioty aktywizacji społecznej Centra Integracji Społecznej W kontekście wdrażania zaktualizowanej wersji dokumentu strategicznego rozwoju regionu oraz problematyki aktywizacji społeczności regionu konieczne jest tworzenie zarówno na poziomie lokalnym, jak i regionalnym takich podmiotów ekonomii społecznej jakimi są centra integracji społecznej (CIS). Rozwiązanie to zostało wprowadzone przepisami ustawy o zatrudnieniu socjalnym 80. CIS-y mogą być tworzone przez jednostki samorządowe oraz podmioty sektora społecznego. Podstawowym celem CIS-ów jest edukacja i szkolenie osób (poprzez programy grupowe i indywidualne) w zakresie poprawienia zaradności życiowej oraz nabycia umiejętności niezbędnych na rynku pracy. Działalność powinna być ścisłe dostosowana do potrzeb jednostek terytorialnych i problemów społeczności lokalnych. Formalne powołanie CIS wymaga współpracy lokalnych instytucji działających w sferze pomocy społecznej. Działalność tych podmiotów finansowana jest przez samorząd województwa na podstawie umowy z podmiotem tworzącym CIS. Część zadań CIS-ów może być współfinansowana z Funduszu Pracy 81. W województwie podkarpackim istnieją dwa centra: Caritasowe Centrum Integracji Społecznej (jednostka prowadząca Caritas Archidiecezji Przemyskiej) oraz Centrum Integracji Społecznej (jednostka prowadząca Rzeszowskie Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta w Rzeszowie). Z uwagi na funkcje jakie podmioty te pełnią w zakresie pomocy społecznej winny być włączane w procesy kreowania i wdrażania polityki społecznej w regionie. Godna uwagi wydaje się koncepcja samej integracji społecznej, którą można wykorzystać i zaadaptować w ramach lokalnych i regionalnych układów organizacyjno-instytucjonalnych, bez konieczności powoływania dodatkowej struktury, np. powierzając realizację zadań w tym zakresie lokalnym organizacjom pozarządowym. 79 Informacja o stanie i strukturze bezrobocia w województwie podkarpackim w czerwcu 2012 roku, Wojewódzki Urząd Pracy, Rzeszów 2012; ( ). 80 Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zatrudnieniu socjalnym, Dz.U. z 2003 r. Nr 122, poz z późn. zm. 81 J. Koral, Centra Integracji Społecznej. Podmioty Ekonomii Społecznej, Fundacja Inicjatyw Społeczno- Ekonomicznych, Warszawa 2008, s

42 Zakłady Aktywności Zawodowej Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ) podobnie jak pozostałe podmioty ekonomii społecznej służą przede wszystkim celom społecznym, reintegracji zawodowej i pomocy w usamodzielnieniu się, przy czym głównym podmiotem podejmowanych działań są osoby niepełnosprawne. Zasady tworzenia i funkcjonowania ZAZ-ów zostały wskazane w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 82. W Polsce, wg bazy danych Stowarzyszenia Klon/Jawor, funkcjonuje 68 ZAZ-ów z tego 8 na terenie województwa podkarpackiego. Podmioty zlokalizowane w regionie podkarpackim okazują się być bardzo aktywne, stąd też niezbędne jest uwzględnianie ich stanowiska i pomysłów w ramach kreowania sfery społecznej regionu. Godna uwagi jest idea powołania Inkubatora Zakładów Aktywności Zawodowej Województwa Podkarpackiego w ramach projektu współfinansowanego z PO KL 83. Podmiot ten powinien funkcjonować w ramach systemu regionalnego, nawet po zakończeniu projektu. Winien stać się podmiotem o charakterze doradczym, pomocowym dla osób niepełnosprawnych, który umożliwi im podjęcie zatrudnienia i aktywność w ramach społeczeństwa. Z kolei w kontekście rozwoju regionu, podmiot tego rodzaju może być bazą wiedzy na temat sytuacji osób niepełnosprawnych, ośrodkiem monitorującym, który winien współpracować z samorządem województwa, samorządami lokalnymi regionu oraz tworzonymi przez nie jednostkami organizacyjnymi zajmującymi się kwestiami pomocy społeczne i zabezpieczenia społecznego Kluby Integracji Społecznej Kluby Integracji Społecznej (KIS) są kolejnym podmiotem, który w ramach regionalnego układu pełni istotną rolę w zakresie aktywizacji i przeciwdziałania bezrobociu. Podmioty te wpisują się w promowaną przez instytucje Unii Europejskiej i rząd ideę przejścia od działań pomocowo-osłonowych do aktywnych działań wsparcia systemu zatrudnienia. Podmioty te są szansą dla szczególnie zagrożonych grup społecznych i stanowią ważne rozwiązanie systemowe na poziomie lokalnym. Możliwość ich tworzenia została wprowadzona na mocy przepisów ustawy o zatrudnieniu socjalnym, w których wyszczególnione zostały grupy szczególnego ryzyka 84. Podmioty te, pomimo lokalnego charakteru, stanowią ważne ogniwo regionalnej polityki społecznej i wpisują się w koncepcję przeciwdziałania patologiom i wykluczeniu społecznemu w województwie podkarpackim. Jednocześnie są formą aktywizacji i zwiększania partycypacji społecznej, a przez mniej sformalizowaną formułę niż CIS-y uczą odpowiedzialności za własne decyzje (warunkiem pobytu jest samodzielne przystąpienie uczestnika do realizacji indywidualnie wybranego kontraktu socjalnego, tj. umowy zawierającej etapy działań zmierzających do aktywności zawodowej). Rolą władz regionu jest zatem stworzenie spójnego systemu koordynacji KIS, tworzonych przez samorządy lokalne, samorządowe jednostki organizacyjne (np. miejskie ośrodki pomocy społecznej) oraz organizacje pozarządo- 82 Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U. z 1997 r. Nr 123, poz. 776 z późn. zm. 83 Z inicjatywy podkarpackich ZAZ-ów po raz drugi w dniach sierpnia 2012 roku odbędą się Ogólnopolskie Targi Zakładów Aktywności Zawodowej; Inkubator Zakładów Aktywności Zawodowej Województwa Podkarpackiego, mid=18 ( ). 84 Art. 1 ustawy z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, Dz.U. z 2003 r. Nr 122, poz z późn. zm. 42

43 we. W województwie podkarpackim funkcjonuje obecnie 9 KIS z czego 6 prowadzonych jest przez gminne (miejskie) ośrodki pomocy społecznej (Dębica, Nisko, Mielec, Strzyżów, Jedlicze, Łańcut) oraz 3 przez organizacje pozarządowe (Ustrzyki Dolne Bieszczadzkie Centrum Charytatywne Caritas, Kolbuszowa Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Powiatu Kolbuszowskiego NIL, Nisko Stowarzyszenie Ruch Pomocy Psychologicznej INTEGRA- CJA ) Rady społeczne Idea powoływania rad społecznych (społeczno-gospodarczych) staje się coraz bardziej popularna w państwach członkowskich Unii Europejskiej. W zasadzie można stwierdzić, że została ponownie odkryta, bowiem podmioty te (początkowo ukierunkowane na kwestie ekonomiczne) mają długą tradycję zainicjowaną we Francji. Idea tworzenia instytucji o charakterze doradczym, opiniodawczym i konsultacyjnym wpisuje się w system nowego myślenia o zarządzaniu sferą publiczną (współrządzenie; rządzenie wielopodmiotowe; wielopoziomowe), jak również w szeroko promowany dialog obywatelski. Rady społeczne nie są specjalnie popularne w polskich rozwiązaniach systemowych, zarówno szczebla centralnego, jak i na poziomie jednostek regionalnych i lokalnych. Nie oznacza to, że nie są prowadzone konsultacje społeczne czy wykorzystywane inne formy poznania opinii publicznej, nie mniej jednak, stałe podmioty zrzeszające osoby zainteresowane określonymi kwestiami zwołane celem poznania ich opinii i wniosków należą do rzadkości. W praktyce na poziomie regionu można spotkać rady społeczne tworzone przy zakładach opieki zdrowotnej 86 oraz rady rodziców i rady szkoły lub placówki oświatowej 87. Rada społeczna jest organem opiniującym i doradczym dla podmiotu powołującego zakład opieki zdrowotnej, a także organem doradczym jego kierownika. Służy im z głosem doradczym w sprawach finansowych i inwestycyjnych oraz dokonuje okresowych analiz skarg i wniosków składanych przez osoby korzystające z usług zakładu opieki zdrowotnej. Podmioty te z racji posiadanej wiedzy na temat systemu funkcjonowania opieki zdrowotnej w regionie winny aktywnie uczestniczyć w procesie kreowania polityki społecznej w regionie, obejmującej system opieki socjalnej, zdrowotnej i mechanizmy zabezpieczenia społecznego. Ich wiedza dotycząca poszczególnych jednostek świadczących usługi zdrowotne i opiekuńcze może zostać wykorzystana także przy rozwijaniu elektronicznego systemu informacji medycznej w regionie oraz doskonalenia systemu świadczenia usług medycznych. Koncepcja powołania rad szkół lub placówek oświatowych zakładała, że będą to podmioty pomocne przy rozwiązywaniu problemów dotyczących danej jednostki edukacyjnej. Rady te opiniują plany finansowe i inwestycyjne, mogą zwracać się do organu nadzorującego z wnioskiem o zweryfikowanie efektów działalności szkoły. Rady te podobnie jak wskazane wcześniej podmioty są ważnym elementem rozwoju lokalnego, a w konsekwencji regionalnego, zwłaszcza, że funkcjonują w obrębie jednej z najbardziej istotnych sfer, tj. edukacji. Zaangażowanie społeczności w sprawy szkoły gwarantuje jakość oraz efektywność procesu dydaktycznego. Rady społeczne tego rodzaju są też formą integracji i mobilizacji społeczeństwa 85 Na podstawie Rejestru Klubów Integracji Społecznej prowadzonego przez Wydział Polityki Społecznej, Oddział Nadzoru w Pomocy Społecznej Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie. Udostępniony roku. 86 Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, Dz.U z 2011 r. Nr 112, poz. 65 z późn. zm. 87 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz.U. z 1991 r. Nr 95, poz. 425 z poźn. zm. 43

44 wokół określonego celu. Często z ich inicjatywy proponowane są rozwiązania innowacyjne, mające poprawić standardy kształcenia oraz warunki funkcjonowania w jednostkach oświatowych. Równie ważne jest dostrzeganie sygnałów płynących od rad rodziców Partnerstwa sektorowe Partnerstwa sektorowe (międzysektorowe, wielosektorowe) są przykładem dobrowolnej współpracy podmiotów reprezentujących sektor publiczny, gospodarczy i społeczny. Ich istotą jest łączenie zasobów i potencjałów oraz możliwości działania w celu realizacji wspólnych przedsięwzięć. Z uwagi na zróżnicowane możliwości działania wynikające z odmienności organizacyjnej i kadrowej partnerów, istotny jest tzw. efekt synergii, pozwalający osiągnąć znacznie lepsze rezultaty dzięki współpracy niż w przypadku działań podejmowanych przez partnerów indywidualnie. Partnerstwa pomimo wielu zalet, w praktyce są formułą trudną do realizacji. Problemem może okazać się kwestia zaufania partnerów, jak i podział odpowiedzialności za ponoszenie ryzyka, które w przypadku każdego z zaangażowanych podmiotów będzie miało inny charakter. Decentralizacja systemu świadczenia usług publicznych oraz konieczność realizacji zasady subsydiarności sprawia, że to właśnie poziom lokalny stał się naturalnym obszarem tworzenia partnerstw, zaś kreowanie i wdrażanie lokalnej polityki rozwoju naturalnymi sferami ich działania. Partnerstwa sektorowe są kolejnym elementem nurtu współrządzenia (governance) w sferze polityk publicznych, jak też rozwiązaniem promowanym przez Unię Europejską, jako mechanizmem partnerskiego podejmowania decyzji. Ze względu na specyfikę i funkcje regionu oraz wskazane w założeniach do aktualizacji strategii priorytety rozwoju województwa podkarpackiego, jakim są obszary wiejskie (dziedzina: Sieć osadnicza) oraz turystyka (dziedzina: Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka), ważne jest zwrócenie uwagi samorządu na szczególne partnerstwa jakimi są Lokalne Grupy Działania (LGD) oraz Lokalne Grupy Rybackie (LGR). LGD stanowią element podejścia LEADER do rozwoju obszarów wiejskich w oparciu o endogenne potencjały oraz tworzone partnerstwa wielosektorowe. W państwach członkowskich Unii Europejskiej były wdrażane od początku lat 90. XX w. Ich podstawowym celem jest opracowywanie Lokalnych Strategii Rozwoju i realizacja zadań ukierunkowanych na rozwój obszarów wiejskich przy wykorzystaniu środków pochodzących z budżetu UE. LGD funkcjonują w regionie podkarpackim od 2004 roku, a w obecnej perspektywie finansowej UE w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) jako oś IV LEADER. Obecnie w województwie podkarpackim funkcjonuje 31 LGD. Pomimo ich lokalnego charakteru podmioty te są ściśle powiązane z samorządem województwa, który jest ich organem nadzorującym oraz instytucją wdrażającą dla niektórych działań PROW 88. Z racji realizowanych zadań LGD winny być uwzględnianie w działaniach na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, zwłaszcza tworzenia alternatywnych rozwiązań dla tradycyjnej produkcji rolniczej. LGR są stosunkowo nowym rozwiązaniem, wprowadzonym w 2009 roku na mocy przepisów ustawy o wspieraniu zrównoważonego sektora rybackiego z udziałem Europejskiego Funduszu Rybackiego 89. Dotychczas w województwie podkarpackim powstały dwie Lokalne 88 Ustawa z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Dz.U. z 2007 r. Nr 64, poz Ustawa z dnia 3 kwietnia 2009 r. o wspieraniu zrównoważonego rozwoju sektora rybackiego z udziałem Europejskiego Funduszu Rybackiego, Dz.U. z 2009 r. Nr 72, poz

45 Grupy Rybackie: Stowarzyszenie Lokalna Grupa Rybacka Starzawa oraz Stowarzyszenie Lokalna Grupa Rybacka Puszcza Sandomierska, które zgodnie z założeniami Programu Operacyjnego Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich funkcjonują w gminach, których gospodarka jest zależna od rybactwa Podmioty należące do sektora szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju Podmioty reprezentujące sektor szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju odgrywają coraz większą rolę w rozwoju regionalnym, którego dynamika jest silnie zależna od zasobów wiedzy, innowacyjności i kreatywności przejawiających się zarówno w sferze gospodarki, jak i administracji, kultury i szerszych stosunków społecznych. Zaktualizowana strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata musi uwzględniać kluczowe wymogi współczesnych procesów cywilizacyjnych, opisywane hasłami takimi jak gospodarka wiedzy, społeczeństwo informacji, rozwój inteligentny czy region uczący się. Z tego punktu widzenia podmioty publiczne, prywatne, społeczne i międzysektorowe angażujące się w zaawansowaną działalność szkoleniowo-edukacyjną, działalność naukową, naukowo-badawczą i badawczo-rozwojową stanowią bezwzględnie kluczowy zasób i atut polityki rozwoju we wszystkich obszarach strategicznej interwencji. Ich potencjał jest kołem zamachowym napędzającym rozwój we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Co więcej, jakość sektora szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju sama w sobie jest czynnikiem silnie determinującym zarówno konkurencyjność, jak i szeroko pojętą atrakcyjność regionu, przejawiającą się w napływie lub utrzymaniu obecności inwestorów, pracowników wiedzy i studentów wszystkich stopni. Jest ona również istotnym elementem polityki ukierunkowanej na przeciwdziałanie wyludnianiu się, starzeniu i ubożeniu regionów, które to zjawiska w dłuższej perspektywie czasowej grożą degradacją i zapaścią cywilizacyjną dotkniętych nimi obszarów. Warto podkreślić, że pominąwszy uchodźstwo, dynamika sektora szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju jest obok uwarunkowań związanych z regionalnym rynkiem pracy i jakością życia w regionie decydującym czynnikiem w procesach migracji na stałe, czego dowodzą również badania empiryczne prowadzone w województwie podkarpackim 90. Ponadto nie bez znaczenia dla procesów rozwojowych w województwie jest potencjał podmiotów sektora szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju nie tylko jako przekaźników wiedzy i kompetencji, generatorów innowacji i pracodawców, lecz także jako podmiotów stymulujących określone rodzaje i wzorce konsumpcji. Dostrzeżenie, wzmocnienie i wykorzystanie potencjału tego sektora w ogromnej mierze zależy od zdolności władz samorządowych do mobilizowania na rzecz strategicznych celów różnych i często ze sobą ostro konkurujących podmiotów reprezentujących szkolnictwo wyższe, naukę, badania i rozwój oraz aktywnego wspierania ich rozwoju i doskonalenia się w kierunkach zgodnych z celami strategicznymi. Należy przy tym mieć na uwadze, że ze względu na duży stopień autonomii podmiotów szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju w stosunku do władz samorządowych, ich zróżnicowane formy prawne, cele i charakter działalności, władze województwa mają dość ograniczone możliwości bezpośredniego wpły- 90 Zob. D. Bieńkowska, Ulasiński C., Szymańska J (red.), Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego. Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków,

46 wania na te podmioty i zarządzania ich potencjałem. Zdecydowana większość tych podmiotów to podmioty publiczne podlegające innym niż samorządowe instytucjom zwierzchnim, przede wszystkim Ministerstwu Szkolnictwa Wyższego i Nauki oraz podmioty gospodarcze podlegające ustawie o prowadzeniu działalności gospodarczej i kierujące się przede wszystkim rachunkiem ekonomicznym w swoich działaniach. Niewielka liczba tych podmiotów reprezentuje formy organizacyjne typowe dla Trzeciego Sektora lub partnerstwa międzysektorowego. Tym niemniej władze województwa mają do dyspozycji wiele instrumentów regulacyjnych, instytucjonalno-prawnych, finansowych, organizacyjnych i dyskursywnych mogących ułatwić zachęcenie lub skłonienie tych podmiotów do działań pożądanych z punktu widzenia realizacji strategii rozwoju województwa. Warto zasygnalizować, że jednym z takich instrumentów jest kontrakt terytorialny wymuszający skonsolidowanie sektorowych interesów w dziedzinie szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju w regionie z myślą o skutecznych negocjacjach ze stroną rządową. W dalszej perspektywie władze województwa mogą zastosować podobny instrument wobec podmiotów tego sektora skupionych w regionie, uzyskując dzięki temu nie tylko efekt jego samoorganizacji i racjonalizacji, lecz także możliwość skuteczniejszego wprowadzenia zasady warunkowości w udzielaniu wsparcia podmiotom i ich sieciom. Wymogiem wstępnym pomyślności tych działań jest przemyślana koncepcja roli podmiotów reprezentujących sektor szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju w rozwoju regionu i determinacja do wdrożenia tej koncepcji po uprzednim kompleksowym rozpoznaniu mocnych i słabych stron tego sektora co tylko częściowo jest realizowane podczas udziału przedstawicieli tego sektora w pracach lub konsultacjach związanych z przygotowaniem czy aktualizacją strategii rozwoju województwa. Kolejnym wymogiem jest podjęcie przez władze województwa skutecznych działań zmierzających do jak najszerszego upowszechnienia treści Strategii i przewidzianych w niej możliwości udziału tych podmiotów w jej realizacji. Wreszcie najbardziej wymiernym wymogiem jest stworzenie korzystnych warunków dla podejmowania przez nie działań wspierających osiąganie celów strategicznych za pomocą dostępnych instrumentów, które bardziej szczegółowo są wskazane w podrozdziale Instrumenty wdrożeniowe. Niżej przedstawiona zostanie zwięzła charakterystyka sektora szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju w województwie podkarpackim. Dokonując przykładowego przyporządkowania reprezentujących ten sektor podmiotów do obszarów strategicznej interwencji, wskazano tylko niektóre z szerokiej gamy możliwości ich zaangażowania w realizację celów zaktualizowanej Strategii. Szersze omówienie problematyki tego sektora nie wydaje się celowe w ramach niniejszej ekspertyzy w związku z istnieniem obszernych opracowań w tym zakresie, przygotowanych w ramach procesu aktualizowania Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego 91. Ponadto wyniki aktualnych badań dotyczących podmiotów tego sektora przynosi także najnowszy raport opublikowany w 2012 r. przez Podkarpackie 91 Zob. K. Kud, K. Nowak, K. Wanat, M. Woźniak, G. Woźniak, Projekt Systemowy Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach w województwie podkarpackim, nr projektu WND POKL /08. Pierwotne badania pilotażowe w zakresie Analiza instytucji naukowo-badawczych (Zadanie 13), Rzeszów

47 Obserwatorium Rynku Pracy, poświęcony pracodawcom Podkarpacia 92. Ponadto część podmiotów reprezentujących ten sektor została już wymieniona wyżej w punkcie III, przede wszystkim w kategorii instytucji otoczenia i wsparcia biznesu. Sektor szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju jest w województwie podkarpa c- kim reprezentowany przez następujące główne kategorie podmiotów: szkoły wyższe, ośrodki doskonalenia kadr, instytuty i ośrodki badawcze, centra transferu technologii, wyspecjalizowane laboratoria, zakłady doświadczalno-produkcyjne, inkubatory technologiczne, przedsiębiorstwa innowacyjno-wdrożeniowe, stowarzyszenia badawcze i badawczo-rozwojowe oraz firmy i pracownie badawcze. Mimo tej rozmaitości, sektor ten cechuje strukturalna słabość, zarówno na poziomie jego ogólnego potencjału, jak i potencjału w poszczególnych kategoriach 93. Słabość ta przejawia się zarówno w kategoriach ilościowych, na przykład takich jak liczba podmiotów działających w regionie, liczba pracowników tego sektora w przeliczeniu na jeden tysiąc mieszkańców, jak i jakościowych na przykład odzwierciedlonych nakładami na zakup wiedzy zewnętrznej, ocenę parametryczną dokonywaną przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego 94. Tę słabość pogłębiają niskie w kategoriach bezwzględnych i w porównaniu z innymi województwami, także sąsiednimi nakłady na naukę, badania i rozwój na Podkarpaciu 95, oraz niechęć do podejmowania wspólnych działań w ramach sektora 96. Z nielicznymi wyjątkami bardzo słabe są również powiązania między sektorem szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju a podmiotami reprezentującymi sektor gospodarki, zwłaszcza usług i rolnictwa. Dodać można do tego brak adekwatnej współpracy z podmiotami reprezentującymi administrację zwłaszcza w dziedzinie mającej krytyczne znaczenie z punktu widzenia zarządzania procesami rozwojowymi w regionie, tj. w dziedzinie new public governance, obejmującej wielopoziomowe i wielopodmiotowe modele rządzenia w sferze publicznej. Podobny brak przepływu wiedzy zaznacza się zresztą także w słabości relacji między sektorem szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju a sektorem pozarządowym 97. Stwierdza się również niedostateczne dopasowanie oferty kształcenia do potrzeb regionalnego rynku pracy, rozdrobnienie i brak koordynacji badań oraz niski poziom komercjalizacji ich wyników czy nawet ich upowszechnienia. Omawiany sektor nie jest szczególnie atrakcyjny z punktu widzenia możliwości przyciągania z zewnątrz wybitnych talentów tak naukowców, wynalazców, ekspertów, jak i studentów i doktorantów zarówno z kraju, jak i zagranicy 98. Obok wspomnianych wyżej słabości, ta niska atrakcyjność wynika z niskiego na ogół stopnia specjalizacji podmiotów i ich przedsięwzięć, ale także trzeba to podkreślić 92 Zob. Podkarpackie Obserwatorium Rynku Pracy, Pracodawcy Podkarpacia 2011, Wojewódzki Urząd Pracy, Rzeszów Zob. Instytut Badań Strukturalnych, ReyTech, Ocena realizacji, podrozdział 4.1.i 4.6. Por. Kud. dz. cyt.; Podkarpackie Obserwatorium... dz. cyt. 94 Tamże. 95 Zarząd Województwa Podkarpackiego, Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata , Rzeszów 2004, s Tamże, s. 26; Podkarpackie Obserwatorium Rynku Pracy dz. cyt., s Por. A. Gąsior-Niemiec, Local Government in the Process of Transformation, w: P. Blokker, B. Dallago (red.), Regional Diversity and Local Development in the New Member States, Palgrave Macmillan, Houndmills, Basingstoke, Hampshire 2009, s Świadczy o tym na przykład skromna liczba wymian realizowanych w ramach programu Erasmus por. GUS, Szkoły wyższe w 2009 roku, Warszawa, s. 44 i nast. 47

48 z niedostatecznej promocji możliwości i osiągnięć tego sektora na Podkarpaciu. Należy również wymienić prozaiczne, lecz ważkie czynniki zmniejszające atrakcyjność tego sektora w oczach zewnętrznych użytkowników, jakimi są niski poziom wynagrodzeń, zbiurokratyzowanie struktur oraz słaba na ogół znajomość języków obcych. Wszystkie wymienione słabości wskazują jednocześnie na duże szanse rozwoju sektora pod warunkiem stopniowego ich przezwyciężenia. Według stanu na rok akademicki 2010/2011 r., na obszarze województwa podkarpackiego prowadziło działalność 15 szkół wyższych 99. Największa liczba tych podmiotów jest skoncentrowana w stolicy regionu, Rzeszowie, gdzie mieszczą się między innymi trzy największe uczelnie Podkarpacia: Uniwersytet Rzeszowski, Politechnika Rzeszowska i Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania. Pewną przeciwwagą dla bardzo silnej koncentracji tych podmiotów w centrum regionu jest istnienie Państwowych Wyższych Szkół Zawodowych w kilku większych miastach województwa, tj. w Jarosławiu, Jaśle, Krośnie, Przemyślu i Tarnobrzegu. Ogółem potencjał szkolnictwa wyższego w województwie podkarpackim, łącznie z Rzeszowem, jest rosnący, ale nadal niewielki zwłaszcza w zestawieniu z sąsiednimi województwami, tj. lubelskim i małopolskim 100. Jeśli chodzi o strukturę kierunków kształcenia i jednocześnie działalności naukowo-badawczej jest ona zbliżona do ogólnopolskiej. Według danych dla absolwentów uczelni rzeszowskich za 2010 r., 14% z nich ukończyło kierunki pedagogiczne, 9% humanistyczne, 17% społeczne, 8% medyczne, 7% ścisłe, 10% inżynieryjno-techniczne i 35% ekonomiczne i administracyjne 101. Według danych z 2010 r., w województwie podkarpackim działało ponadto 67 podmiotów deklarujących prowadzenie działalności w zakresie badań i rozwoju. Mimo znacznego wzrostu liczby podmiotów dla porównania w 2000 r. było ich 41 zatrudnienie w tej dziedzinie plasuje Podkarpacie na jednym z najniższych poziomów w kraju 102. Cechą wyróżniającą pozytywnie tę część sektora na tle innych województw jest widoczna koncentracja tych podmiotów na działalności związanej z rozwojem wiodących gałęzi i branż przemysłowych jako niezależnych elementów klastrów i/lub wydzielonych jednostek badawczo-rozwojowych przedsiębiorstw przemysłowych. Również struktura nakładów na badania i rozwój abstrahując od ich niskiej wysokości jest bardzo korzystna z uwagi na silne zaangażowanie środków przekazywanych przez podmioty gospodarcze. Wiodącym podmiotem w tej części sektora jest Politechnika Rzeszowska 103. Głównym narzędziem wspierającym rozwój tego sektora i jego konsolidację jest przyjęta w 2004 r., obecnie zaktualizowana, Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata Działania i instrumenty przewidziane w tej strategii należy uznać za trafne, jednak przyporządkowanie RSI obszarowi Innowacyjna Gospodarka nie wyczerpuje możliwości angażowania podmiotów omawianego sektora w realizację celów strategii. Poniższa tabela przedstawia przykładowe możliwości wykorzystania ich potencjału także w innych 99 Edukacja, Podkarpacki Urząd Wojewódzki, ( ). 100 Podkarpackie Obserwatorium Rynku Pracy dz. cyt., s Por. Bieńkowska, Ulasiński, Szymańska dz. cyt. 101 Tamże, s Tamże. Por. Kud, Nowak i inni dz. cyt. 103 Podkarpackie Obserwatorium Rynku Pracy dz. cyt., s ; por. Regionalna Strategia Innowacji dz. cyt., Załącznik nr 2. 48

49 obszarach ze względu na prowadzoną działalność edukacyjną, badawczą i ekspercką 104. Jednak oprócz tego warto podkreślić, że bardzo istotnym potencjalnym wkładem tych podmiotów w realizację strategii rozwoju województwa mogą być działania na rzecz zaszczepienia i kultywowania kultury uczenia się w regionie oraz upowszechniania koncepcji Podkarpacia jako uczącego się regionu (the learning region). Tabela 4. Przykładowe indykatywne zaangażowanie podmiotów sektora szkolnictwa wyższego, nauki, badań i rozwoju w realizację zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Kapitał ludzki i społeczny Dziedzina działań strategicznych Przemysł Nauka, badania, szkolnictwo wyższe Turystyka Rolnictwo Instytucje otoczenia biznesu Edukacja Jednostka organizacyjna Uniwersytet Rzeszowski, Politechnika Rzeszowska, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu, Uniwersytet Rzeszowski, Politechnika Rzeszowska, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Wyższa Szkoła Prawa i Administracji w Przemyślu, Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna w Rzeszowie, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jarosławiu, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnobrzegu; Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu, Wyższa Szkoła Gospodarcza w Przemyślu; Podkarpacka Szkoła Wyższa w Jaśle; Human Capital Analysis w Leżajsku Uniwersytet Rzeszowski, Politechnika Rzeszowska, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna w Rzeszowie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jarosławiu; Podkarpacka Szkoła Wyższa w Jaśle; Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnobrzegu Uniwersytet Rzeszowski, Wyższa Szkoła Inżynieryjno- Ekonomiczna w Rzeszowie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie, Wyższa Szkoła Gospodarcza w Przemyślu Uniwersytet Rzeszowski, Politechnika Rzeszowska, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli, Państwowa, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnobrzegu; Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu Uniwersytet Rzeszowski, Politechnika Rzeszowska, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Wyższa Szkoła Prawa i Administracji w Przemyślu, Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna w Rzeszowie, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jarosławiu, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnobrzegu; Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu, Wyższa Szkoła Gospodarcza w Przemyślu; Podkarpacka Szkoła Wyższa w Jaśle; Human Capital Analysis w Leżajsku 104 Przykładowe przyporządkowanie na podstawie informacji zawartych na stronach internetowych i materiałach promocyjnych podmiotów. 49

50 Sieć osadnicza Środowisko i energetyka Kultura i dziedzictwo kulturowe Włączenie społeczne Zdrowie publiczne Źródło: opracowanie własne. Dostępność komunikacyjna Funkcje obszarów wiejskich Spójność przestrzenna i wzmacnianie funkcji ośrodków subregionalnych Zapobieganie zagrożeniom Ochrona środowiska Uniwersytet Rzeszowski, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jarosławiu; Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sanoku; Pracownia Historii Sztuki i Dawnej Architektury Dr Barbara Tondos w Rzeszowie; Pracownia Archeologiczna s.c. Ewa Kędzierska w Dynowie Uniwersytet Rzeszowski, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Uniwersytet Rzeszowski, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Politechnika Rzeszowska Uniwersytet Rzeszowski, Politechnika Rzeszowska, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie Politechnika Rzeszowska, Wyższa Szkoła Inżynieryjno- Ekonomiczna w Rzeszowie Uniwersytet Rzeszowski, Politechnika Rzeszowska, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie Uniwersytet Rzeszowski, Politechnika Rzeszowska, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie; Eco-Progress Monika Filar w Krośnie 50

51 3. Instrumenty wdrożeniowe Nowe podejście do planowania i realizacji polityki rozwoju regionalnego związane z zaangażowaniem większej liczby bardzo zróżnicowanych partnerów jest zarazem wyzwaniem dla koordynacji procesu wdrażania strategii rozwoju regionu, jego monitoringu i ewaluacji, ale daje również większe możliwości w zakresie wykorzystania instrumentów, do tej pory niedostępnych, czy niepotrzebnych z tej racji, iż cały ciężar i odpowiedzialność za rozwój regionalny spoczywał na samorządzie województwa, tak w sensie prawnym jak faktycznym. Kwestią, którą warto już teraz podkreślić i co starano się zasugerować w poprzednim rozdziale jest to, iż władze publiczne dysponują twardymi (prawnymi) instrumentami realizacji działań strategicznych, one też te działania planują, ale sukces ich realizacji tylko w pewnym stopniu zależy od sprawności sektora publicznego. Okazuje się bowiem, że te twarde instrumenty mają ograniczoną skuteczność. W warunkach rozproszonych zasobów i rosnącej złożoności spraw publicznych, bardziej wydajne okazują się instrumenty miękkie odwołujące się do zaufania, uzgodnień, negocjacji, partnerstwa, współdecydowania, współdziałania, etc. W niniejszej części opracowania zostaną przedstawione te instrumenty realizacji strategii, które zostały wskazane w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego, tj. instrumenty programowania rozwoju regionalnego w postaci programów operacyjnych, których omówienie ograniczono do przedstawienia ogólnych zasad funkcjonowania i rodzajów. Szerzej omówiono Ramowy Zintegrowany Program Regionalny wprowadzony przez KSRR. Dokument ten także rekomenduje powołanie na poziomie krajowym i regionalnym forów terytorialnych. Podkarpackie Forum Terytorialne zostało potraktowane jako instrument wpływania interesariuszy na kształt i system wdrażania strategii oraz płaszczyznę debaty nt. rozwoju regionalnego. W dalszej części rozdziału przedstawiono koncepcję powiązania priorytetów strategicznych, co może być pomocne w tworzeniu Ramowego Zintegrowanego Programu Regionalnego; zaś następnie zostały przedstawione instrumenty wdrażania poszczególnych dziedzin działań strategicznych w regionie. Należy zwrócić uwagę na przyjęcie odmiennego sposobu opisu instrumentów dla 2. dziedziny działań strategicznych, która w odróżnieniu od pozostałych dziedzin odnosi się w większym zakresie do niematerialnych zasobów regionu jest ukierunkowana na zasoby ludzkie, kapitał społeczny, jakość życia, satysfakcję z zamieszkiwania na obszarze województwa podkarpackiego, etc. Toteż propozycje dotyczące instrumentów wdrażania strategii w tej dziedzinie wykraczają poza schemat instrumenty operacyjne prawno-administracyjne planistyczne finansowe»miękkie«, przyjęty dla opisu instrumentów wdrożenia strategii w dziedzinach 1, 3, 4. Warto również już w tym miejscu zwrócić uwagę na szczególny nacisk, jaki został położony na instrumenty rozwoju społeczeństwa informacyjnego w regionie. Jest to związane z nowym paradygmatem rozwoju regionalnego opierającym się na zarządzaniu wielopoziomowym, partnerstwie, sieciowaniu. Bez odpowiedniego poziomu rozwoju trzeciego sektora oraz wzrostu kapitału społecznego i aktywności obywatelskiej, powiększenia promienia uogólnionego zaufania realizacja powyższych założeń nie jest możliwa. Instrumenty zaproponowane dla tego priorytetu mają charakter in- 51

52 nowacyjny, zaś ich skuteczne wykorzystanie zależy w największym stopniu od samorządu województwa Ramowy Zintegrowany Program Regionalny Podstawowymi instrumentami wdrażania strategii rozwoju województwa podkarpackiego są obecnie programy operacyjne, które realizują cele zawarte w narodowej strategii spójności i strategiach rozwoju. Te ostatnie określają podstawowe uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju w danych obszarach wskazanych w średniookresowej strategii rozwoju kraju, odnoszące się do rozwoju regionów, rozwoju przestrzennego, sektorów lub dziedzin 105. Programami operacyjnymi są obecnie programy krajowe: 1. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2. Program Operacyjny Kapitał Ludzki 3. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 4. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 5. Program Operacyjny Pomoc Techniczna 6. Program Operacyjny Europejska Współpraca Terytorialna 7. Program Operacyjny Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich, oraz 8. Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego. Obok nich rozwój regionalny wspiera Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, będący instrumentem realizacji wspólnotowej polityki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. W świetle przepisów ustawy o samorządzie województwa, strategia rozwoju województwa jest realizowana przez programy wojewódzkie 106 ; zaś przepisy ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju wskazują na zawartość programu. Składają się na niego: diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej w odniesieniu do zakresu objętego programowaniem strategicznym oraz wyniki raportu ewaluacyjnego dotyczącego skuteczności i efektywności realizacji programu; identyfikacja celu głównego i celów szczegółowych programu, w nawiązaniu do strategii krajowych lub strategii wojewódzkiej w zakresie wybranego wariantu polityki, wraz z określeniem wskaźników poziomu ich osiągnięcia; określenie kierunków interwencji (priorytetów) w zakresie terytorialnym w skali województwa, co oznacza uszczegółowienie programu poprzez wskazanie obszarów wymagających podjęcia działań o charakterze strategicznym; zaprojektowanie zadań (projektów, inwestycji) w ramach wcześniej określonych obszarów strategicznych; sposób monitorowania i oceny stopnia osiągania celu głównego i celów szczegółowych; plan finansowy, na który składają się informacje o: źródłach i instrumentach finansowania realizacji programu; kwocie środków przeznaczonych na finansowanie realiza- 105 Art. 9, pkt 3 oraz art.17, pkt 2 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, tekst. jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 74, poz. 712 z późn. zm. 106 Art. 11, pkt 3 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa 52

53 cji programu i jej podział między poszczególne priorytety; wysokości współfinansowania programu i jego priorytetów; podstawowe założenia systemu wdrażania programu; sposób monitorowania, kontroli i oceny realizacji programu, a szczególnie stopnia osiągania celu głównego i celów szczegółowych 107. Nowym instrumentem wdrażania strategii rozwoju województwa, będącym odpowiedzią na nowy paradygmat rozwoju regionalnego jest Ramowy Zintegrowany Program Regionalny (RZPR) 108. Zintegrowany charakter programu odnosi się zarówno do jego warstwy przedmiotowej, podmiotowej, jak i proceduralnej. W warstwie przedmiotowej program prezentuje zintegrowane podejście do rozwoju ukierunkowane terytorialnie, nie zaś branżowo odzwierciedla powiązanie dziedzin, priorytetów i działań strategicznych, jak też określa wspólne zasady realizacji programów na obszarze województwa. W warstwie podmiotowej program uwzględnia wszystkich uczestników procesu jego realizacji; zaś w warstwie proceduralnej zintegrowany charakter programu regionalnego oznacza, iż zarówno proces przygotowania programu, jego realizacja oraz ewaluacja odbywają się przy udziale kluczowych dla rozwoju województwa interesariuszy. RZPR: określa sposób koordynowania i integrowania działań realizowanych na rzecz danego regionu przez różne podmioty publiczne; jego opracowanie jest niezależne od kształtu polityk europejskich po 2013 r.; obejmuje działania finansowane ze środków unijnych i krajowych; obejmuje działania podejmowane na poziomie regionalnym dla realizacji celów KSRR wynikające również z zobowiązań określonych w kontrakcie terytorialnym 109. RZPR zawiera: 1. podstawowe obszary interwencji zidentyfikowane w strategii rozwoju województwa; 2. analizę obszarów objętych interwencją (ich słabości i potencjały); 3. szczegółowe cele interwencji w zidentyfikowanych obszarach; 4. wskaźniki realizacji wskazanych celów szczegółowych; 5. wskazanie udziału w realizacji celów szczegółowych innych niż samorząd województwa podmiotów; 6. ewidencję programów służących osiągnięciu celów szczegółowych; 7. alokację zasobów (finansowych i organizacyjnych) służących realizacji celów w zidentyfikowanych obszarach interwencji; 8. sposób koordynacji działań wszystkich interesariuszy w poszczególnych obszarach interwencji; 9. zasady zarządzania realizacją programu, jego monitoringu i ewaluacji oraz odpowiedzialne podmioty. 107 Art. 17 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju ; A. Noworól, Kierunki i zmiany niezbędne do stworzenia docelowego systemu zarządzania polityką rozwoju na poziomie regionalnym (uwzględniające dotychczasowe dokumenty strategiczne), Kraków, czerwiec 2011, s W przygotowanej przez A. Noworóla ekspertyzie autor interpretuje Ramowy Zintegrowany Program Regionalny jako instrument wewnętrzny Zintegrowanego Regionalnego Programu Operacyjnego (ZRPO), który ma zastąpić obecnie istniejący Regionalny Program Operacyjny. ZRPO nie został jednak wymieniony w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego. A. Noworól, Kierunki i zmiany, s Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego , s

54 Podmiotem odpowiedzialnym za przygotowanie i realizację RZPR jest Zarząd Województwa. Komórką Urzędu Marszałkowskiego właściwą w zakresie przygotowania, koordynacji i zarządzania realizacją programu jest departament, który w zakresie swoich zadań ma koordynację działań związanych z realizacją strategii rozwoju województwa (patrz: pkt 4.1.). W zakresie przygotowania RZPR do zadań tej komórki należy: gromadzenie materiałów (danych, informacji, dokumentów) ważnych z punktu widzenia potrzeb wynikających z opracowania projektu RZPR; analiza zgromadzonych materiałów oraz ocena ich przydatności do przygotowania projektu RZPR; analiza dokumentów strategicznych i programowych krajowych i regionalnych pod względem ich przydatności w osiąganiu planowanych celów rozwoju regionalnego; analiza istniejących systemów wdrażania, monitoringu i ewaluacji (włącznie ze wskaźnikami służącymi ewaluacji) pod kątem ich zgodności z dokumentami programowymi na poziomie krajowym i regionalnym; przygotowanie pakietu materiałów stanowiących punkt wyjścia do przygotowania projektu RZPR, wraz z propozycją listy przedsięwzięć priorytetowych i kluczowych interesariuszy, oraz przedstawienie go do zatwierdzenia Zarządowi Województwa; opracowanie projektu RZPR oraz raportu ex-ante wpływu RZPR na rozwój regionu; śledzenie zmian w kierunkach polityki spójności i regionalnej na poziomie wspólnotowym i krajowym w kontekście okresu programowania , opracowywanie rekomendacji zmian polityki rozwoju regionalnego prowadzonej przez samorząd województwa oraz przedstawianie ich do zatwierdzenia przez Zarząd Województwa. Ocena merytoryczna programu, przed jego przedłożeniem Zarządowi Województwa do zatwierdzenia, powierzona zostaje Zespołowi ds. projektu RZPR. Powołanie tego zespołu stanowi realizację wymogu zintegrowanego podejścia do podmiotów i procesu przygotowania RZPR. Zespół jest powoływany decyzją Zarządu Województwa i pracuje pod kierunkiem członka Zarządu, do którego właściwości należą sprawy związane z realizacją strategii rozwoju województwa. W skład Zespołu wchodzi przedstawiciel departamentu przygotowującego RZPR (zaleca się powierzenie tego zadania Departamentowi Planowania Strategicznego i Polityki Regionalnej patrz pkt 4.1. w niniejszym opracowaniu), przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego (powiatów ziemskich, miast na prawach powiatu, gmin miejskowiejskich i gmin wiejskich) 110, po jednym przedstawicielu sektorów gospodarczego i społecznego zasiadających w Podkarpackim Forum Terytorialnym. Terytorialne podejście przy tworzeniu RZPR spowoduje konkurencję poszczególnych obszarów o umieszczenie w nim jak największej liczby celów ulokowanych w ich obrębie. Chociaż będzie obowiązywała zasada, że RZPR ma być zgodny ze strategią rozwoju województwa, to należy się liczyć z naciskiem na umieszczenie w celach strategii dążeń poszczególnych jednostek terytorialnych i ulokowanych w nich interesariuszy. Będzie to skutkowało konfliktami na etapie tworzenia programu. Należy stworzyć mechanizm, dzięki któremu możliwe będzie osiągnięcie konsensusu, niezbędnego z punktu widzenia wielopodmiotowego 110 Możliwe jest też przyjęcie innej formy reprezentacji jednostek lokalnych, tj. oparcie kryterium reprezentacji na podziale województwa na 4 podregiony. 54

55 i wielopoziomowego zaangażowania w realizację RZPR. Koordynacja może następować na forum Zespołu ds. projektu RZPR poprzez negocjacje jeden z najbardziej znanych sposobów koordynacji struktur rozproszonych 111. Ze względu na szeroki zakres przedmiotowy i podmiotowy RZPR niemożliwe będzie uczestnictwo w negocjacjach wszystkich zainteresowanych podmiotów, w związku z tym konieczne będzie wyłonienie ich reprezentacji i ustalenie ich stanowiska negocjacyjnego. Wydaje się, że istotną rolę odegrają tu samorządy powiatowe i związki gmin. Rodzi to jednak niebezpieczeństwo zdominowania reprezentacji przez jeden rodzaj podmiotów podmioty administracji publicznej. W związku z tym niezbędne jest włączenie na tym poziomie w proces definiowania stanowiska negocjacyjnego przedstawicieli pozostałych sektorów. Rolę arbitra w sytuacji trudności w osiągnięciu kompromisu pełnią eksperci zewnętrzni Podkarpackie Forum Terytorialne Instrumentem wsparcia realizacji strategii, a zarazem nowym podmiotem uczestniczącym w jej tworzeniu, koordynacji wdrażania, monitoringu i ewaluacji jest Podkarpackie Forum Terytorialne (PFT). Regionalne fora terytorialne zostały pomyślane jako płaszczyzny dyskusji o kierunkach rozwoju regionów, wymiany informacji i doświadczeń między interesariuszami polityki regionalnej z terenu województwa. Szczególnym zadaniem PFT jest kształtowanie koncepcji rozwoju regionu, analiza przebiegu i rezultatów wdrażania strategii tego rozwoju, ich ocena, a także wnioskowanie do organów samorządu województwa w kwestii zmian w zakresie priorytetów i procedur realizacji strategii. Powołanie regionalnych forów terytorialnych, podobnie jak Krajowego Forum Terytorialnego, związane jest także z przyjętą koncepcją wspierania rozwoju kapitału społecznego, między innymi poprzez silniejsze zaangażowanie obywateli w formułowanie i wdrażanie polityki rozwoju kraju 112, również na poziomie regionalnym Powoływanie składu Podkarpackiego Forum Terytorialnego Zarząd Województwa spośród swoich członków powołuje przewodniczącego Podkarpackiego Forum Terytorialnego, oraz członków PFT reprezentujących na poziomie regionu wszystkie sektory podmiotów uczestniczących w realizacji Strategii przedstawicieli: 1. Administracji rządowej, w tym: Wojewody Podkarpackiego, Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego, Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Rzeszowie, Regionalnego Oddziału Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. 2. Samorządów terytorialnych: Sejmiku Województwa, 111 S. Kojło i in., Nowe koncepcje koordynacji w systemie Multilevel Governance polityki spójności, MRR, Warszawa 2009, s Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Strategia rozwoju kraju 2020 s

56 Urzędu Marszałkowskiego i jednostek organizacyjnych województwa, w tym Podkarpackiego Biura Planowania Przestrzennego, Wojewódzkiego Urzędu Pracy oraz Regionalnego Ośrodka Pomocy Społecznej, miast na prawach powiatu (wszystkich), powiatów, gmin miejskich, gmin miejsko-wiejskich i wiejskich, związków i stowarzyszeń gmin; 2.1. Samorządowych osób prawnych: Podkarpackiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. 3. Sfery gospodarczej, w tym: klastrów, niezrzeszonych w klastrach wiodących przedsiębiorstw z branż odgrywających istotną rolę w rozwoju województwa, instytucji otoczenia biznesu, w szczególności agencji rozwoju regionalnego, specjalnych stref ekonomicznych, funduszy pożyczkowych, kapitałowych i poręczeniowych; stowarzyszeń, w tym Podkarpackiej Regionalnej Organizacji Turystycznej oraz samorządów gospodarczych. 4. Sektora szkolnictwa, nauki, badań i rozwoju, w tym: publicznych i niepublicznych szkół wyższych, ośrodków doskonalenia kadr, inkubatorów technologicznych, stowarzyszeń badawczych i badawczo-rozwojowych. 5. Organizacji pozarządowych, w tym: organizacji społecznych, podmiotów ekonomii społecznej, podmiotów aktywizacji społecznej, partnerstw sektorowych. Zarząd Województwa powołuje członków PFT spośród osób desygnowanych przez poszczególne podmioty, grupy podmiotów i środowiska. W przypadku konkretnych instytucji, których przedstawiciele mają być członkami forum, reprezentantów desygnują ich kierownicy. W pozostałych przypadkach desygnowani reprezentanci zostają wyłonieni w drodze konsensusu bądź ewentualnie wewnętrznych wyborów. Platformą wyłaniania kandydatów powinny być organizacje zrzeszające poszczególne podmioty, a w przypadku ich braku samorządy lokalne, które powinny zorganizować subregionalne lub lokalne konwencje, konferencje, spotkania konsultacyjne, na których dokonywano by uzgodnień/wyborów reprezenta n- tów. Z inicjatywą w sprawie desygnowania kandydatów na członków PFT wychodzi Zarząd Województwa, kierując do instytucji, zrzeszeń oraz wybranych organizacji i osób zaproszenia do dokonywania zgłoszeń, określając jednocześnie pożądane profile kandydatów oraz ich liczbę. Ze względu na konieczność maksymalnie szerokiego zaangażowania różnego rodzaju podmiotów procedura powoływania członków nie może być zamknięta i zależeć wyłącznie od 56

57 zaproszenia przez Zarząd Województwa. Zainteresowane osoby/podmioty mają również możliwość dokonania zgłoszenia z własnej inicjatywy. W takim przypadku zawiera ono charakterystykę kompetencji osoby i uzasadnienie jej zgłoszenia. Powołanie przez Zarząd Województwa PFT powinno zostać poprzedzone przeprowadzeniem akcji promocyjno-informacyjnej, dostarczającej wiedzy na temat roli i zadań PFT. Umożliwi to desygnowanie do tego gremium osób posiadających odpowiednie kompetencje i świadomych stojących przed nimi wyzwań, rozszerzając jednocześnie krąg potencjalnych kandydatów. Akcja powinna zostać przeprowadzona przy wykorzystaniu dostępnych kanałów komunikacyjnych w strukturach samorządowych oraz strukturach innych podmiotów uczestniczących w realizacji Strategii, jak również poprzez media lokalne, w tym portale i strony internetowe. Zarząd Województwa, decydujący o ostatecznym składzie i liczebności PFT (gremium to powinno liczyć od 60 do 80 osób), dokłada starań, by zapewnić jego odpowiednią reprezentatywność zarówno w układzie sektorowym, jak i terytorialnym. Co do zasady członkami forum nie powinny być osoby zaangażowane w innych ciałach związanych z realizacją Strategii, takich jak komitety sterujące, monitorujące, obserwatorium terytorialne. Sytuacja taka doprowadziłaby do zawężenia kręgu angażujących się osób, jak również ujednolicania i utrwalania pewnych schematów myślenia, postępowania, w różniących się celami działania gremiach, oraz ograniczania otwartości na innowacyjne podejścia do sposobów wykonywania zadań Struktura organizacyjna i tryb działania Ponieważ PFT ma być jednym z instrumentów pobudzających aktywność społeczną, to nie może ograniczać się jedynie do zinstytucjonalizowanej poprzez formalny akt powołania struktury. Jej istnienie jest niezbędnie, jednak powinna pełnić rolę węzła inicjującego tworzenie sieci wzajemnych powiązań. Tego typu podejście rekomenduje KSRR, w której do zadań samorządu województwa, pełniącego rolę węzła sieci partnerów wchodzących w skład wieloszczeblowego systemu planowania i realizacji polityki regionalnej, zaliczono między innymi: stymulowanie tworzenia powiązanych zadaniowo ugrupowań oraz angażowanie istniejących podmiotów w procesy realizacji wspólnych przedsięwzięć, procesy programowania i realizacji polityki regionalnej na poziomie województwa, budowanie platform współpracy z partnerami działającymi na rzecz rozwoju regionalnego, konsultowanie z partnerami planowanych działań 113. Nie bez znaczenia jest również uzyskanie efektu synergii i wzmocnienie ogólnego potencjału forum, tym samym stworzenia warunków do osiągania wysokiego merytorycznego poziomu działania. Właściwe wykonywanie przypisanych PFT zadań wymaga stworzenia struktury zdolnej do zaangażowania szerokiego kręgu podmiotów, przy jednoczesnym utrzymaniu sprawności organizacyjnej. Dodatkowo, ze względu na ciągłe zmiany w otoczeniu i dynamikę procesów rozwojowych, struktura ta musi wykazywać się elastycznością i możliwościami szybkiego 113 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego, s

58 reagowania na pojawiające się problemy, mogące wpływać na rozwój regionu lub niektórych obszarów terytorialnych bądź funkcjonalnych. W związku z takimi wyzwaniami PFT powinno mieć wielopodmiotowy i wielopoziomowy charakter. Pracą forum kieruje Komitet Koordynacyjny (KK) złożony z od 6 do 8 osób reprezentujących wszystkie sektory. Ich wyboru dokonują członkowie forum w ramach poszczególnych sektorów. W skład Komitetu Koordynacyjnego wchodzi z urzędu przewodniczący PFT. KK zbiera się raz na kwartał, a do jego zadań należy w szczególności: opracowywanie rocznych planów pracy PFT, koordynowanie działań podejmowanych w ramach Paneli Dziedzinowych, analiza trendów zmian politycznych, gospodarczych i społecznych zachodzących w środowisku wewnętrznym regionu i jego otoczeniu zewnętrznym, dokonywanie cyklicznej analizy i oceny stanu realizacji strategii rozwoju województwa w oparciu o raporty Regionalnego Obserwatorium Terytorialnego, analizy/oceny cząstkowe Paneli Dziedzinowych, oraz inne dostępne dane, zamawianie raportów i analiz eksperckich niezbędnych do prawidłowej oceny polityki rozwoju i realizacji strategii w regionie, budowa w ramach sektorów sieci podmiotów, angażujących się w ocenę i analizę działań związanych z realizacją strategii na różnych poziomach oraz kreowanie pożądanych kierunków zmian, w tym na poziomie lokalnym i subregionanym, wskazywanie obszarów problemowych, które powinny być przedmiotem wielopoziomowej analizy i oceny, współpraca z Krajowym Forum Terytorialnym oraz regionalnymi forami terytorialnymi, zwłaszcza regionów sąsiednich. Rysunek 1. Struktura organizacyjna Podkarpackiego Forum Terytorialnego. PODKARPACKIE FORUM TERYTORIALNE Komitet Koordynujący Panele Dziedzinowe* Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Kapitał ludzki i społeczny Sieć osadnicza Stały Sekretariat Środowisko i energetyka D E B A T A S T R A T E G I C Z N A *Panele dziedzinowe są wyjściową propozycją, Komitet koordynujący może zaproponować utworzenie paneli wg innych kryteriów, np. terytorialnych, funkcjonalnych, obszarów problemowych, lub kryteriów mieszanych. Źródło: opracowanie własne. 58

59 Z racji szerokiego zakresu problematyki związanej z rozwojem regionalnym w ramach PFT tworzone są mniejsze komórki Panele Dziedzinowe, przy czym ich liczebność, skład, jak również zakres tematyczny mogą ulegać zmianom, w zależności od zmieniających się potrzeb. Przynależność do konkretnego panelu powinna wynikać z kompetencji i obszaru zainteresowań członka. Do prac w panelach zapraszani są również eksperci zewnętrzni. Spotkania robocze odbywają się w miarę potrzeb, jednak nie rzadziej jak raz na kwartał, w celu: dokonywania analizy sytuacji społeczno-gospodarczej w regionie, kraju i otoczeniu międzynarodowym, ze szczególnym naciskiem na obszary związane z zakresem działania panelu, cyklicznej oceny polityki regionalnej i stanu realizacji strategii rozwoju województwa w obszarze działania panelu, w oparciu o raporty i analizy Regionalnego Obserwatorium Terytorialnego oraz efekty debaty strategicznej prowadzonej w ramach sieci zaangażowanych w funkcjonowanie PFT podmiotów, wykonania lub ustalenia trybu wykonania zaleceń KK, dotyczących pożądanych kierunków działania, identyfikowania niekorzystnych trendów gospodarczych i społecznych, mogących wpłynąć negatywnie na realizację Strategii i rozwój regionalny, identyfikowania i delimitacji w oparciu o debatę strategiczną obszarów problemowych oraz wskazywania ich KK oraz Zarządowi Województwa, rozpoznawania i określania potencjałów rozwojowych regionu, zwłaszcza w reprezentowanej dziedzinie, wypracowywaniu rekomendacji dla Zarządu Województwa odnośnie pożądanych działań wobec obszarów problemowych, przygotowywanie założeń i wstępnych propozycji oceny raportów rocznych nt. polityki regionalnej i przestrzennej województwa podkarpackiego oraz trzyletnich strategicznych raportów o regionalnym rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym województwa, w części objętej obszarem działania panelu. Jednym z ważniejszych zadań PD jest tworzenie i rozwój sieci partnerów angażujących się w debatę strategiczną, poprzez zapraszanie ich do wykonania określonych czynności, np. wyrażenia opinii w jakiejś sprawie, sporządzenia oceny realizacji części Strategii w odniesieniu do określonego terytorium, zachęcanie do aktywności przy wykorzystaniu formalnych i nieformalnych kontaktów itp. PFT w pełnym składzie spotyka się w miarę potrzeb, jednak nie rzadziej niż dwa razy w roku, w celu: analizy najważniejszych procesów i zjawisk w otoczeniu zewnętrznym, wpływających na regionalną politykę rozwoju województwa, określenia/aktualizacji potencjałów rozwojowych regionu w oparciu o dane Paneli Dziedzinowych, przeprowadzenia strategicznej dyskusji o kierunkach rozwoju regionu, przeprowadzenia dyskusji nad założeniami polityki regionalnej województwa podkarpackiego, analizy strategii branżowych i programów wojewódzkich pod kątem ich zgodności ze strategią rozwoju województwa, 59

60 oceny postępów w realizacji celów przyjętych w strategii rozwoju, oceny efektów realizacji polityki regionalnej, przeprowadzenia corocznej dyskusji nad rocznym raportem nt. polityki regionalnej i przestrzennej województwa podkarpackiego, zaś raz na trzy lata nad strategicznym raportem o rozwoju społeczno-gospodarczym, regionalnym oraz przestrzennym województwa, sformułowania opinii i rekomendacji dla Zarządu Województwa, odnoszących się do polityki rozwoju regionalnego, wymiany informacji i doświadczeń podmiotów realizujących strategię rozwoju, oceny stanu rozwoju sieci podmiotów zaangażowanych w działalność PFT poprzez udział w debacie strategicznej. Na posiedzenia Forum zapraszani są eksperci oraz najaktywniejsi uczestnicy debaty strategicznej, wnoszący istotny wkład w jej merytoryczny przebieg. Elementem struktury organizacyjnej PFT jest Stały Sekretariat (SS), składający się z 3 4 pracowników zatrudnionych w Departamencie Planowania Strategicznego i Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego. SS to nie tylko administracyjno-techniczne zaplecze PFT i jego komórek. Zadaniem SS jest również współpraca merytoryczna i utrzymywanie stałego kontaktu z Regionalnym Obserwatorium Terytorialnym (ROT). Dążenie do szerokiego zaangażowania społecznego w funkcjonowanie PFT powoduje, że jego działalność nie może mieć charakteru akcyjnego i sprowadzać się do kilku debat, dyskusji w ciągu roku, czy też cyklicznych spotkań KK i PD. Warunkiem zbudowania aktywnej sieci uczestników forum jest jego permanentna działalność. Jest to możliwe w sytuacji, gdy w każdym czasie, każdy zainteresowany podmiot, niekoniecznie będący formalnie członkiem PFT, może włączyć się w jego prace, odpowiadając na ogólne lub indywidualne zaproszenie KK lub PD, albo też samodzielnie określając zakres i intensywność zaangażowania oraz okresy większej lub mniejszej aktywności. Osiągnięcie takiego stanu wymaga stworzenia platformy debaty strategicznej, na której będzie się toczyła, oraz zespołu na bieżąco ją moderującego i wspierającego merytorycznie oraz technicznie. Rolę tę pełni SS wspomagany merytorycznie przez ROT jako podmiot dysponujący skoncentrowaną wiedzą na temat procesów rozwojowych zachodzących w regionie. Wobec konieczności umożliwienia jak najszerszemu gronu podmiotów nieskrępowanego udziału w debacie dotyczącej wielokierunkowej oceny zarówno polityki rozwoju, jak i samego rozwoju województwa, najkorzystniejszą formą platformy będzie portal (wortal) internetowy, samodzielny, bądź działający jako moduł/zakładka już istniejącego monitoruj.podkarpackie.pl. Na portalu powinny być udostępniane w szczególności: materiały dokumentujące pracę Podkarpackiego Forum Terytorialnego, w tym KK i PD (oceny, opinie, stanowiska, wytyczne, rekomendacje), wykazy aktualnych problemów leżących w obszarze zainteresowania PFT, propozycje dokonania oceny wybranych obszarów polityki regionalnej, tematy pożądanych przez KK i PD analiz, pozyskane od partnerów informacje i opracowania zwrotne, będące odpowiedzią na oczekiwania oraz zaproszenia, 60

61 informacje, oceny, analizy, dotyczące szeroko rozumianej problematyki rozwoju regionalnego, również w wymiarze subregionalnym, lokalnym, funkcjonalnym lub problemowym, podejmowane z własnej inicjatywy uczestników debaty strategicznej. Platforma powinna mieć charakter interaktywny umożliwiać zamieszczanie polemik, oraz komentarzy, odnoszących się zarówno do zamieszczonych materiałów, jak i procesów społeczno-politycznych i gospodarczych, wpływających na politykę rozwoju regionalnego województwa. Portal może być też forum konsultowania z szerszą opinią publiczną zagadnień będących przedmiotem dyskusji na Forum Debata strategiczna jako stan pożądany Przedstawiona struktura organizacyjna i sposób funkcjonowania Podkarpackiego Forum Terytorialnego jest modelem docelowym. Istotną rolę odgrywa w nim wielopoziomowe zaangażowanie w działalność szerokiego kręgu podmiotów reprezentujących wszystkie sektory życia publicznego, poprzez udział w wielowymiarowym dyskursie debacie strategicznej. Forum w części zinstytucjonalizowanej, składającej się z formalnie powołanych członków ma charakter partycypacyjny w jego skład wchodzą przedstawiciele wszystkich sektorów, jednak skala bezpośredniego uczestnictwa w ocenianiu, diagnozowaniu, analizowaniu i kreowaniu polityki rozwoju jest w tym przypadku mimo wszystko ograniczona. W sytuacji rozszerzenia działalności na pole debaty strategicznej partycypacja staje się bardziej znacząca, nabiera przestrzennego charakteru, w analizach i ocenach bierze udział większa liczba beneficjentów polityki rozwoju, uzyskuje się efekt zwielokrotniony. PFT jako płaszczyzna dyskusji wokół kierunków rozwoju województwa, wymiany doświadczeń, informacji powinno być również kanałem informacji zwrotnych od adresatów i beneficjentów polityki rozwoju. Dyskusja nie może się opierać wyłącznie na obiektywnych z założenia raportach i analizach Regionalnego Obserwatorium Terytorialnego. W procesie budowania poparcia społecznego dla przyjętych w strategii rozwoju rozwiązań, oraz wzma c- niania legitymizacji władz regionu istotne jest również subiektywne postrzeganie poczynań. Koncentracja uczestników debaty na zwykle mniejszych obszarach, bliższych zainteresowanym, umożliwi większą wrażliwość i wnikliwość. Debata strategiczna znakomicie wpłynie na liczbę i różnorodność sygnałów, pomoże w określeniu obszarów problemowych, jak również obszarów charakteryzujących się pozytywnymi cechami, w których zachodzą korzystne zmiany w związku z rozwojem regionu. Nie bez znaczenia jest również stworzenie warunków do uwolnienia kreatywności i upowszechniania innowacyjnych pomysłów, rozwiązań, które mogą być wykorzystane w toku szerszej dyskusji, dotyczącej formułowania wniosków i rekomendacji, co do pożądanych kierunków zmian w polityce rozwoju. Należy podkreślić, że tworzenie PFT nie może się zatrzymać na pierwszym, stosunkowo łatwym etapie powołania jego członków i podjęciu przez nich działań w ramach sformalizowanej struktury. Niemal równocześnie należy podjąć czynności związane z budową sieci współpracujących podmiotów. Niezależnie od zasygnalizowanych już działań, które powinny podjąć KK, DP, bardzo istotne jest stworzenie sprawnego systemu komunikacji, dzięki któremu PFT zaistnieje w świadomości społecznej. Należy wykorzystać wszystkie dostępne kanały, w tym lokalne media, do upowszechniania nie tylko oficjalnych efektów pracy forum, ale również tych pojawiających się platformie debaty strategicznej. W dokumentach przedstawiających opinie, oceny, rekomendacje itp. należy odwoływać się do dyskusji strategicznej 61

62 tak, aby jej uczestnicy mogli przekonać się o jej efektywności i rzeczywistym wpływie na kreowanie polityki rozwoju. W działania komunikacyjne i promocyjne powinny zostać włączone wszystkie podmioty, które bezpośrednio uczestniczą w pracach PFT lub też są tam reprezentowane. Wskazane byłoby przyjęcie przez forum logo, które mogłoby być zamieszczane na stronach partnerów wraz z linkiem do Platformy debaty strategicznej. Nie bez znaczenia jest również stworzenie przez władze samorządu województwa systemu zachęt, np. w postaci konkursów na wykonanie określonych opracowań, grantów, dla organizacji pozarządowych i pracowników nauki, płatnych staży w SS dla najaktywniejszych uczestników debaty. W działaniach promocyjnych i komunikacyjnych ważną rolę odgrywa SS, który powinien między innymi kierować przepływami strumieni informacyjnych, jak również być twórcą części informacji. Osiągnięcie docelowego modelu PFT związane będzie również z ogólnym wzrostem kompetencji społecznych i aktywności publicznej mieszkańców regionu. Procesy te wymagają dłuższego okresu, stąd też należy liczyć się z kilkuletnią perspektywą tworzenia i wzma c- niania struktury forum, a zwłaszcza jego ważnego elementu debaty strategicznej Zintegrowany system wdrażania strategii rozwoju województwa W przyjętych przez Zarząd Województwa Podkarpackiego Założeniach do aktualizacji Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata (Rzeszów, czerwiec 2012) wskazano na cztery dziedziny działań strategicznych 114 : 1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka 2. Kapitał ludzki i społeczny 3. Sieć osadnicza 4. Środowisko i energetyka W każdej z wymienionych dziedzin zdefiniowano 4-5 priorytetów tematycznych. Za wskazane uznać należy zintegrowane podejście do realizacji priorytetów w ramach każdej z wymienionych dziedzin, a także skorelowanie niektórych priorytetów pomiędzy dziedzinami (Rysunek 2). W dziedzinie działań strategicznych 1: Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka zdefiniowano pięć priorytetów. Zważywszy na wysoki, aczkolwiek nie w pełni wykorzystany, potencjał innowacyjności przemysłu w regionie, niezbędne dla osiągnięcia celów strategicznych w zakresie konkurencyjnej i innowacyjnej gospodarki jest zintegrowane podejście do trzech priorytetów: przemysłu; nauki, badań i szkolnictwa wyższego; oraz instytucji otoczenia biznesu. Odrębnie, jednak wspólnie należałoby potraktować turystykę i nowoczesne rolnictwo. Za wskazane uznać też należy skorelowanie z tą dziedziną priorytetu: kultura i dziedzictwo kulturowe, znajdującego się w Dziedzinie działań strategicznych 2: Kapitał ludzki i społeczny. Zdecydowanie podkreślić należy, iż realizacja powyższych priorytetów nie jest możliwa bez realizacji założeń priorytetu Dostępność technologii informacyjnych, zawartego w dzie- 114 Patrz: Zarząd Województwa Podkarpackiego, Założenia do aktualizacji Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata , Rzeszów, czerwiec 2012, s

63 dzinie 3. Podniesienie dostępności technologii informacyjnych można rozumieć jako cel, zmierzający do ograniczenia tzw. wykluczenia cyfrowego (digital divide), ale także jako instrument wspierający osiąganie celów w zakresie pozostałych priorytetów tematycznych. Trudno bowiem wyobrazić sobie wykorzystanie potencjału innowacyjności gospodarki regionu w oderwaniu od technologii teleinformatycznych. Podobnie rzecz się ma z osiągnięciem celów w zakresie nowoczesnej edukacji, społeczeństwa obywatelskiego, czy też włączenia cyfrowego. Podobnie jak w poprzedniej dziedzinie, tak i w odniesieniu do wymienionych w dziedzinie działań strategicznych 2 Kapitał ludzki i społeczny priorytetów tematycznych potrzebne jest zintegrowane podejście, szczególnie w odniesieniu do priorytetów tematycznych nowoczesna edukacja; społeczeństwo obywatelskie; włączenie społeczne 115. Dziedzinę działań strategicznych 3: Sieć osadnicza cechują dwa rodzaje powiązań: 1. odnoszące się do dostępności województwa, tak w znaczeniu przestrzennym (komunikacyjnym/transportowym), jak i wirtualnym (informacyjnym); tak jeżeli chodzi o dostępność województwa jako jednostki terytorialnej, jak i poszczególnych jego części, niezależnie od położenia (centrum peryferie), czy też charakteru (obszary zurbanizowane obszary wiejskie). Zrównoważony rozwój w tym zakresie wymaga zintegrowania inwestycji komunikacyjnych (drogowych, kolejowych) z inwestycjami w szerokopasmową sieć teleinformatyczną. 2. odnoszące się do osiągnięcia spójności funkcjonalnej województwa z zachowaniem kluczowej dla jego rozwoju pozycji Rzeszowa. Dziedzina działań strategicznych 4: Środowisko i energetyka odnosi się do dwóch powiązanych ze sobą celów: 1. Efektywne zarządzanie środowiskiem, tj. podejmowanie przedsięwzięć ingerujących w nie dla dobra mieszkańców (zapobieganie zagrożeniom związanym ze zjawiskami naturalnymi), lecz z poszanowaniem zasad zrównoważonego rozwoju; 2. Efektywne zarządzanie zasobami energetycznymi (dywersyfikacja źródeł energii i ich racjonalne wykorzystanie). 115 Wyzwanie rozwojowe Kultura i dziedzictwo kulturowe zostało włączone do podobszaru 2b. 63

64 DOSTĘPNOŚĆ TECHNOLOGII INFORMACYJNYCH DOSTĘPNOŚĆ TECHNOLOGII INFORMACYJNYCH System realizacji zaktualizowanej Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata Rysunek 2. Powiązania między priorytetami tematycznymi dziedzin działań strategicznych Dziedzina działań strategicznych 1 Przemysł Nauka, badania i szkolnictwo wyższe Instytucje KONKURENCYJNA I INNOWACYJNA otoczenia biznesu GOSPODARKA Turystyka Nowoczesne rolnictwo Nowoczesna edukacja Społeczeństwo obywatelskie Włączenie społeczne Zdrowie publiczne Kultura i dziedzictwo kulturowe Dziedzina działań strategicznych 2 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY Dziedzina działań strategicznych 3 SIEĆ OSADNICZA Dostępność komunikacyjna Dostępność technologii informacyjnych Funkcje metropolitalne Rzeszowa Funkcje obszarów wiejskich Spójność przestrzenna i wzmacnianie funkcji ośrodków subregionalnyc h Zapobieganie zagrożeniom Ochrona środowiska Bezpieczeństwo energetyczne Racjonalne wykorzystanie zasobów energetycznych Dziedzina działań strategicznych 4 ŚRODOWISKO I ENERGATYKA Źródło: Opracowanie własne na podstawie Zarząd Województwa Podkarpackiego, Założenia do aktualizacji Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata , Rzeszów 6 czerwca

65 3.4. Instrumenty wdrażania strategii w poszczególnych dziedzinach Instrumenty wdrażania dokumentów strategicznych regionu należy traktować jako zróżnicowane mechanizmy pozostające w dyspozycji władz samorządowych województwa oraz szeregu podmiotów zidentyfikowanych jako zaangażowanych lub potencjalnie mogących uczestniczyć w procesach kreowania i wdrażania polityki rozwoju w regionie. Z uwagi na dużą liczbę oraz zróżnicowanie aktorów regionalnych niezwykle trudne jest jednoznaczne przypisanie określonych instrumentów do konkretnych podmiotów. Zarówno katalogu aktorów regionalnych, jak i wachlarza instrumentów nie można traktować jako zbiorów zamkniętych. Ponadto, poszczególne instrumenty (poza wyraźnie wskazanymi w przepisach prawa) mogą mieć różny zakres i zasięg oddziaływania w zależności od podmiotu, który je stosuje. Co więcej, nie wszystkie instrumenty są w równym stopniu dostępne dla wszystkich aktorów regionalnych, co wynika z ich specyfiki oraz usytuowania w strukturze systemu regionalnego. W związku z powyższym, rozpoznane instrumenty, które mogą zostać wykorzystane w procesie wdrażania strategii rozwoju zostały podzielone na cztery grupy, tj. programy operacyjne, instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne, finansowe oraz tzw. miękkie i zestawione z priorytetami (zidentyfikowanymi w ramach dziedzin przyjętych w Aktualizacji Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata ), dla których wydają się być najwłaściwsze. Jednymi z istotniejszych instrumentów wdrażania strategii są obowiązujące i przyszłe (związane z kolejną perspektywą finansową) programy operacyjne, będące głównymi mechanizmami realizacji Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej oraz Wspólnej Polityki Rybołówstwa Unii Europejskiej. Programy operacyjne w obecnej perspektywie finansowej ( ) są w zaawansowanym stadium realizacji, w związku z tym ich oddziaływanie na system realizacji zaktualizowanej Strategii będzie ograniczone. Jednak uwzględniono je w charakterystyce instrumentów wdrożeniowych, gdyż mimo wszystko pozostają ciągle aktualne, ponadto obrazują w pewnym zakresie sposób interwencji UE w obszarze polityki regionalnej. Większe znaczenie dla zaktualizowanej Strategii będą miały programy operacyjne związane z nową perspektywą finansową ( ), jednak unijne, a w ślad za tym i krajowe dokumenty regulujące zasady wdrażania funduszy są w fazie projektów i podlegają zmianom w związku z ich konsultowaniem. Mimo wszystko, w oparciu o istniejące projekty oraz toczącą się debatę nad kształtem polityki regionalnej można wskazać pewne ogólne zasady udzielania wsparcia działań rozwojowych z funduszy Wspólnych Ram Strategicznych (WRS), tj. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), Europejskiego Funduszu na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFR- ROW) oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego (EFMR), które będą oddziaływać na programy operacyjne, a w konsekwencji również na realizację zaktualizowanej Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata Zob. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Programowanie perspektywy finansowej uwarunkowania strategiczne, arunkowania_strategiczne.pdf ( ); R. Calak, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Polityka spójności 65

66 Uwagę zwracają zwłaszcza dwa uwarunkowania wynikające z projektów rozporządzeń dla nowej perspektywy finansowej, tj. zasady podziału funduszy oraz nowy mechanizm pułapy finansowe dla określonych obszarów tematycznych (ring fencing). Jeżeli chodzi o zasady podziału funduszy planowane jest: zwiększenie udziału EFS do 25% funduszy strukturalnych (w obecnej perspektywie jest to 22%); utrzymanie poziomu wsparcia w ramach Funduszu Spójności (FS) 1/3 alokacji; zmniejszenie udziału EFRR (z 51,8% do 50,98%) w całości alokacji na lata Elementem ukierunkowania interwencji w ramach funduszy strukturalnych jest wprowadzenie wymogu przeznaczania określonych środków finansowych na poszczególne obszary tematyczne (ring fencing). Pułapy finansowe dotyczą poszczególnych funduszy (EFRR, EFS), zaś ich wielkość najczęściej warunkowana jest stopniem rozwoju poszczególnych regionów. Im lepiej rozwinięte regiony, tym pułapy wydatków ukierunkowanych na dany obszar tematyczny są wyższe. Oznacza to mniejszą elastyczność w podejmowaniu decyzji o wyborze obszarów wsparcia 117, gdyż wystąpi konieczność jego zwiększenia w przypadku celów związanych z: innowacyjnością i B+R; przedsiębiorczością; gospodarką niskoemisyjną 50% środków EFRR, w tym min. 6% na cele związane z gospodarką niskoemisyjną; włączeniem społecznym 20% środków EFS; rozwojem miast 5% środków EFRR. Nową perspektywę finansową będzie charakteryzowała koncentracja środków w układzie tematycznym i terytorialnym. Koncentracja tematyczna spowoduje wzmocnienie działań dotyczących innowacyjności kosztem celów infrastrukturalnych. Cele tematyczne w pakiecie legislacyjnym UE: 1. Wspieranie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji, 2. Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjnokomunikacyjnych, 3. Podnoszenie konkurencyjności MŚP, sektora rolnego oraz sektora rybołówstwa i akwakultury, 4. Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach, 5. Promowanie dostosowania do zmian klimatu, zapobiegania ryzyku i zarządzania ryzykiem, 6. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów, 7. Promowanie zrównoważonego transportu i usuwanie niedoborów przepustowości w działaniu najważniejszych infrastruktur sieciowych, 8. Wspieranie zatrudnienia i mobilności pracowników, 9. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem, 10. Inwestowanie w edukację, umiejętności i uczenie się przez całe życie, 11. Wzmacnianie potencjału instytucjonalnego i skuteczności administracji publicznej. UE Foresight w budowaniu polityki spójności, Warszawa 2011, 9_2.pdf ( ). 117 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Programowanie perspektywy finansowej..., s

67 Koncentracja środków w układzie terytorialnym znajdzie swoje odzwierciedlenie w umowie partnerskiej, która będzie negocjowana przez polski rząd z Komisją Europejską. Wskazane zostaną obszary interwencji w ujęciu geograficznym, do których kierowane będą działania współfinansowane środkami unijnymi, zakres wsparcia oraz sposób uwzględnienia poszczególnych obszarów w programach operacyjnych 118. W umowie partnerskiej zostaną wskazane obszary strategicznej interwencji w oparciu o KSRR i KPZK 2030: 1. miasta wojewódzkie i ich obszary funkcjonalne, 2. miasta (średniej wielkości) wymagające rewitalizacji, 3. obszary wiejskie o najniższym poziomie dostępu mieszkańców do dóbr i usług warunkujących możliwości rozwojowe, 4. Polska Wschodnia, 5. obszary przygraniczne, 6. obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi w skali dorzeczy, 7. Żuławy, 8. strefa przybrzeżna. Jak można zauważyć, województwa podkarpackiego będzie najprawdopodobniej dotyczyło sześć spośród ośmiu interwencji delimitowanych terytorialnie, istotnych z krajowego punktu widzenia. Ważne znaczenie będzie miała również możliwość określenia na poziomie regionalnym dodatkowych obszarów strategicznej interwencji o znaczeniu regio- lub subregionanym, co pozwoli na realizację celów określonych w strategiach wojewódzkich. Nową perspektywę finansową ma cechować większy zakres decentralizacji funduszy WRS. Proponuje się, aby w ramach EFRR na poziomie regionów były wspierane: regionalna i lokalna infrastruktura naukowa, transfer technologii, regionalne badania i innowacje; przedsiębiorczość; lokalne inwestycje energetyczne, strategie niskoemisyjne dla miast; regionalna i lokalna infrastruktura środowiskowa, kultura; regionalna i lokalna infrastruktura transportowa, transport publiczny w miastach; regionalna i lokalna infrastruktura edukacyjna, społeczna, rewitalizacja, lokalne strategie rozwoju, dostępność do usług, zaś w przypadku EFS: zapewnianie dostępu do zatrudnienia osobom poszukującym pracy i nieaktywnym zawodowo, w tym podejmowanie lokalnych inicjatyw; trwałej integracji na rynku pracy ludzi młodych; samozatrudnienie, przedsiębiorczość oraz tworzenie nowych miejsc pracy; zdolności przystosowania się przedsiębiorstw i pracowników do zmian oraz zwiększenie inwestycji w kapitał ludzki; aktywna integracja; integracja społeczności marginalizowanych; lokalne strategie rozwoju; zwiększanie dostępności, wykorzystania i jakości technologii informacyjnokomunikacyjnych przez rozwój kultury informatycznej, inwestycji w e-integrację. Niektóre spośród przytoczonych interwencji będą realizowane również na poziomie krajowym. W przypadku EFRROW oraz EFMR ma zostać wzmocniony wpływ władz regional- 118 Tamże, s

68 nych na programowanie i wdrażanie działań objętych finansowaniem tych funduszy, co powinno zapewnić między innymi zwiększenie dopasowania terytorialnego podejmowanych interwencji. Jak wynika z zasygnalizowanych powyżej zasad, które będą obowiązywały przy wdrażaniu funduszy WRS, programy operacyjne następnej perspektywy finansowej będą nadal istotnym wsparciem i ważnym instrumentem realizacji zaktualizowanej Strategii Instrumenty wdrożeniowe dla dziedziny 1: Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka W Założeniach do aktualizacji strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata podkreślono, że podnoszenie konkurencyjności gospodarki województwa będzie opierało się na wzroście jej innowacyjności oraz powiązaniu sektora nauki z życiem społecznym i gospodarczym. Niewykorzystany do tej pory w pełni potencjał województwa w zakresie innowacyjnego przemysłu (m.in. branży lotniczej, elektromaszynowej, informatycznej) wymaga podjęcia działań stymulujących współpracę przedsiębiorców z nauką, stworzenia udogodnień w zakresie komercjalizacji nowoczesnych technologii, jak również zachęcających zaawansowane technologicznie firmy do inwestycji na Podkarpaciu. Niezbędny jest też wzrost nakładów na B+R, organizacyjne wsparcie dla tworzenia rozmaitych form współdziałania ośrodków naukowych z gospodarką (klastry), jak również podniesienie poziomu kształcenia na poziomie wyższym w celu zapewnienia odpowiednich kadr dla gospodarki opartej na wiedzy. Powyższa aktywność powinna zostać ukierunkowana tak, by realizować cel główny wyznaczony w tej dziedzinie, a więc podniesienie innowacyjności. Toteż samorząd województwa powinien wspierać te formy i instytucje otoczenia biznesu, które sprzyjają realizacji tego właśnie celu. Jednym z atutów Podkarpacia, mającym charakter endogeniczny i mogącym stanowić podstawę do budowania przewag konkurencyjnych, są walory turystyczne. W kontekście dywersyfikacji gospodarki regionu oraz poszukiwania nowych funkcji dla obszarów wiejskich turystyka może przyczynić się do rozwoju regionalnego. Wykorzystanie w pełni naturalnych i kulturowych atutów wymaga inwestycji w infrastrukturę turystyczną oraz stworzenia oferty wydarzeń kulturalnych o zasięgu ponadregionalnym. Na Podkarpaciu ciągle istotną rolę w gospodarce regionu odgrywa rolnictwo, które jednak cechuje rozdrobnienie gospodarstw i częściowo z tym związana niska konkurencyjność, oraz nadmiar siły roboczej. W związku z tym należy wykorzystać instrumenty zachęcające do scalania gruntów i poprawy warunków gospodarowania z jednej strony; z drugiej zaś rozszerzyć alternatywne formy rozwoju terenów wiejskich, cechujące się innowacyjnością. Podniesienie konkurencyjności rolnictwa poprzez np. zwiększenie liczby grup producenckich i wzmocnienie przetwórstwa to jeden kierunek działań w tym obszarze; drugim zaś jest innowacyjne wykorzystanie potencjału rolnego województwa poprzez powiązanie go z innymi działaniami priorytetowymi, np. rozwojem turystyki i kulturą (patrz: Program Kultury Regionalnej). 68

69 Instrumenty dla priorytetu: Przemysł Programy operacyjne 1) Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata : oś priorytetowa 1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka. W ramach osi RPO WP wspierane są warunki dla rozwoju przedsiębiorczości i gospodarki opartej na wiedzy, m.in. poprzez zwiększenie dostępności do zewnętrznych źr ó- deł finansowania i rozwój sieci instytucji otoczenia biznesu, a ponadto zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej i wsparcie aktywności w zakresie współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej. 2) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata : oś priorytetowa I Nowoczesna gospodarka. Wskazana oś obejmuje wsparcie projektów związanych z powstawaniem i dokapitalizowaniem instrumentów inżynierii finansowej oraz wspieraniem innowacji. 3) Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata : priorytet II Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz poprawa stanu zdrowia osób pracujących. Wsparciu podlegają m.in. działania wzmacniające adaptacyjność pracowników i przedsiębiorstw, jak również poprawiające funkcjonowanie systemu przewidywania i zarządzania zmianą gospodarczą. 4) Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata : oś priorytetowa 3. Kapitał dla innowacji; oś priorytetowa 4. Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia; oś priorytetowa 5. Dyfuzja Innowacji. Program kompleksowo wspiera podniesienie innowacyjności gospodarki poprzez rozwój służącej mu infrastruktury badawczo-rozwojowej, jak też otoczenia służącego dyfuzji innowacji. 5) Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej: Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka: oś priorytetowa I Rozwój infrastruktury transgranicznej. Dofinansowanie może dotyczyć poprawy dostępności konkretnego terenu do celów gospodarczych i turystycznych Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne Istotnymi instrumentami wdrożeniowymi dla priorytetu są: plan zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW) i miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (MPZP), m.in. w odniesieniu do pożądanej, a jednocześnie dopuszczalnej koncentracji przestrzennej przemysłu, jak również ochrony terenów rolniczych i cennych przyrodniczo, możliwych np. do turystycznego wykorzystania. Ważną rolę wśród instrumentów prawno-administracyjnych odgrywają decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięć. Dotyczą one zadań inwestycyjnych, dysponują nimi przede wszystkim gminy, ponieważ to na tym poziomie są wydawane (tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy inwestycja obejmuje większy obszar administracyjny postępowanie prowadzi wojewoda). 69

70 Na efektywność procesów gospodarczych, w szczególności w zakresie rozwoju przedsiębiorczości indywidualnej, zakładania podmiotów gospodarczych (mikro- małych i średnich przedsiębiorstw) ma wpływ jakość procedur administracyjnych. Instrumentem, który powinien zostać zastosowany dla podniesienia konkurencyjności i innowacyjności regionalnej gospodarki jest ujednolicenie procedur związanych z działalnością gospodarczą w skali województwa (w zakresie interpretowania prawa, stosowanych ścieżek postępowania, nieobligatoryjnych wymagań). Będzie to możliwe dzięki utworzeniu regionalnego portalu administracji publicznej jako platformy konsultacyjno-informacyjnej, z udziałem jednostek samorządu lokalnego, których zaangażowanie można pozyskać poprzez ograniczenie ich udziału finansowego w przedsięwzięciu do minimum, podczas gdy większość środków zostanie pozyskana w ramach środków europejskich. Realizacja strategii rozwoju województwa podkarpackiego jest powiązana ze strategiami rozwoju obszarów funkcjonalnych. Strategie te są zgodne z zaktualizowaną strategią rozwoju województwa podkarpackiego, uszczegóławiają jej ustalenia i stanowią podstawę dla opracowania programów wojewódzkich jako operacyjnych instrumentów wdrożeniowych. Walorem takich dokumentów jest wnikliwa diagnoza stanu istniejącego oraz zintegrowane podejście, łączące możliwe działania w różnych sektorach w układach terytorialnych (lokalnych i subregionalnych). Przykładami obowiązujących aktualnie dokumentów tego typu, odnoszących się do dziedziny Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka, są: Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata ; Strategia Informatyzacji Województwa Podkarpackiego na lata Wskazane jest opracowanie programu wspierania przez samorząd wojewódzki i podległe mu jednostki rozwoju potencjału do wykonywania wysokiej jakości badań, ekspertyz i usług konsultingowych przez podmioty działające w regionie (przez zamówienia, granty i dofinansowanie praktyk i staży w wiodących ośrodkach badawczych i konsultingowych w kraju i zagranicą) Instrumenty finansowe Wśród instrumentów finansowych w realizacji celów priorytetu wykorzystane zostaną: wieloletnia prognoza finansowa na każdym poziomie samorządu terytorialnego dokument ten będzie pozwalał na precyzyjne wskazanie źródeł finansowania wieloletnich przedsięwzięć wpisujących się w realizację zaktualizowanej strategii już na etapie planowania; udzielanie pomocy finansowej innym jednostkom samorząd terytorialnego na realizację priorytetowych przedsięwzięć możliwość zastosowania tego instrumentu będzie podlegała ograniczeniu ze względu na ogólny niedobór środków finansowych w jednostkach samorządu terytorialnego, jednak może okazać się pomocny we wsparciu realizacji wybranych przedsięwzięć, koordynowanych przez strategie branżowe, programy i plany wojewódzkie. Zastosowanie go będzie wywoływało efekt łączenia finansowego zaangażowania różnych samorządów i wspólnego zabezpieczania środków na realizację istotnych z punktu widzenia realizacji Strategii zadań, np. przygotowywania terenów inwestycyjnych; partnerstwo prywatno-publiczne instrument ciągle rzadko stosowany (również przez niejasne regulacje prawne) i niedoceniany, jednak mogący przynieść pozytywne skut- 70

71 ki w sytuacji ograniczonych zasobów samorządów terytorialnych, a także niezbędny w warunkach zarządzania wielopoziomowego. preferencje podatkowe są instrumentem, który może zostać zastosowany przez samorządy gmin; wspieranie systemu doradztwa finansowego oraz informacji finansowej dla przedsiębiorców; wspieranie finansowe projektów szkoleniowych i inwestycyjnych na rzecz sektora MŚP Instrumenty miękkie W związku z położeniem w Strategii nacisku na zaangażowanie w jej realizację szerokiego kręgu podmiotów ze wszystkich sektorów, instrumenty tej kategorii, pomimo ich pośredniego charakteru, będą w efekcie końcowym odgrywały ważną rolę w realizacji strategii. Ponadto znaczenie wykorzystania tych instrumentów będzie rosło w warunkach pogłębiającego się zaangażowania interesariuszy w realizację polityki regionalnej oraz powstawania pomiędzy nimi sieci powiązań. Instrumentami miękkimi są: promocja zaktualizowanej Strategii we wszystkich środowiskach za pomocą tego instrumentu należy dążyć do powszechnej znajomości Strategii, co powinno otworzyć drogę do budowania szerokiego poparcia dla jej realizacji nie tylko wśród zidentyfikowanych podmiotów; wspieranie organizacyjne i finansowe szkoleń, kursów, kształcenia ustawicznego, skierowanych do określonych środowisk w związku z realizacją przedsięwzięć dotyczących priorytetu Przemysł; organizowanie cyklicznych regionalnych forów gospodarczych zinstytucjonalizowanie tej formy spotkań regionalnego środowiska biznesowego; powołanie rady wojewódzkiej ds. programu konsolidacji i rozwoju sektora B+R w województwie (również z myślą o jego racjonalizacji w świetle prognoz demograficznych); stwarzanie zachęt do wymiany kadry między podmiotami B+R działającymi w regionie; Instrumenty dla priorytetu: Nauka, badania i szkolnictwo wyższe Programy operacyjne 1) Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata : oś priorytetowa 5. Infrastruktura publiczna. W ramach wymienionej osi RPO WP wspierane są przedsięwzięcia poprawiające jakość nauczania i umożliwiające zastosowanie nowoczesnych metod kształcenia, jak również umożliwiające nawiązanie bądź wzmocnienie współpracy danej szkoły z biznesem. 2) Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata : oś priorytetowa 13. Infrastruktura szkolnictwa wyższego. W ramach priorytetu udzielane jest wsparcie nakierowane na unowocześnienie infrastruktury szkolnictwa wyższego oraz zwiększenie udziału liczby studentów na priorytetowych kie- 71

72 runkach studiów, a także podniesienie jakości kształcenia poprzez wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych. 3) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata : oś priorytetowa I Nowoczesna gospodarka. Wskazana oś obejmuje wsparcie projektów z zakresu poprawy infrastruktury edukacyjnej, służącej prowadzeniu działalności dydaktycznej na poziomie wyższym na kierunkach przyrodniczo-matematycznych bądź technicznych, a ponadto związane z powstawaniem i dokapitalizowaniem instrumentów inżynierii finansowej oraz wspieraniem innowacji. 4) Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata : priorytet IV Szkolnictwo wyższe i nauka. Wsparciu podlegają m.in. działania wzmacniające konkurencyjność przedsiębiorstw poprzez rozwój wykwalifikowanej i zdolnej do adaptacji siły roboczej, jak również dostosowujące kształcenie na poziomie wyższym do potrzeb gospodarki. 5) Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata : oś priorytetowa 2. Infrastruktura sfery B+R; oś priorytetowa 3. Kapitał dla innowacji; oś priorytetowa 5. Dyfuzja Innowacji. Program kompleksowo wspiera podniesienie innowacyjności gospodarki poprzez rozwój służącej mu infrastruktury badawczo-rozwojowej, jak też otoczenia służącego dyfuzji innowacji. 6) Mechanizm Finansowy EOG: obszar programowy Fundusz stypendialny. 7) Norweski Mechanizm Finansowy: obszar programowy Dwustronny program stypendialny. Obszar programowy MF EOG Lokalne i regionalne inicjatywy na rzecz zmniejszenia nierówności i promowania spójności społecznej jest obecnie w fazie przygotowywania. Natomiast Fundusz stypendialny w ramach obydwu mechanizmów ma między innymi zwiększyć mobilność studentów oraz pracowników szkolnictwa wyższego pomiędzy Polską a państwami darczyńcami, co wpisuje się w obszar interwencji Nauka, badania i szkolnictwo wyższe Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne Oddziaływanie tego typu instrumentów w obszarze priorytetu Nauka, badania i szkolnictwo wyższe jest ograniczone i sprowadza się głównie do przedsięwzięć inwestycyjnych. Zastosowanie znajdują tu studia uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego, plany zagospodarowania przestrzennego oraz decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia. Realizacja strategii rozwoju województwa podkarpackiego jest powiązana ze strategiami rozwoju obszarów funkcjonalnych (w tym Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata ). Wskazane jest opracowanie programu wspierania przez samorząd wojewódzki i podległe mu jednostki rozwoju potencjału do wykonywania wysokiej jakości badań, ekspertyz i usług konsultingowych przez podmioty działające w regionie (przez zamówienia, granty i dofinansowanie praktyk i staży w wiodących ośrodkach badawczych i konsultingowych w kraju i zagranicą). 72

73 Instrumenty finansowe Wśród instrumentów finansowych w realizacji priorytetu wykorzystane zostaną: wieloletnia prognoza finansowa na każdym poziomie samorządu terytorialnego dokument ten będzie pozwalał na precyzyjne wskazanie źródeł finansowania wieloletnich przedsięwzięć wpisujących się w realizację zaktualizowanej strategii już na etapie planowania; partnerstwo prywatno-publiczne instrument mogący przynieść pozytywne skutki w sytuacji ograniczonych zasobów samorządów terytorialnych, a także niezbędny w warunkach zarządzania wielopoziomowego. Powinien być wykorzystywany zwłaszcza w obszarze Nauka, badania i szkolnictwo wyższe oraz Instytucje otoczenia biznesu; wspieranie instytucji otoczenia biznesu, dalsze dokapitalizowanie funduszy, stosowanie mechanizmów inżynierii finansowej; wspieranie finansowe projektów szkoleniowych i inwestycyjnych na rzecz sektora MŚP Instrumenty miękkie : promocja zaktualizowanej Strategii we wszystkich środowiskach za pomocą tego instrumentu należy dążyć do powszechnej znajomości Strategii, co powinno otworzyć drogę do budowania szerokiego poparcia dla jej realizacji nie tylko wśród zidentyfikowanych podmiotów; wspieranie organizacyjne i finansowe szkoleń, kursów, kształcenia ustawicznego, skierowanych do określonych środowisk w związku z realizacją przedsięwzięć dotyczących priorytetu; powołanie rady wojewódzkiej ds. programu konsolidacji i rozwoju sektora B+R w województwie (również z myślą o jego racjonalizacji w świetle prognoz demograficznych); stwarzanie zachęt do wymiany kadry między podmiotami B+R działającymi w regionie; zamawianie kierunków studiów i szkoleń, w tym łącznie obsługiwanych przez kilka uczelni; organizowanie konferencji (również naukowych), spotkań, animowanie wydarzeń stanowiących platformę wymiany doświadczeń, zbliżania interesariuszy i tworzenia powiązań między nimi; wzbogacenie oferty stypendialnej, w tym dla studentów zza granicy wschodniej; finansowe i organizacyjne wspieranie tworzenia regionalnych centrów doskonałości na bazie konsorcjów międzyuczelnianych; utworzenie ośrodka zajmującego się identyfikacją i konsolidacją badań naukowych powadzonych w regionie oraz upowszechnieniem wiedzy o nich; wspieranie tworzenia centrów komercjalizacji badań naukowych; 73

74 wspieranie powiązań między uczelniami i ośrodkami badawczymi a przedsiębiorstwami, na przykład przez system tzw. voucherów na innowacje 119 ; wspieranie programu staży absolwentów uczelni w regionie; wspieranie powstawania klastrów badawczych, w tym w obszarze rolnictwa i obszarów wiejskich oraz kultury Instrumenty dla priorytetu: Turystyka Programy operacyjne 1) Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata : oś priorytetowa 6. Turystyka i kultura. Wsparcie dotyczy m.in. szlaków, tras turystycznych, wyciągów narciarskich, przystani wodnych, kąpielisk i innych form infrastruktury służącej rozwojowi turystyki. Wspierane są również przedsięwzięcia związane z poprawą bazy lokalowej i wyposażenia podmiotów pr o- wadzących działalność kulturalną. 2) Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata : oś priorytetowa XI Kultura i dziedzictwo kulturowe. Celem wsparcia jest wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego o znaczeniu światowym i europejskim dla zwiększenia atrakcyjności Polski; poprawa stanu zachowania zabytków nieruchomych i ruchomych, rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym, zwiększenie atrakcyjności kraju dla mieszkańców, turystów i inwestorów. 3) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata : oś priorytetowa V Zrównoważony rozwój potencjału turystycznego opartego o warunki naturalne. Obszarami, w których podejmowane są działania z zakresu osi priorytetowej V są: promowanie zrównoważonego rozwoju turystyki oraz trasy rowerowe. Wspierane jest tworzenie wspólnej oferty turystycznej obejmującej wiele form wypoczynku, dostępnych w województwach Polski Wschodniej, co stworzy możliwość aktywizacji lokalnych przedsiębiorców świadczących usługi w sektorze turystycznym. Turystyka odgrywa obecnie znaczącą rolę i będzie się rozwijała, tworząc jeden z filarów gospodarki regionalnej. 5) Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata : Oś priorytetowa 6. Polska gospodarka na rynku międzynarodowym. Celem wsparcia jest poprawa wizerunku Polski jako atrakcyjnego partnera gospodarczego, miejsca nawiązywania wartościowych kontaktów handlowych, lokowania inwestycji, prowadzenia działalności gospodarczej oraz rozwoju usług turystycznych, co powinno między innymi zaowocować wzrostem rozpoznawalności marki Polska oraz zwiększeniem ruchu turystycznego. 6) Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej: Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka: oś priorytetowa I Rozwój infrastruktury transgranicznej. 119 Connecting Universities

75 Dofinansowanie może dotyczyć poprawy dostępności konkretnego terenu do celów gospodarczych i turystycznych. 7) Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata : oś II Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich; oś III Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej; oś IV LEADER. Wsparcie ma charakter kompleksowy i wielowymiarowy. Dotyczy między innymi zróżnicowania aktywności gospodarczej prowadzonej na obszarach wiejskich. Dofinansowanie otrzymują również projekty zmierzające do poprawy jakości życia na wsi, także w wymiarze kulturowym. Działania te wpływają korzystnie na atrakcyjność turystyczną obszarów wiejskich Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne W zakresie przedsięwzięć inwestycyjnych rolę będą odgrywać studia uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego, plan zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW) i miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (MPZP), oraz decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia, m.in. w odniesieniu do pożądanej ochrony terenów rolniczych i cennych przyrodniczo, możliwych do turystycznego wykorzystania. Na efektywność procesów gospodarczych, w szczególności w zakresie rozwoju przedsiębiorczości indywidualnej, zakładania podmiotów gospodarczych (mikro- małych i średnich przedsiębiorstw) w obszarze usług turystycznych ma wpływ jakość procedur administracyjnych. Instrumentem, który powinien zostać zastosowany dla podniesienia konkurencyjności i innowacyjności regionalnej gospodarki jest ujednolicenie procedur związanych z działalnością gospodarczą w skali województwa (w zakresie interpretowania prawa, stosowanych ścieżek postępowania, nieobligatoryjnych wymagań). Będzie to możliwe dzięki utworzeniu regionalnego portalu administracji publicznej jako platformy konsultacyjno-informacyjnej, z udziałem jednostek samorządu lokalnego, których zaangażowanie można pozyskać poprzez ograniczenie ich udziału finansowego w przedsięwzięciu do minimum, podczas gdy większość środków zostanie pozyskana w ramach środków europejskich. Realizacja strategii rozwoju województwa podkarpackiego jest powiązana ze strategiami rozwoju obszarów funkcjonalnych. Przykładem obowiązującego aktualnie tego typu dokumentu, odnoszącego się do priorytetu Turystyka, jest Strategia rozwoju turystyki dla Województwa Podkarpackiego na lata Wskazana jest jej aktualizacja i wydłużenie horyzontu czasowego. Dokumentami planistycznymi odnoszącymi się do problemu turystyki są również strategie i plany rozwoju powiatów i gmin oraz plany rewitalizacji, których zrealizowanie przyczyni się do osiągnięcia celów priorytetu Turystyka Instrumenty finansowe Wśród instrumentów finansowych wykorzystane zostaną: wieloletnia prognoza finansowa na każdym poziomie samorządu terytorialnego dokument ten będzie pozwalał na precyzyjne wskazanie źródeł finansowania wielolet- 75

76 nich przedsięwzięć wpisujących się w realizację zaktualizowanej strategii już na etapie planowania; udzielanie pomocy finansowej innym jednostkom samorząd terytorialnego na realizację priorytetowych przedsięwzięć; partnerstwo prywatno-publiczne; preferencje podatkowe są instrumentem, który może zostać zastosowany przez samorządy gmin i wspierać np. inwestycje w obszarze turystyki; wspieranie systemu doradztwa finansowego oraz informacji finansowej dla przedsiębiorców; wspieranie instytucji otoczenia biznesu, dalsze dokapitalizowanie funduszy, stosowanie mechanizmów inżynierii finansowej; wspieranie finansowe projektów szkoleniowych i inwestycyjnych na rzecz sektora MŚP Instrumenty miękkie promocja zaktualizowanej Strategii we wszystkich środowiskach za pomocą tego instrumentu należy dążyć do powszechnej znajomości Strategii, co powinno otworzyć drogę do budowania szerokiego poparcia dla jej realizacji nie tylko wśród zidentyfikowanych podmiotów; wspieranie organizacyjne i finansowe szkoleń, kursów, kształcenia ustawicznego, skierowanych do określonych środowisk w związku z realizacją przedsięwzięć dotyczących priorytetu Turystyka; organizowanie konferencji (również naukowych), spotkań, animowanie wydarzeń stanowiących platformę wymiany doświadczeń, zbliżania interesariuszy i tworzenia powiązań między nimi; promocja walorów miejsc, ich szczególnych cech i potencjałów w kontekście rozszerzania funkcji obszarów wiejskich oraz rozwoju turystyki; wspieranie powstawania klastrów badawczych, w tym w obszarze rolnictwa i obszarów wiejskich oraz turystyki i kultury Instrumenty dla priorytetu: Rolnictwo Programy operacyjne 1) Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata : oś I Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego; oś II Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich; oś III Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej; oś IV LEADER. Wsparcie ma charakter kompleksowy i wielowymiarowy. Dotyczy zarówno podniesienia konkurencyjności produkcji rolnej w zgodzie z zasadami ochrony środowiska, jak i zróżnicowania aktywności gospodarczej prowadzonej na obszarach wiejskich. Dofinansowanie otrzymują również projekty zmierzające do poprawy jakości życia na wsi, także w wymiarze kulturowym. 76

77 Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne Podobnie jak dla innych, również na realizację priorytetu Rolnictwo będzie wpływał plan zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW) i miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (MPZP), zwłaszcza w odniesieniu ochrony terenów rolniczych i cennych przyrodniczo, jak również w aspekcie lokowania inwestycji związanych z rolnictwem i przetwórstwem rolno-spożywczym. W zakresie ochrony gruntów rolnych ważnym instrumentem są decyzje wyłączające grunty z produkcji rolnej (popularnie nazywane odrolnieniem ). W zależności od areału wydawane są przez starostę powiatu lub Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Struktura powierzchniowa podkarpackich gospodarstw rolnych jest niekorzystna ze względu na duże rozdrobnienie, w związku z tym ważnym instrumentem wdrażania strategii będą decyzje scaleniowe. Realizacja strategii rozwoju województwa podkarpackiego w zakresie priorytetu Rolnictwo może zostać powiązana ze strategiami i planami branżowymi. Przykładem jest Program aktywizacji gospodarczo-turystycznej województwa podkarpackiego poprzez promocję cennych przyrodniczo i krajobrazowo wskazanych terenów łąkowo pastwiskowych z zachowaniem bioróżnorodności w oparciu o naturalny wypas, łączący walory zarówno ochrony środowiska, turystyki, jak i sposobu gospodarowania rolniczego. Pewną rolę mogłyby odegrać plany i strategie opracowywane przez samorząd rolniczy, zrzeszenia producentów rolnych, jak również grupy producentów rolnych Instrumenty finansowe W odniesieniu do priorytetu Rolnictwo większość instrumentów finansowych powiązana jest z Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich lub innymi programami. Wśród instrumentów niezwiązanych z programami należy wskazać: Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych działający na podstawie ustawy z 3 lutego 1995 roku o ochronie gruntów rolnych i leśnych 120, będący w dyspozycji Samorządu Województwa; preferencje podatkowe są instrumentem, który może zostać zastosowany przez samorządy gmin; wspieranie systemu doradztwa finansowego oraz informacji finansowej dla przedsiębiorców; wspieranie instytucji otoczenia biznesu, dalsze dokapitalizowanie funduszy, stosowanie mechanizmów inżynierii finansowej; wspieranie finansowe projektów szkoleniowych i inwestycyjnych w sektorze rolnym Instrumenty miękkie promocja zaktualizowanej Strategii we wszystkich środowiskach za pomocą tego instrumentu należy dążyć do powszechnej znajomości Strategii, co powinno otworzyć drogę do budowania szerokiego poparcia dla jej realizacji nie tylko wśród zidentyfikowanych podmiotów; 120 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 roku Nr 121, poz z późn. zm. 77

78 wspieranie organizacyjne i finansowe szkoleń, kursów, kształcenia ustawicznego, skierowanych do środowisk wiejskich w związku z realizacją przedsięwzięć dotyczących realizacji priorytetu Rolnictwo, organizowanie cyklicznych regionalnych forów gospodarczych zinstytucjonalizowanie tej formy spotkań regionalnego środowiska biznesowego; organizowanie konferencji (również naukowych), spotkań, animowanie wydarzeń stanowiących platformę wymiany doświadczeń, zbliżania interesariuszy i tworzenia powiązań między nimi; promocja walorów miejsc, ich szczególnych cech i potencjałów w kontekście rozszerzania funkcji obszarów wiejskich oraz rozwoju turystyki; promowanie idei tworzenia grup producentów rolnych; wspieranie powstawania klastrów badawczych, w tym w obszarze rolnictwa i obszarów wiejskich oraz kultury Instrumenty dla priorytetu: Instytucje otoczenia biznesu Programy operacyjne 1) Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata : oś priorytetowa 1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka. W ramach RPO WP wspierane są działania poprawiające warunki rozwoju przedsiębiorczości i gospodarki opartej na wiedzy, m.in. poprzez zwiększenie dostępności do zewnętrznych źródeł finansowania i rozwój sieci instytucji otoczenia biznesu. 2) Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata : oś priorytetowa 13. Infrastruktura szkolnictwa wyższego. W ramach priorytetu udzielane jest wsparcie nakierowane na unowocześnienie infrastruktury szkolnictwa wyższego oraz zwiększenie udziału liczby studentów na priorytetowych kierunkach studiów, a także podniesienie jakości kształcenia poprzez wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych. 3) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata : oś priorytetowa I Nowoczesna gospodarka. Wskazana oś obejmuje wsparcie projektów z zakresu poprawy infrastruktury edukacyjnej służącej prowadzeniu działalności dydaktycznej na poziomie wyższym na kierunkach przyrodniczo-matematycznych bądź technicznych, a ponadto związane z powstawaniem i dokapitalizowaniem instrumentów inżynierii finansowej oraz wspieraniem innowacji. 4) Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata : priorytet IV Szkolnictwo wyższe i nauka. Wsparciu podlegają m.in. działania wzmacniające konkurencyjność przedsiębiorstw poprzez rozwój wykwalifikowanej i zdolnej do adaptacji siły roboczej, jak również dostosowujące kształcenie na poziomie wyższym do potrzeb gospodarki. Ponadto celem wsparcia jest poprawa jakości oferty edukacyjnej szkół wyższych oraz podniesienie kwalifikacji kadr sektora B+R w zakresie współpracy z gospodarką oraz marketingu i komercjalizacji badań naukowych. 5) Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata : oś priorytetowa 1. Badania i rozwój nowoczesnych technologii; 78

79 oś priorytetowa 2. Infrastruktura sfery B+R; oś priorytetowa 5. Dyfuzja Innowacji. Program kompleksowo wspiera podniesienie innowacyjności gospodarki poprzez rozwój służącej mu infrastruktury badawczo-rozwojowej, jak też otoczenia służącego dyfuzji innowacji. Jego celem jest zwiększenie znaczenia sektora nauki w gospodarce poprzez realizację prac B+R w kierunkach uznanych za priorytetowe dla rozwoju społeczno-gospodarczego kraju Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne Realizacja celów priorytetu może być realizowana poprzez opracowanie programu wspierania instytucji otoczenia biznesu. Pośrednią rolę w tym zakresie spełniają już przyjęte dokumenty: Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata ; Strategia Informatyzacji Województwa Podkarpackiego na lata Wskazane jest opracowanie programu wspierania przez samorząd wojewódzki i podległe mu jednostki rozwoju potencjału do wykonywania wysokiej jakości badań, ekspertyz i usług konsultingowych przez podmioty działające w regionie (przez zamówienia, granty i dofinansowanie praktyk i staży w wiodących ośrodkach badawczych i konsultingowych w kraju i zagranicą) Instrumenty finansowe wieloletnia prognoza; partnerstwo prywatno-publiczne; wspieranie systemu doradztwa finansowego oraz informacji finansowej dla przedsiębiorców; wspieranie instytucji otoczenia biznesu, dalsze dokapitalizowanie funduszy, stosowanie mechanizmów inżynierii finansowej; wspieranie finansowe projektów szkoleniowych i inwestycyjnych na rzecz instytucji otoczenia biznesu Instrumenty miękkie promocja zaktualizowanej Strategii we wszystkich środowiskach za pomocą tego instrumentu należy dążyć do powszechnej znajomości Strategii, co powinno otworzyć drogę do budowania szerokiego poparcia dla jej realizacji nie tylko wśród zidentyfikowanych podmiotów; wspieranie organizacyjne i finansowe szkoleń, kursów, kształcenia ustawicznego, skierowanych do określonych środowisk w związku z realizacją przedsięwzięć dotyczących instytucji otoczenia biznesu; organizowanie cyklicznych regionalnych forów gospodarczych zinstytucjonalizowanie tej formy spotkań regionalnego środowiska biznesowego; powołanie rady wojewódzkiej ds. programu konsolidacji i rozwoju sektora B+R w województwie (również z myślą o jego racjonalizacji w świetle prognoz demograficznych); 79

80 stwarzanie zachęt do wymiany kadry między podmiotami B+R działającymi w regionie; zamawianie kierunków studiów i szkoleń, w tym łącznie obsługiwanych przez kilka uczelni; organizowanie konferencji (również naukowych), spotkań, animowanie wydarzeń stanowiących platformę wymiany doświadczeń, zbliżania interesariuszy i tworzenia powiązań między nimi; finansowe i organizacyjne wspieranie tworzenia regionalnych centrów doskonałości na bazie konsorcjów międzyuczelnianych; wspieranie tworzenia centrów komercjalizacji badań naukowych; wspieranie powiązań między uczelniami i ośrodkami badawczymi a przedsiębiorstwami, na przykład przez system tzw. voucherów na innowacje Instrumenty wdrożeniowe dla dziedziny 2: Kapitał ludzki i społeczny W obrębie dziedziny: Kapitał ludzki i społeczny, w koncepcji aktualizacji dokumentu strategicznego, wskazanych zostało 5 priorytetów. Kluczowe znaczenie w tym obszarze ma rozwój społeczeństwo obywatelskiego oraz partycypacja i zaangażowanie publiczne. Aktywne, zainteresowane sprawami publicznymi społeczeństwo jest warunkiem efektywnego rozwoju szeroko rozumianej sfery społecznej oraz zarządzania wielopoziomowego. Włączanie zróżnicowanych podmiotów w procesy zarządzania zostało wskazane przez instytucje Unii Europejskiej 122, oraz dokumentach strategicznych opracowanych na poziomie krajowym Instrumenty wdrożeniowe dla priorytetu: Edukacja Programy operacyjne 1) Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata : oś priorytetowa III Społeczeństwo informacyjne, oś priorytetowa V Infrastruktura publiczna, Celem jest tworzenie warunków dla rozwoju kapitału społecznego poprzez rozwijanie i doskonalenie systemu edukacji w regionie, dbanie o ochronę zdrowia, zapewnienie systemu pomocy społecznej, a także rozwój aktywności fizycznej mieszkańców (wspieranie sportu i rekreacji). Wśród celów szczegółowych tej osi wskazać można dążenie do poprawy dostępności i jakości regionalnego systemu edukacji, poprawę bezpieczeństwa zdrowotnego ludności i rozwój infrastruktury pomocy społecznej, a także zwiększenie dostępu do obiektów sportowych i rekreacyjnych w województwie. 2) Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata : W ramach PO IS realizowane będą inwestycje o dużej skali finansowej związane z infrastrukturą edukacyjną (przede wszystkim na poziomie szkolnictwa wyższego). oś priorytetowa VIII Infrastruktura szkolnictwa wyższego. Celem działań w ramach tej osi jest unowocześnienie infrastruktury szkolnictwa wyższego oraz zwiększenia udziału liczby studentów, zwłaszcza kierunków uznanych za prioryteto- 121 Connecting Universities Europa 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komunikat Komisji, Bruksela, COM(2010), s Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego, s

81 we dla rozwoju gospodarki. A także poprawa jakości kształcenia dzięki wykorzystaniu technologii informacyjnych i komunikacyjnych. 3) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata : oś priorytetowa I Nowoczesna gospodarka (1.1. Infrastruktura uczelni wyższych; 1.3 Wspieranie innowacji). Celem jest poprawienie stanu techniczne i doposażenie obiektów służących nauce i dydaktyce zwłaszcza na poziomie wyższym (obiekty dydaktyczne, laboratoria), a także tworzenie bazy związanej z nauką i dydaktyką, tj. zaplecze mieszkaniowo-sportowe dla studentów. oś priorytetowa II Infrastruktura społeczeństwa informacyjnego. Celem działań w ramach tej osi jest zwiększenie dostępu do Internetu instytucji publicznych, przedsiębiorstw oraz mieszkańców obszarów peryferyjnych zagrożonych wykluczeniem cyfrowym, a także umożliwienie bardziej efektywnego systemu kształcenia przy wykorzystaniu nowoczesnych rozwiązań teleinformatycznych. 4) Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata : priorytet III Wysoka jakość systemu oświaty. Celem jest podwyższanie jakości systemu oświaty, poprzez wprowadzenie rozwiązań systemowych w zakresie monitoringu i ewaluacji, a także rozwój badań edukacyjnych, jak też powiązanie ich z polityką edukacyjną realizowaną na różnych poziomach. Działania mają prowadzić również do zwiększenia efektywności nadzoru pedagogicznego, sprawowanego przez kuratorów oświaty. priorytet IV Szkolnictwo wyższe i nauka. Obejmuje działania zorientowane na podwyższanie jakości instytucji szkolnictwa wyższego, poprzez tworzenie korzystnych warunków do efektywnego zarządzania szkolnictwem wyższym. A także tworzenie rozwiązań wpływających na dostępność i rozwój kierunków kształcenia o szczególnym znaczeniu dla nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy. priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki. Działania mające na celu zmniejszanie poziomu bezrobocia poprzez kształcenie i nabywanie nowych kwalifikacji zawodowych. priorytet IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach. Upowszechnianie edukacji od etapu przedszkolnego, aż po uświadomienie konieczności kształcenia ustawicznego; wyrównywanie szans edukacyjnych, a także wsparcie młodzieży uzdolnionej Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne W celu realizacji niniejszego priorytetu właściwe byłoby stworzenie regionalnego Programu Rozwoju Systemu Edukacji. Program byłby efektem prac komitetu, w którego skład wejdą przedstawiciele samorządu województwa oraz innych podmiotów publicznych, podmiotów społecznych i gospodarczych z regionu, zainteresowanych kwestiami edukacji. Z uwagi na zdiagnozowany problem, jakim jest w województwie podkarpackim niski poziom innowacyjności w zakresie systemu kształcenia oraz niedostosowanie profilu nauczania do potrzeb regionalnego rynku pracy, reprezentacja rozmaitych podmiotów w procesie tworzenia Programu jest niezbędna. Konieczne jest zatem powołanie do rady przedstawicieli szkół i placówek oświatowych (w tym rad rodziców i rad szkół) oraz podkarpackiego Kuratorium Oświaty, podmiotów publicznych, tj. powiatowych urzędów pracy, WUP oraz ROPS z uwagi 81

82 na ich zaangażowanie w kwestie przeciwdziałania bezrobociu, jak również przedstawicieli sektora gospodarczego i organizacji otoczenia biznesu. Nie można pominąć przedstawicieli uczelni wyższych. Skorelowanie profilu kształcenia, zwłaszcza w szkołach ponadgimnazjalnych, z kierunkami rozwoju i przyszłą ofertową podkarpackich uczelni wyższych wydaje się niezbędne. Ważne jest również dostrzeżenie roli organizacji pozarządowych w kontekście prowadzenia szkół i placówek oświatowych. Jak pokazuje praktyka, w obliczu kłopotów samorządów z utrzymaniem szkół spowodowanych niżem demograficznym, coraz częściej rolę podmiotów prowadzących przejmują organizacje pozarządowe Instrumenty finansowe: wdrożenie regionalnego programu stypendialnego oraz programu płatnych praktyk zawodowych i staży zawodowych; przedsięwzięcie to powinno być realizowane przy udziale podmiotów zaangażowanych w działania na rzecz rynku pracy (wojewódzki Urząd Pracy, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej) oraz podmiotów gospodarczych z terenu województwa podkarpackiego; wsparcie finansowe organizacji pozarządowych działających na rzecz edukacji; wsparcie finansowe uczelni wyższych regionu Instrumenty miękkie powołanie stałego Komitetu ds. monitoringu regionalnego systemu kształcenia, gdzie reprezentowane będą różne środowiska (tak jak w przypadku wyżej opisywanego komitetu); sporządzanie okresowych raportów dotyczących systemu kształcenia w województwie i postępów w zakresie jego dostosowywania do potrzeb wynikających ze wskazań strategii; opracowanie regionalnego programu stypendialnego, programu praktyk zawodowych i staży (we współpracy z przedstawicielami sektora gospodarczego) oraz banku danych o praktykach i stażach, które umożliwiłyby uczniom szkół ponadgimnazjalnych poznanie potrzeb rynku pracy w województwie oraz rozwijanie i doskonalenie wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych niezbędnych w przyszłym życiu zawodowym; tworzenie sieci współpracy uczelni wyższych, instytucji otoczenia biznesu, podmiotów gospodarki oraz podmiotów rynku pracy; celem tej współpracy powinien być bieżący monitoring i prognozowanie zapotrzebowania na określone zawody i kompetencje na rynku pracy; a także możliwość dostawania systemów kształcenia do oczekiwań pracodawców w regionie Instrumenty wdrożeniowe dla priorytetu: Kultura i dziedzictwo kulturowe Programy operacyjne 1) Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata : Oś priorytetowa VI Turystyka i kultura. Celem działań w ramach tej osi w kontekście kultury jest ochrona bogatego dziedzictwa regionu. Obejmują one renowację obiektów dziedzictwa kulturowego, rewitalizację, konserwację, a także ich adaptację na cele kulturalne lub turystyczne. Takim działaniom poddane 82

83 winny zostać także zabytki ruchome oraz dokonane oznakowanie obszarów i obiektów atrakcyjnych kulturowo. 2) Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata : Oś priorytetowa XI Kultura i dziedzictwo kulturowe. Celem działań podejmowanych w ramach tego priorytetu jest ochrona dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym (w tym ochrona zabytków wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO), jak i rozbudowa infrastruktury o znaczeniu kulturowym, a także rozwój i uatrakcyjnienie oferty instytucji kultury. 3) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata : Priorytet II Wojewódzkie ośrodki wzrostu. Celem działań w obrębie tego priorytetu jest rozwój rozwiązań infrastrukturalnych i komunikacyjnych, które zwiększą dostępność regionu, umożliwiając korzystanie z jego potencjału turystycznego i kulturowego Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne Instrumenty tego rodzaju zmierzają przede wszystkim do ochrony zasobów i dziedzictwa kulturowego. Wśród nich wskazać można m.in.: prowadzenie rejestru zabytków i instytucji kultury uzgadnianie przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków studiów uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego oraz planów zagospodarowania przestrzennego terenu, jak również w określonych przypadkach decyzji lokalizacji celu publicznego oraz decyzji o warunkach zabudowy. Ważnym instrumentem realizacji tego priorytetu o charakterze planistycznym jest przyjęty przez władze regionu Program Rozwoju Kultury w Województwie Podkarpackim na lata , w którym zawarto konieczność działań ukierunkowanych na ochronę i zabezpieczenie dziedzictwa kulturowego regionu, promocję kultury regionalnej (w tym poza granicami kraju), edukację kulturalną, zwiększenie zaangażowania społecznego w sprawy kultury i dziedzictwa regionu, a także wykorzystanie nowoczesnych technologii w tej sferze Instrumenty finansowe wsparcie finansowe przedsięwzięć kulturalnych regionu (mecenat) realizowanych przez inne podmioty np. organizacje pozarządowe, uczelnie wyższe, szkoły oraz samorządowe instytucje kultury funkcjonujące na poziomie lokalnym; stypendia dla młodzieży szczególnie uzdolnionej (artystycznie) umożliwiające jej dalszy rozwój Instrumenty miękkie Kulturowy wizerunek województwa podkarpackiego powinien mieć charakter marketingowy. Narzędziem realizacji Programu Kultury Regionalnej mogą być klastry kulturowe (powiązanie części produkcji rolnej regionu, drobnego handlu, gastronomii, usług turystycznych, wydarzeń kulturalnych, itp.). Uzupełnieniem tego programu może być inny, ale także opierający się na integracji priorytetów strategicznych, które wcześniej zostały określone jako poddziedzina 1b. Samorząd województwa może wystąpić do podmiotów gospodarczych i społecznych z propozycją za- 83

84 projektowania i realizacji programu Slow Food, Slow Life opierającego się na naturalnych, tradycyjnych, regionalnych produktach, nie tylko żywnościowych, ale również użytkowych. Taki program stanowiłby instrument realizacji kilku priorytetów (nowoczesne rolnictwo, turystyka, kultura i dziedzictwo kulturowe), zaś wzbogacony o element tzw. slow design (projektowanie ekologiczne) stanowiłby również instrument realizacji priorytetu Ochrona środowiska Instrumenty wdrożeniowe dla priorytetu: Społeczeństwo obywatelskie Programy operacyjne 1) Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego : Oś priorytetowa V Infrastruktura publiczna. W ramach tej osi podejmowane mogą być działania dotyczące wsparcia i rozwoju organizacji pozarządowych w regionie, które stanowią podstawę budowy społeczeństwa obywatelskiego. Ponadto, działania wspierające inicjatywy sprzyjające aktywności społecznej i przeciwdziałające wykluczeniu społecznemu np. kluby integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej. 2) Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata : Oś priorytetowa I Zatrudnienie i integracja społeczna. W ramach podejmowanych działań wspierane będą partnerstwa (sektorowe) mające na celu aktywizację i rozwój rynku pracy oraz redukowanie poziomu bezrobocia. Oś priorytetowa VII Promocja integracji społecznej. W ramach podejmowanych działań wspierane będą podmioty ekonomii społecznej, które łączą interesy ekonomiczne i społeczne, stając się coraz bardziej istotnym podmiotem gospodarki oraz szansą na zatrudnienie (zwłaszcza dla grup wykluczonych lub zagrożonych marginalizacją i długotrwałym bezrobociem) oraz organizacje pozarządowe wspierające aktywność społeczną i zaangażowanie w sprawy publiczne Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne programy współpracy z organizacjami pozarządowymi: są opracowywane obligatoryjnie od 2004 roku, poprzedzane konsultacjami z przedstawicielami trzeciego sektora. Programy powinny być ściśle skorelowane z podstawowym instrumentem finansowym samorządu województwa budżetem oraz prognozą finansową w przypadku programu wieloletniego. Nowelizacja ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie zobligowała samorządy do składania sprawozdań z realizacji programu do 30 kwietnia każdego roku. Program współpracy z organizacjami pozarządowymi powinien zawierać: cel główny i cele szczegółowe, zasady współpracy, zakres przedmiotowy, formy współpracy, priorytetowe zadania publiczne, okres realizacji programu, sposób realizacji programu, wysokość środków planowanych na realizację programu, sposób oceny realizacji programu, informacje o sposobie tworzenia programu oraz o przebiegu konsultacji, tryb powoływania i zasady działania komisji konkursowych do opiniowania ofert w otwartych konkursach ofert 124. Obligatoryjność 124 Ustawa z dnia 24 marca 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. z 2003 r. Nr 93, poz. 873 z późn. zm. 84

85 przyjmowania tego instrumentu oraz wskazane w nim formy współpracy podmiotów sektora społecznego z samorządami spowodowały formalizację i rozrost procedur w zakresie dotychczasowej współpracy. Z drugiej strony, takie rozwiązanie ma zapewniać przejrzystość relacji pomiędzy organizacjami społecznymi a samorządami, równy i sprawiedliwy dostęp do środków publicznych (konkursy) oraz jasne zasady przekazywania zadań publicznych do realizacji organizacjom pozarządowym. Należy podkreślić, że u podstaw stosowania tego instrumentu leżą zasady pomocniczości i partnerstwa. Wprowadzone w 2011 roku zmiany w przepisach ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie zliberalizowały niekorzystne dla samorządów rozwiązanie jakim była konieczność wskazywania w programie współpracy określonej puli środków przeznaczanych na współpracę z trzecim sektorem. Obecnie, samorządy zobowiązane są jedynie wskazać środki planowane na ten cel, co realnie zwiększa ich możliwości decyzyjne, a sam program można traktować faktycznie jako instrument o charakterze mieszanym planistyczno-finansowym; wieloletnie program współpracy z organizacjami pozarządowymi: obowiązujące przepisy prawne dopuszczają możliwość przyjmowania przez samorządy wieloletnich programów współpracy. Możliwość tą samorządy powinny wykorzystać koordynując wieloletnie programy współpracy z sektorem społecznym z wieloletnimi prognozami finansowymi samorządów. Tylko w takim przypadku możliwe jest projektowanie rozwiązań systemowych opartych na powiązaniach sektora publicznego i społecznego; powierzanie realizacji zadań publicznych: instrument ten umożliwia angażowanie podmiotów społecznych w sprawy publiczne, a jednocześnie daje możliwość odciążenia samorządów z bezpośredniej realizacji zadań publicznych, nie zwalniając jednak z odpowiedzialności za ich zapewnienie. Ze względu na specyfikę podmiotów sektora społecznego, bardziej elastyczne formy działania (niż w przypadku podmiotów administracji publicznej) oraz znajomość problemów społecznych, mogą one realizować zadania sprawniej i w sposób bardziej efektywny. Samorząd województwa musi zwiększać zakres zadań powierzanych podmiotom społecznym. Niezbędne jest do tego pogłębienie wzajemnego zaufania i dialogu; inicjatywa lokalna: wprowadzona na mocy przepisów ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Pomimo nazwy sugerującej, że może być ona stosowana wyłączanie na poziomie lokalnym, faktycznie nie ma prawnych przeciwwskazań do występowania grupy mieszkańców danego obszaru z wnioskiem o chęć realizacji zadania publicznego do władz samorządowych województwa. Sfera zadań możliwych do przekazania społecznościom jest bardzo szeroka i obejmuje m.in. kwestie infrastrukturalne, działalność społeczną, pomocową i charytatywną, rozwój kultury, edukacji, turystyki i sportu, jak również promocji jednostki terytorialnej i bezpieczeństwa publicznego 125 ; konsultacje społeczne: obligatoryjne w przypadku przyjmowania rocznych planów współpracy; konsultacje powinny stać się stałym elementem relacji pomiędzy władzami samorządowymi województwa a organizacjami społecznymi. 125 Art. 19b ust. 1 ustawy z dnia 24 marca 2003 r. o działalności pożytku 85

86 Instrumenty finansowe wsparcie realizacji zadań: instrument ten podobnie jak powierzanie zadań publicznych do realizacji podmiotom społecznym został doprecyzowany przepisami ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Jest on łatwiejszy do wdrożenia, jednak w praktyce, sprowadza kontakty przedstawicieli sektorów do jednorazowego aktu przekazania środków. Nie sprzyja zatem partnerstwu i wzajemnemu zaufaniu. Jednocześnie może sprzyjać nadużyciom i niewłaściwemu gospodarowaniu środkami przez organizacje społeczne; powołanie funduszu kredytowo-gwarancyjnego, np. na bazie banków spółdzielczych, który wspierałby organizacje w gromadzeniu wkładu własnego niezbędnego do aplikowania o refundowane projekty europejskie Instrumenty miękkie doradztwo i pomoc o charakterze pozafinansowym: pomoc mogłaby być realizowana poprzez powołanie Podkarpackiego Centrum Wspierania Organizacji Pozarządowych obejmującego lokal przeznaczony na cele współpracy organizacji społecznych, usługi księgowych, usługi konsultingowe, pomoc w aplikowaniu o środki z innych źródeł niż budżety samorządów. Narzędziem komplementarnym byłoby Centrum Transferu Innowacji Społecznych, będące regionalnym bankiem doświadczeń i dobrych praktyk w zakresie funkcjonowania trzeciego sektora i jego współpracy z pozostałymi sektorami; stworzenie regionalnej bazy danych organizacji społecznych jako nowego instrumentu wdrażania i monitoringu aktywności organizacji społecznych pod kątem ich udziału w realizacji strategii województwa w postaci, która zawierałaby aktualne dane dotyczące profilu i działalności, jak i możliwości organizacyjno-kadrowofinansowych poszczególnych organizacji. Dzięki takiej bazie, samorząd województwa, jak i samorządy lokalne, będą w stanie zidentyfikować potencjalnych partnerów do współpracy w zakresie realizacji zadań publicznych, jak również inne podmioty sektora pozarządowego będą mogły odnaleźć partnera do współpracy. Stworzenie bazy wyeliminuje istotny problem, który osłabia reputację organizacji pozarządowych w województwie podkarpackim, czyli nieaktywne podmioty, które mimo iż nie podejmują żadnych działań, formalnie figurują w statystykach. Baza danych powinna zawierać także informacje dotyczące ofert wolontariatu. W tym zakresie konieczne są szeroko zakrojone badania sektora społecznego regionu. Samorząd województwa przy okazji tworzenia regionalnej bazy danych organizacji pozarządowych winien poprzez Pełnomocnika Zarządu ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi współpracować z Podkarpacką Radą Organizacji Pozarządowych; system szkoleń/warsztatów/seminariów adresowanych do mieszkańców regionu w różnym wieku, ze szczególnym uwzględnieniem dzieci i młodzieży; rozwijające świadomość tożsamości obywatelskiej, poczucie przynależności do wspólnoty lokalnej i regionalnej, jak i podkreślające zalety aktywności w sferze publicznej; fora debaty/rady obywatelskie/panele obywatelskie/konsultacje społeczne tworzenie warunków do otwartej dyskusji zgodnie z ideą dialogu obywatelskiego i demo- 86

87 kracji deliberacyjnej; zagwarantowanie każdemu członkowi społeczności możliwość wypowiedzenia się w sprawach dotyczących rozwoju regionu; niezbędne jest zwiększenie aktywności i samodzielności podmiotu jakim jest Pełnomocnik Zarządu Województwa ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi. Do zadań Pełnomocnika powinno należeć rozpoznanie podmiotów szczególnie aktywnych w działaniach na rzecz rozwoju regionu, identyfikowanie ich potencjałów i ocena możliwości współpracy w zakresie wdrażania dokumentu strategicznego oraz sektorowych dokumentów planistycznych, jak i organizacja działań we współpracy z organizacjami pozarządowymi w ramach polityki regionalnej oraz ścisła współpraca z Podkarpacką Radą Organizacji Pozarządowych. Z uwagi na rosnącą rolę zróżnicowanych podmiotów (w tym społecznych i prywatnych) w ramach układów terytorialnych, zarówno w kontekście kreowania polityk publicznych, jak i implantacji przyjętych rozwiązań, zgodnie z koncepcją zarządzania wielopoziomowego, zasadne jest powołanie przy Pełnomocniku rad tematycznych pokrywających się z dziedzinami strategii rozwoju województwa, co pozwoliłoby dodatkowo rozwiązać problem doboru i reprezentatywności organizacji społecznych uczestniczących w różnych ciałach na szczeblu regionu; współpraca władz publicznych z organizacjami społecznymi i budowanie wzajemnego zaufania; kształtowanie kierunków działalności organizacji społecznych adekwatnych do potrzeb regionu i wykorzystanie potencjału III sektora (np. organizacje pozarządowe działające w sferze sportu i rekreacji), instrumentem koordynowania przedsięwzięć a także budowania zaufania między sektorem społecznym a sektorem publicznym byłby wydawany z inicjatywy i przez samorząd województwa Kwartalnik Podkarpacki Trzeci Sektor ; powołanie Podkarpackiego Banku/Funduszu Projektów dla organizacji pozarządowych, działającego w oparciu o regulamin nadany przez Zarząd Województwa Podkarpackiego, kierowanego przez radę, rozstrzygającego o przyznaniu dofinansowania na projekty w procedurze konkursowej, w sposób przejrzysty, ale dopuszczający możliwość wskazywania przez samorząd województwa preferowanych biorąc pod uwagę priorytety strategiczne kierunków działań. Aktywność i zaangażowanie społeczne mają swój wyraz w tworzeniu partnerstw i rożnego typu kooperatyw, skoncentrowanych wokół konkretnych problemów społecznych. Skala działania tych podmiotów z reguły ma charakter lokalny. Władze regionu włączają się w promowanie takich rozwiązań, mając świadomość przełożenia rezultatów lokalnych działań na rozwój całego regionu oraz z uwagi na zalecenia dokumentów strategicznych, przede wszystkim Strategii Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata Wśród instrumentów wsparcia rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w regionie można wskazać: promowanie idei partnerstw sektorowych, tj. realizację przedsięwzięć publicznoprywatnych, publiczno-społecznych, jak i publiczno-prywatno-społecznych; 126 Uchwała nr 240/2008 Rady Ministrów z dnia 4 listopada 2008 r. w sprawie przyjęcia Strategii Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata

88 uwzględnianie opinii lokalnych partnerstw w planowanych działaniach samorządu regionalnego (np. opinii Lokalnych Grup Działania w zakresie rozwoju obszarów wiejskich); doradztwo i informację dla partnerstw chcących aplikować o środki z funduszy zewnętrznych, np. w przypadku Lokalnych Grup Działania Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , czy Rybackich Grup Działania Program Operacyjny Ryby na lata oraz innych programów, których beneficjentami mogą pozostać partnerstwa sektorowe; organizacja wizyt studyjnych zagranicznych i krajowych, jak również konferencji i seminariów (w tym webinariów) dla przedstawicieli partnerstw, celem zdobycia przez nich doświadczenia i zapoznania się z tzw. dobrymi praktykami; pomoc techniczna i lokalowa dla tworzonych kooperatyw w regionie; program tworzenia kooperatyw (spółdzielni socjalnych) dla młodych osób, jako alternatywy na znalezienie zatrudnienia i aktywności zawodowej; promowanie idei społecznej odpowiedzialności biznesu w środowisku gospodarczym i współpraca z podmiotami regionalnymi, które uwzględniają dobro społeczeństwa w swoich działaniach, np. banki spółdzielcze, fundusze poręczeniowe; powołanie Fundacji Rozwoju Ekonomii Społecznej działającej na rzecz rozwoju ekonomii społecznej, rozwoju trzeciego sektora, osób defaworyzowanych oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym Instrumenty wdrożeniowe dla priorytetu: Włączenie społeczne Programy operacyjne 1) Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata : Oś priorytetowa I Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka. W ramach tej osi, z uwagi na konieczność realizacji zadań z zakresu włączenia społecznego, ważne jest wsparcie kapitałowe podmiotów gospodarczych, dzięki którem będą w stanie zwiększyć liczbę pracowników, jak również tworzenie instytucji okołobiznesowych w tym zajmujących się doradztwem zawodowym i szkoleniami kadr. Oś priorytetowa V Infrastruktura publiczna. Inwestowanie w infrastrukturę społeczną jako warunek poprawy konkurencyjności regionu. Oś priorytetowa VI Turystyka i kultura. Prowadzenie działań na rzecz wzmocnienia sektora turystycznego, jako istotnego sektora gospodarki regionu. Zwiększenie zatrudnienia w branży turystycznej oraz branżach z nią powiązanych, tj. gastronomii, hotelarstwie, transporcie. Oś priorytetowa VII Spójność wewnątrzregionalna. Dążenie do niwelowania różnic rozwojowych pomiędzy obszarami wiejskimi i ośrodkami miejskimi; tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich; podnoszenie kwalifikacji i przekwalifikowanie mieszkańców obszarów wiejskich oraz osób odchodzących z rolnictwa. 2) Program Operacyjny Kapitał Ludzki : Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna. 88

89 Priorytet II Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz poprawa stanu zdrowia osób pracujących. Priorytet VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich. Priorytet VII Promocja integracji społecznej. Priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki. Priorytet IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach. 3) Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata : Oś III Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej. Działania podejmowane w ramach tej osi mają zmierzać do tworzenia i rozwoju działalności pozarolniczej oraz poprawiać jakość i standard życia mieszkańców obszarów wiejskich. Obejmują one m.in. przedsięwzięcia w zakresie odnowy wsi, poprawy stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz poprawę dostępu do usług komunalnych, takich jak zaopatrzenie w wodę, energię ze źródeł odnawialnych, odbiór ścieków i zagospodarowanie odpadów. Oś IV Leader. Celem działań podejmowanych w ramach osi IV jest aktywizacja mieszkańców obszarów wiejskich poprzez budowanie potencjału społecznego na wsi; dążenie do zwiększenia partycypacji społeczności wiejskich wymaga współpracy i współdziałania partnerów społecznych Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne Istnienie w regionie społeczeństwa obywatelskiego oraz aktywnych organizacji pozarządowych działających w sferze pomocy społecznej częściowo odciąża samorządy. Tym samym trzeci sektor jest naturalnym partnerem samorządu. Organizacje społeczne często angażują się w przedsięwzięcia, które nie są atrakcyjne dla sektora gospodarczego, gdyż nie generują zysku, jak chociażby noclegownie czy ośrodki dożywiania. Kluczowym podmiotem w rozwiązywaniu problemów w tym obszarze jest Regionalny Ośrodek Pomocy Społecznej, będący jednostką organizacyjną samorządu województwa. Podstawowymi instrumentami działania samorządu w tym zakresie są dokumenty planistyczne dotyczące obszarów działania w zakresie: rehabilitacji zawodowej i społecznej Wojewódzki program na rzecz wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu na lata ; pomocy społecznej Wojewódzki program pomocy społecznej na lata ; profilaktyki Wojewódzki Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata , Wojewódzki Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie ; 127 Uchwała nr XIX/317/08 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 25 lutego 2008 roku w sprawie uchwalenia Wojewódzkiego programu na rzecz wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu na lata Uchwała nr XXXII/595/09 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 30 marca 2009 roku w sprawie uchwalenia Wojewódzkiego programu pomocy społecznej na lata Uchwala nr XX/330/12 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 26 marca 2012 roku w sprawie uchwalenia Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata Uchwały nr LIII/1021/10 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 9 listopada 2010 roku w sprawie uchwalenia Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie

90 Wojewódzki Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata ; system zasiłków socjalnych. Włączenie społeczne jest niezwykle szerokim obszarem priorytetowym. Obejmuje ono poza systemem pomocy społecznej także kwestie związane z bezrobociem w regionie. Podmiotami właściwymi do współpracy z samorządem województwa w tym zakresie są powiatowe urzędy pracy oraz Wojewódzki Urząd Pracy. Wśród podstawowych instrumentów wdrażania strategii w zakresie przeciwdziałania bezrobociu i zwiększania chłonności rynku pracy należy wskazać: roczne plany działań na rzecz zatrudnienia w regionie oraz opracowanie długofalowego regionalnego programu zatrudnienia wraz z prognozą rynku pracy w województwie podkarpackim; rozwój i popularyzacja działalności Podkarpackiego Obserwatorium Rynku Pracy; profilowane programy aktywizacji zawodowej w regionie, z uwzględnieniem profilu i doświadczenia osób bezrobotnych absolwentów i osób młodych, osób w wieku 55+, mieszkańców obszarów wiejskich; stworzenie regionalnego programu staży absolwenckich przy współpracy samorządu województwa i samorządów lokalnych, WUP, powiatowych urzędów pracy oraz przedstawicieli pracodawców Instrumenty finansowe wsparcie finansowe Centrów Integracji Społecznej oraz Zakładów Aktywności Zawodowej, jak i Klubów Integracji Społecznej; samorząd województwa w sposób pośredni (poprzez samorządy lokalne i organizacje pozarządowe) może wpływać na powstawanie tego typu podmiotów Instrumenty miękkie wsparcie organizacyjne Centrów Integracji Społecznej oraz Zakładów Aktywności Zawodowej, jak i Klubów Integracji Społecznej; samorząd województwa w sposób pośredni (poprzez samorządy lokalne i organizacje pozarządowe) może wpływać na powstawanie tego typu podmiotów, jednak z uwagi na cele jakie one realizują istotne jest wsparcie władz regionu, jak i stworzenie organizacji parasolowej w postaci forum instytucji aktywizacji zawodowej, które stworzyłoby możliwość debaty na temat problemów zatrudnienia w regionie (zwłaszcza w określonych grupach społecznych), a także stanowiłoby regionalną reprezentacją tych podmiotów, zwłaszcza w kontaktach zewnętrznych, tj. z administracją szczebla centralnego oraz instytucjami Unii Europejskiej; wsparcie przez samorząd województwa spółdzielni socjalnych, które są szansą na samozatrudnienie, zwłaszcza w przypadku osób pochodzących z tzw. grup ryzyka; promocja działań oraz wsparcie finansowe Podkarpackiego Ośrodka Wspierania Spółdzielczości Socjalnej (z oddziałami w miastach powiatowych); z uwagi na rosnące znaczenie ekonomii społecznej przygotowanie Regionalnego Paktu (Porozu- 131 Uchwala VII/101/07 z dnia 30 kwietnia 2007 roku w sprawie uchwalenia Wojewódzkiego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata

91 mienia) na rzecz Ekonomii Społecznej, który ma być przykładem partnerstwa trójsektorowego, promującym ideę ekonomii społecznej, postulującym przyjmowanie rozwiązań prawnych w tym zakresie, konsultującym projekty aktów i dokumentów opracowywanych zarówno na poziomie regionalnym, jak i centralnym, a także odpowiedzialnym za szkolenia oraz nabywanie kompetencji partnerów w ramach poszczególnych sektorów 132 ; stworzenie banku danych o stażach oraz ich ewaluacja; Instrumenty wdrożeniowe dla priorytetu: Zdrowie publiczne Wskazane w aktualizacji strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata kierunki rozwoju regionu w sferze zdrowia publicznego i opieki medycznej dotyczą przede wszystkim: skoordynowania systemu świadczenia usług medycznych w relacji do potrzeb mieszkańców regionu, a zwłaszcza dostosowanie ich do zwiększającej się grupy osób starszych i rosnącego w związku z tym zapotrzebowania na usługi placówek opieki zdrowotnej, pomocy medycznej pierwszego kontaktu, jak również świadczenia rehabilitacyjne oraz placówki stałego pobytu osób starszych. Istotna w kontekście rozwoju regionu jest również profilaktyka zdrowotna. Stąd konieczność promocji aktywnego, higienicznego trybu życia wśród mieszkańców regionu, szczególnie dzieci i młodzieży, jak również osób starszych. Kolejnym kierunkiem planowanych działań jest rozwój regionalnego systemu kształcenia medycznego oraz stworzenie szans podnoszenia kwalifikacji przez personel zatrudniony w placówkach opieki zdrowotnej. Zadaniem samorządu województwa w zakresie ochrony zdrowia jest także realizacja zadań obejmujących sferę medycyny pracy (poprzez Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy) oraz prowadzenie specjalistycznych placówek opieki zdrowotnej (ośrodki psychiatryczne), jak również realizacja programów profilaktycznych) Programy operacyjne 1) Program Operacyjny Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata : Oś priorytetowa III Społeczeństwo informacyjne. Działania podejmowane w ramach tej osi mogą dotyczyć m.in. rozbudowy elektronicznego systemu usług publicznych, w tym usług medycznych (e-zdrowie). Oś priorytetowa V Infrastruktura publiczna. Celem tej osi działań jest budowa warunków dla rozwoju kapitału społecznego poprzez inwestowanie w system kształcenia zarówno dzieci, młodzieży jak i osób dorosłych, w system ochrony zdrowia i poprawy jakości życia m.in. poprzez sport i rekreację, a także tworzenie efektywnych mechanizmów zabezpieczenia społecznego i pomocy socjalnej. Oś priorytetowa VI Turystyka i sport. W ramach działań na rzecz kultury fizycznej, rekreacji i turystyki ważne jest podjęcie działań w zakresie wykorzystania potencjału uzdrowiskowego regionu w postaci architektury zdrojowej, pijalni wód, parków i ośrodków zdrojowych oraz możliwości promowania tzw. produktu uzdrowiskowego. 132 Pierwszym regionalnym paktem jest Małopolski Regionalny Pakt na rzecz Ekonomii Społecznej. Małopolski Pakt na rzecz Ekonomii Społecznej, ( ). Tworzenie paktów na rzecz ekonomii społecznej jest zalecane przez Stałą Konferencję Ekonomii Społecznej. Szerzej: Ekonomia społeczna; ( ) 91

92 2) Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata : Priorytet II Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz poprawa stanu zdrowia osób pracujących. Celem działań podejmowanych w ramach tego priorytetu jest m.in. zwiększanie zdolności adaptacyjnych zarówno podmiotów gospodarczych, jak i osób w nich zatrudnionych; będzie to możliwe dzięki zapewnieniu właściwego systemu opieki zdrowotnej oraz ochrony zdrowia tworzenie warunków sprzyjających poprawie i utrzymaniu dobrego stanu zdrowia osób pracujących. W ramach podejmowanych działań zorientowanych na poszczególne grupy zawodowe istotne jest wdrażanie programów profilaktycznych, zapobiegających chorobom zawodowym. W ramach Priorytetu II PO KL możliwe jest również podnoszenie kompetencji i kwalifikacji kadr zatrudnionych w służbie zdrowia. 3) Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata : Priorytet XIII Bezpieczeństwo zdrowotne i poprawa efektywności systemu ochrony zdrowia. Działania podejmowane w ramach tego priorytetu mają na celu realizację ustaleń Strategii Rozwoju Ochrony Zdrowia w Polsce na lata , przede wszystkim w zakresie stworzenia kompleksowego systemu ratownictwa medycznego umożliwiającego m.in. podniesienie dostępności i jakości infrastruktury ochrony zdrowia o znaczeniu ponadregionalnym (w tym świadczenie wysokospecjalistycznych usług medycznych). Działania te mają poprawić stan zdrowia osób, a przez to zwiększyć ich aktywność na rynku pracy i intensyfikować konkurencyjność gospodarki regionu i Polski Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne kontynuacja programów profilaktycznych, realizowanych przez Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy adresowanych do szczególnie narażonych grup (np. nauczycieli Program Profilaktyki Chorób Narządu Głosu Twój głos w Twoich rękach ); kontynuacja programów przeciwdziałania uzależnieniom (w tym narkomanii, alkoholizmowi), wdrażanie aktywnych i innowacyjnych form przeciwdziałania uzależnieniom wśród młodzieży, poprzez seminaria, warsztaty, spotkania integracyjne z osobami uzależnionymi, tworzenie grup wsparcia oraz programów terapii; w tym zakresie samorząd województwa działając poprzez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej powinien podejmować współpracę z organizacjami pozarządowymi oraz samorządami lokalnymi i ich jednostkami organizacyjnymi zajmującymi się tą problematyką, tj. miejskimi i gminnymi ośrodkami pomocy społecznej, a także szkołami i placówkami oświatowymi; w tym zakresie samorząd województwa winien pełnić rolę koordynatora oraz pomysłodawcy rozwiązań systemowych; waga problemu wymaga zaangażowania wielu podmiotów z obszaru regionu opracowanie regionalnego planu rozwoju opieki zdrowotnej, na podstawie prognoz w zakresie zamian stanu zdrowia społeczności regionu i skali potrzeb w zakresie usług medycznych; z uwagi na zachodzące zmiany demograficzne i rosnącą grupę osób starszych konieczne jest stworzenie regionalnego programu aktywizacji i poprawy usług dla osób starszych, który uwzględniałby nie tylko kwestie opieki medycznej, ale również inne sfery funkcjonowania osób starszych, które dotychczas są pomijane; w perspek- 92

93 tywie najbliższych lat będzie to w regionie liczna grupa społeczna, której władze samorządowe, zarówno lokalne, jak i regionalne, muszą zapewnić dostęp do pożądanych przez nią usług publicznych Instrumenty finansowe dofinansowanie i wsparcie organizacyjne ośrodków naukowych regionu w zakresie tworzenia nowych kierunków studiów związanych z systemem opieki zdrowotnej adekwatnych do potrzeb regionu; dofinansowanie działań ukierunkowanych na poprawę jakości życia osób starszych wsparcie finansowe różnych form opieki geriatrycznej oraz systemu kształcenia zawodowego w tym kierunku, np. opiekun osób starszych, animator aktywnego trybu życia osób starszych, turystyka medyczna i zdrowotna); zwłaszcza lobbowanie na rzecz utworzenia kierunku medycznego w strukturze Uniwersytetu Rzeszowskiego; wsparcie badań naukowych prowadzonych w zakresie nauk medycznych poprzez system grantów i stypendiów dla naukowców; organizacja systemu staży dla absolwentów kierunków medycznych w placówkach opieki zdrowotnej województwa podkarpackiego; zaprojektowanie w strukturze programu regionalnego środków na działalność w zakresie promocji zdrowia oraz na rozwój i konsolidację placówek specjalistycznych Instrumenty miękkie stworzenie regionalnego forum/komisji zdrowia (skupiającego przedstawicieli placówek opieki zdrowotnej zarówno publicznych, jak i prywatnych z uwagi na rosnącą liczbę i rozproszenie placówek tego typu świadczących usługi medyczne w regionie) jako podmiotu doradczego oraz opiniującego działania władz samorządu województwa w tym zakresie; wykorzystanie potencjału organizacji pozarządowych zajmujących się sferą sportu i rekreacji do inicjatyw promujących zdrowy (aktywny) styl życia, a także kampanii profilaktycznych oraz monitoringu stanu i jakości zdrowia społeczności regionu; kontynuowanie prac i zwiększenie nakładów na wdrożenie Podkarpackiego Systemu Informacji Medycznej, we współpracy z samorządami będącymi organami założycielskimi dla placówek opieki zdrowotnej, jak również ośrodkami prywatnymi, z uwagi na skalę usług świadczonych przez te podmioty w regionie; rozwój Regionalnego Centrum Danych jako medycznej bazy danych województwa podkarpackiego Instrumenty wdrożeniowe dla dziedziny 3: Sieć osadnicza W założeniach do aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata w dziedzinie interwencji Sieć osadnicza szczególny nacisk położono na dostępność komunikacyjną, przy czym odnotowano, że rozwój społeczno-gospodarczy wymaga arterii komunikacyjnych zapewniających sprawne i bezpieczne przemieszczanie się nie tylko osób i towarów, ale także informacji i wiedzy. Łatwość dostępu do zasobów regionu, skala i prędkość cyrkulacji wartości materialnych i niematerialnych, to jeden ze wskaźników konkurencyjności województwa. Dlatego niezbędny jest rozwój oraz optymalizacja przebiegu 93

94 sieci transportowych, informatycznych oraz powiązań funkcjonalnych pomiędzy jednostkami osadniczymi wewnątrz województwa, jak i połączeń z jego otoczeniem 133. Dostępność komunikacyjna odgrywa jedną z kluczowych ról w rozwoju społecznogospodarczym regionów. Rozwinięta infrastruktura transportowa przyciąga inwestorów, pozwala również wykorzystać rozproszone w różnych częściach regionu zasoby endogeniczne, na co kładzie nacisk nowa polityka rozwoju. W tym kontekście istotne są połączenia komunikacyjne na zewnątrz. Jednocześnie nie można zapominać o dostępności wewnątrzregionalnej, w sytuacji przyjęcia polaryzacyjno-dyfuzyjnego modelu rozwoju i odgrywania szczególnej roli przez miasta bieguny wzrostu, również o znaczeniu subregionalnym i lokalnym. W nowoczesnych gospodarkach wykorzystuje się coraz powszechniej technologie cyfrowe. Zakładana w założeniach do aktualizacji Strategii dostępność technologii informacyjnych może być osiągnięta tylko pod warunkiem rozwoju szerokopasmowego dostępu do Internetu jako elementu natury technicznej, oraz szerszego wykorzystania narzędzi informatycznych wadministracji publicznej, gospodarce, szkolnictwie itp. Istotne znaczenie będzie miało wzmocnienie Rzeszowa jako najsilniejszego ośrodka miejskiego w województwie, jak również wzmocnienie innych miejskich ośrodków subregionalnych, co powinno skutkować dyfuzją rozwoju na ich otoczenie. W województwie podkarpackim nadal istotną rolę odgrywa rolnictwo. Wyzwaniem ujętym w Strategii jest dążenie do przeobrażeń terenów wiejskich i zmierzanie w kierunku modelu wielofunkcyjnego rozwoju, w którym obszary wiejskie będą sprzyjały zarówno funkcjonowaniu konkurencyjnych na wspólnym rynku gospodarstw, jak i generowaniu pozarolniczych źródeł dochodów. Zrealizowanie przyjętych założeń w tej dziedzinie będzie wymagało zastosowania szeregu instrumentów, przy czym należy zauważyć, że część z nich, chociaż będzie miała wpływ na realizację Strategii stosowana będzie przez podmioty umiejscowione poza regionem (np. ministerstwa) Programy operacyjne Instrumentami realizacji priorytetów strategii rozwoju województwa podkarpackiego, w zakresie sieci osadniczej, wśród programów operacyjnych są: 1) Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata : oś priorytetowa 2. Infrastruktura techniczna; oś priorytetowa 5. Infrastruktura publiczna; oś priorytetowa 7. Spójność wewnątrzregionalna. W obszarze wskazanych osi mogą być podejmowane m.in. działania związane z poprawą dostępności i atrakcyjności inwestycyjnej regionu poprzez realizację przedsięwzięć w sferze komunikacyjnej (poprawa powiązań komunikacyjnych i systemu komunikacji publicznej w województwie), inwestycje w edukację (poprawa dostępności i podniesienie jakości regionalnego systemu edukacji) oraz zmniejszeniem występujących wewnątrz województwa różnic rozwojowych (wzmocnienie ośrodków miejskich, ożywienie społeczno-gospodarcze obsza- 133 Zarząd Województwa Podkarpackiego, Założenia do aktualizacji Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata , Rzeszów, czerwiec 2012, s

95 rów zdegradowanych, zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej obszarów zmarginalizowanych gospodarczo). 2) Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata : oś priorytetowa VI Drogowa i lotnicza sieć TEN-T; oś priorytetowa VII Transport przyjazny środowisku; oś priorytetowa VIII Bezpieczeństwo transportu i krajowe sieci transportowe. Powyższe priorytety koncentrują się na poprawie połączeń komunikacyjnych głównych miast województw wschodniej Polski z pozostałą częścią kraju poprzez rozwój sieci drogowej na terenie tych województw i poprawie stanu bezpieczeństwa, oraz zwiększaniu udziału przyjaznych środowisku gałęzi transportu w ogólnym przewozie osób i ładunków. 3) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata : oś priorytetowa II Infrastruktura społeczeństwa informacyjnego; oś priorytetowa III Wojewódzkie ośrodki wzrostu (Systemy miejskiego transportu zbiorowego; Infrastruktura turystyki kongresowej i targowej); oś priorytetowa IV Infrastruktura transportowa. Celem wsparcia jest stymulowanie rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy, zwiększenie dostępu do Internetu szerokopasmowego, rozwój wybranych funkcji metr o- politalnych miast wojewódzkich (Rzeszowa) oraz poprawa dostępności i jakości powiązań komunikacyjnych. 4) Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata : oś priorytetowa 8. Społeczeństwo informacyjne zwiększanie innowacyjności gospodarki. Celem osi priorytetowej jest poprawa warunków prowadzenia działalności gospodarczej poprzez zwiększenie dostępności zasobów informacyjnych administracji publicznej oraz usług publicznych w formie cyfrowej dla obywateli i przedsiębiorców. 5) Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej: Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka: oś priorytetowa I Rozwój infrastruktury transgranicznej. W dziedzinie Sieć osadnicza w ramach osi mogą być wspierane usprawnienia połączeń transportowych i komunikacyjnych oraz rozwój społeczeństwa informacyjnego. 6) Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata : oś I Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego; oś III Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej oś IV LEADER. Wsparciu podlegają m.in. działania pozwalające na zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej, poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa oraz wdrażanie lokalnych strategii rozwoju Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne plan zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW) i miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (MPZP) dokumenty te będą odgrywać ważną rolę w przestrzennym koordynowaniu podejmowania inicjatyw (przede wszystkim inwestycyjnych), zwłaszcza wobec komplementarnego traktowania strategii rozwoju 95

96 oraz planów zagospodarowania przestrzennego w nowym podejściu do polityki rozwoju. Należy podkreślić, że wymóg zgodności MPZP z planem zagospodarowania przestrzennego województwa wzmacnia pozycję samorządu województwa; decyzje lokalizacji inwestycji celu publicznego do czasu ustawowego uregulowania rozwiązań dotyczących polityki zagospodarowania przestrzennego i likwidacji rozwiązań pośrednich, instrument ten pozostanie istotną formą regulacji i koordynacji zamierzeń inwestycyjnych, szczególnie na poziomie gmin. strategie rozwoju dotyczące określonych obszarów funkcjonalnych dokumenty zgodne z zaktualizowaną strategią rozwoju województwa podkarpackiego, które będą uszczegóławiały jej ustalenia i stanowiły podstawę dla opracowania programów wojewódzkich jako operacyjnych instrumentów wdrożeniowych. Walorem takich dokumentów powinna być wnikliwa diagnoza stanu istniejącego oraz zintegrowane podejście, łączące możliwe działania w różnych sektorach w układach terytorialnych (lokalnych i subregionalnych); plany rozwoju dokumenty koncentrujące się na węższych niż strategie obszarach, opracowywane w różnych układach funkcjonalnych i terytorialnych (np. przez związki i stowarzyszenia); lokalne programy rewitalizacji ich istotą jest połączenie działań technicznych z programami ożywienia gospodarczego i działaniami mającymi na celu rozwiązywanie problemów społecznych. Tego typu programy mogą odegrać pozytywną rolę m.in. w realizacji celów strategii w odniesieniu do Funkcji obszarów wiejskich oraz Spójność przestrzenna i wzmacnianie funkcji ośrodków subregionalnych Instrumenty finansowe wieloletnia prognoza finansowa na każdym poziomie samorządu terytorialnego dokument ten będzie pozwalał na precyzyjne wskazanie źródeł finansowania wieloletnich przedsięwzięć wpisujących się w realizację zaktualizowanej strategii już na etapie planowania; udzielanie pomocy finansowej innym jednostkom samorząd terytorialnego na realizację priorytetowych przedsięwzięć możliwość zastosowania tego instrumentu będzie podlegała ograniczeniu ze względu na ogólny niedobór środków finansowych w jednostkach samorządu terytorialnego, jednak może okazać się pomocny we wsparciu realizacji wybranych przedsięwzięć, koordynowanych przez strategie branżowe, programy i plany wojewódzkie. Zastosowanie go będzie wywoływało efekt łączenia finansowego zaangażowania różnych samorządów i wspólnego zabezpieczania środków na realizację istotnych z punktu widzenia realizacji Strategii zadań; partnerstwo prywatno-publiczne instrument ciągle rzadko stosowany (również przez niejasne regulacje prawne) i niedoceniany, jednak mogący przynieść pozytywne skutki w sytuacji ograniczonych zasobów samorządów terytorialnych. Powinien być wykorzystywany zwłaszcza w obszarze Funkcje metropolitalne Rzeszowa; 96

97 preferencje podatkowe są instrumentem, który może zostać zastosowany przez samorządy gmin, zwłaszcza w zakresie wzmacniania funkcji metropolitalnych Rzeszowa o raz funkcji obszarów wiejskich Instrumenty miękkie W związku z położeniem w Strategii nacisku na zaangażowanie w jej realizację szerokiego kręgu podmiotów ze wszystkich sektorów, instrumenty tej kategorii, pomimo ich pośredniego charakteru, będą w efekcie końcowym odgrywały ważną rolę w jej realizacji: promocja zaktualizowanej Strategii we wszystkich środowiskach za pomocą tego instrumentu należy dążyć do powszechnej znajomości Strategii, co powinno otworzyć drogę do budowania szerokiego poparcia dla jej realizacji nie tylko wśród zidentyfikowanych podmiotów; wspieranie organizacyjne i finansowe szkoleń, kursów, kształcenia ustawicznego, skierowanych do określonych środowisk w związku z realizacją przedsięwzięć dotyczących poszczególnych obszarów w ramach dziedziny (np. mieszkańców wsi w ramach Funkcji obszarów wiejskich); organizowanie konferencji (również naukowych), stanowiących platformę wymiany doświadczeń w realizacji przedsięwzięć związanych z realizacją strategii; promocja walorów miejsc, ich szczególnych cech i potencjałów w kontekście rozszerzania funkcji obszarów wiejskich oraz wzmacniania potencjału ośrodków subregionalnych; aplikowanie z projektami infrastrukturalnymi (np. dotyczącymi rozwoju sieci teleinformatycznej) o środki europejskie, w których realizacji zostanie przewidziany udział jednostek samorządu lokalnego na zasadzie dobrowolności. Zachęcanie samorządów lokalnych do udziału w takich projektach poprzez system udogodnień (np. minimalny finansowy i organizacyjny wkład własny) Instrumenty wdrożeniowe dla dziedziny 4: Środowisko i energetyka W aktualizacji Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata kwestie dotyczące środowiska naturalnego i energetyki zostały ujęte łącznie, jako dziedzina strategicznego rozwoju regionu. Spośród składających się na tą dziedzinę czterech priorytetów dwa dotyczą kwestii ochrony środowiska oraz zabezpieczenia zasobów naturalnych regionu, zaś kolejne dwa koncentrują się na systemie energetycznym województwa: racjonalizacji istniejących zasobów energetycznych oraz tworzenia alternatywnych metod i źródeł pozyskiwania energii. Ponieważ priorytety 1 i 2 oraz 3 i 4 wykazują daleko idącą spójność, zdecydowano o przedstawieniu instrumentów łącznie dla poddziedziny Środowisko oraz łącznie dla poddziedziny Energetyka Instrumenty wdrożeniowe dla priorytetów: Zapobieganie zagrożeniom, Ochrona środowiska Zgodnie z Założeniami do aktualizacji strategii rozwoju województwa w zakresie środowiska naturalnego, niezbędne jest przyjęcie regulacji i podjęcie działań zmierzających do rozwoju systemu wodno-kanalizacyjnego, a także przeciwdziałanie zanieczyszczeniom po- 97

98 wietrza przez emisję gazów, jak również ochrona gleb i lasów przed zanieczyszczeniami wynikającymi z braku systemów kanalizacyjnych i miejsc składowania oraz utylizacji odpadów. Odpowiedzialność za stan i ochronę środowiska naturalnego na poziomie województwa spoczywa na jego władzach samorządowych, jednakże w regionie można funkcjonuje szereg podmiotów, które są zaangażowane w działania na rzecz środowiska naturalnego. Samorząd województwa powinien przyjąć postawę partnerską w relacjach z tymi podmiotami, co powinno zapewnić realizację kluczowych celów strategii rozwoju województwa w zakresie ochrony środowiska i przeciwdziałania zagrożeniom o charakterze naturalnym. Do podmiotów tych należą: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie oraz delegatury w Jaśle, Przemyślu i Tarnobrzegu; Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Biuro Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, Podkarpacki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, Dyrektor i Rada Naukowa Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Dyrektor i Rada Naukowa Magurskiego Parku Narodowego, dyrekcje 10 parków krajobrazowych zlokalizowanych na obszarze województwa, Regionalna Organizacja Turystyczna, Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale, samorządy lokalne, organizacje pozarządowe (ekologiczne, turystyczne, agroturystyczne, w tym LGD oraz koła łowieckie, Polski Związek Wędkarski okręgi: Rzeszów, Krosno, Przemyśl, Tarnobrzeg), regionalne ośrodki naukowe i badawcze. Niezbędne jest również zgodnie z koncepcją zarządzania wielopoziomowego zaangażowanie w procesy realizacji strategii rozwoju województwa, podmiotów szczebla centralnego, tj. Ministerstwa Środowiska oraz Ministerstwa Sportu i Turystyki Programy operacyjne 1) Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata : oś priorytetowa IV Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom, działania: 4.1 Infrastruktura ochrony środowiska, 4.2 Infrastruktura przeciwpowodziowa i racjonalna gospodarka zasobami wodnymi, 4.3 Zachowanie oraz ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazowej, 4.4 Zwalczanie i zapobieganie zagrożeniom. Działania przewidziane w ramach osi IV przyczynią się do poprawy stanu środowiska naturalnego regionu, poprawią standard życia jego mieszkańców, stworzą warunki i rozwiązania techniczne i infrastrukturalne dla nowych miejsc zatrudnienia w branżach bazujących na walorach przyrodniczych województwa podkarpackiego i jego zasobach naturalnych, tj. turystyce, agroturystyce, rolnictwie ekologicznym; jak również umożliwią napływ nowych inwestycji bazujących na zasobach przyrodniczych Podkarpacia. Realizacja działań osi priorytetowej IV stworzy podstawę do rozwoju gospodarczego regionu w oparciu o rozwiązania w zakresie środowiska naturalnego. oś priorytetowa VII Spójność wewnątrzregionalna, działania: 7.3 Aktywizacja obszarów zmarginalizowanych gospodarczo oraz wsparcie terenów zniszczonych przez powódź. Podstawowym celem działania 7.3 jest poprawa atrakcyjności inwestycyjnej obszarów zmarginalizowanych pod względem gospodarczym oraz wspieranie obszarów, które uległy zniszczeniu na skutek powodzi. Działania dotyczą obszarów pozostających w stagnacji, powodowanej zapóźnieniem cywilizacyjnym, a także wynikającym z położenia (np. z dala od 98

99 głównych szlaków komunikacyjnych, w znacznej odległości od centrum regionu). Istotna jest pomoc dla obszarów, które zostały zniszczone przez powódź w 2010 roku. Działania w zakresie odbudowy systemów infrastrukturalnych są istotne nie tylko dla mieszkańców poszkodowanych w czasie powodzi, ale także dla spójności całego regionu. 2) Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata : oś priorytetowa I Gospodarka wodno-ściekowa. Realizacja działań tej osi ma doprowadzić do: redukcji zewnętrznych kosztów środowiskowych dla gospodarki, zapewnienia właściwego systemu oczyszczania ścieków komunalnych, a także poprawy dostępności gospodarstw domowych i podmiotów gospodarczych do systemu kanalizacji zbiorczej. oś priorytetowa II Gospodarka odpadami i ochrona powierzchni zmieni. Celem działań podejmowanych w ramach tej osi priorytetowej jest: redukcja ilości składowanych odpadów komunalnych oraz zwiększenie udziału odpadów komunalnych unieszkodliwianych innymi metodami niż składowanie, a także wyeliminowanie zagrożeń powodowanych składowaniem odpadów, jak również zmniejszenie powierzchni zdegradowanych poprzez działania rekultywacyjne, zabezpieczenie obszarów osuwiskowych i zagrożonych erozją. oś priorytetowa III Zarządzanie zasobami i przeciwdziałanie zagrożeniom środowiska Głównym celem działań podejmowanych w ramach tej osi jest zapewnienie właściwej ilości zasobów wodnych dla potrzeb ludności i gospodarki kraju, minimalizacja skutków negatywnych zjawisk naturalnych, przeciwdziałanie awariom, a także stworzenie systemu informacji i monitoringu o stanie środowiska. Zadania mają przyczynić się do ograniczenia ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej, zmniejszenia kosztów ekonomicznych i społecznych kataklizmów, takich jak powódź, susza czy awarie systemów infrastrukturalnych, zapewnienia bezpiecznego poziomu zasobów wodnych oraz poprawa jakości wód. 3) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata : oś priorytetowa V Zrównoważony rozwój potencjału turystycznego opartego o warunki naturalne. W ramach tej osi realizowane są projekty mające na celu stworzenie infrastruktury związanej z obsługą ruchu rowerowego. W efekcie końcowym, planowane projekty połączą pięć województw Polski Wschodniej spójną siecią traktów rowerowych. Każdy z projektów będzie się składał z dwóch komponentów: a) budowa i oznakowanie ścieżek rowerowych oraz b) wytyczanie i oznakowanie tras rowerowych na terenie pozamiejskim gdzie, z uwagi na środowisko naturalne, nie jest wskazane położenie nawierzchni bitumicznej lub betonowej. 4) Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej - Program Współpracy Międzyregionalnej INTERREG IV C: priorytet II Środowisko naturalne i zapobieganie zagrożeniom. Podstawowym celem tego priorytetu jest udzielenie pomocy władzom regionalnym i lokalnym oraz innym podmiotom zaangażowanym w realizację polityk publicznych, zwłaszcza w zakresie ochrony środowiska naturalnego oraz zapobiegania zagrożeniom. Działania te mają być realizowane poprzez wymianę i transfer wiedzy i doświadczeń pomiędzy regionami UE, a także prace koncepcyjne w zakresie nowych działań adresowanych do regionów euro- 99

100 pejskich, celem zwiększenia ich atrakcyjności i konkurencyjności, jak i metod wdrażania przygotowanych rozwiązań. 5) Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa Program Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina : Priorytet 2. Poprawa jakości życia, Działanie 2.1. Ochrona środowiska w obszarze przygranicznym. Realizacja projektów w obrębie tego działania ma na celu ochronę i poprawę jakości środowiska naturalnego, co z kolei przyczyni się do poprawy standardu i jakości życia mieszkańców regionów przygranicznych, a także umożliwi poprawę ich atrakcyjności jako obszarów turystycznych i inwestycyjnych. 6) Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata : oś 2. Poprawa stanu środowiska naturalnego i obszarów wiejskich: Działanie 2.1 Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich niekorzystnych i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW); Działanie 2.2 Program rolnośrodowiskowy; Działanie 2.4 Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych. 7) Programy wojewódzkie Program Ochrony Środowiska dla Województwa Podkarpackiego 134 Istniejący program powinien zostać uzupełniony o tzw. programy branżowe np. Program aktywizacji gospodarczo-turystycznej województwa podkarpackiego poprzez promocję cennych przyrodniczo i krajobrazowo wskazanych terenów łąkowo-pastwiskowych z zachowaniem bioróżnorodności w oparciu o naturalny wypas 135, a także np. dotyczących rozwoju rolnictwa ekologicznego 136, turystyki ekologicznej, uwzględniające kwestie ochrony powietrza, wód (rzek i zbiorników wodnych), gleb, fauny i flory. Zawarte w programie cele i zadania mają sprzyjać zarządzaniu środowiskiem w kierunku utrzymania i zwiększenia trwałości i odnawialności procesów ekologicznych, stabilności ekosystemów, ciągłości istnienia gatunków roślin i zwierząt oraz ochrony powietrza, wód jak również powierzchni ziemi i gleb. Program jest dokumentem wieloletnim, określającym działania krótkoterminowe (lata ) oraz długoterminowe (lata ). Program aktywizacji gospodarczo-turystycznej województwa podkarpackiego poprzez promocję cennych przyrodniczo i krajobrazowo wskazanych terenów łąkowo pastwiskowych z zachowaniem bioróżnorodności w oparciu o naturalny wypas Uchwał nr XXII/379/08 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 26 maja 2008 roku w sprawie przyjęcia projektu aktualizacji dokumentu i uchwalenia Programu ochrony środowiska wraz z Planem Gospodarki odpadami dla Województwa Podkarpackiego. 135 Uchwala nr 121/2770/12 Zarządu Województwa Podkarpackiego z dnia 13 marca 2012 roku w sprawie przyjęcia Programu aktywizacji gospodarczo-turystycznej województwa podkarpackiego poprzez promocję cennych przyrodniczo i krajobrazowo wskazanych terenów łąkowo-pastwiskowych z zachowaniem bioróżnorodności w oparciu o naturalny wypas. 136 Program został przyjęty w ramach programu wspierania rozwoju rolnictwa ekologicznego. Patrz szerzej: Ramowy Program Rozwoju Rolnictwa Ekologicznego na Podkarpaciu na lata , Podkarpackie Stowarzyszenie Rolnictwa Ekologicznego EKOGAL, Galicyjskie Stowarzyszenie Rolników Gospodarujących Metodami Ekologicznymi BIOGLEBA, Rzeszów 2002, s Uchwała nr 121/2770/12 Zarządu Województwa Podkarpackiego z dnia 13 marca 2012 roku w sprawie przyjęcia Programu aktywizacji gospodarczo-turystycznej województwa podkarpackiego poprzez promocję cennych 100

101 Program stanowi uszczegółowienie przepisów ustawy o ochronie przyrody, a także Strategii rozwoju województwa podkarpackiego, w której utrzymanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej na obszarze całego regionu traktowane jest jako priorytet działań. Podstawowym celem Programu jest zachowanie, ochrona oraz odtworzenie różnorodności biologicznej, charakterystycznego krajobrazu, ochrona środowiska przyrodniczego w oparciu o wypas na terenie atrakcyjnym krajobrazowo i turystycznie. Wojewódzki Program Ochrony i Rozwoju Zasobów Wodnych Województwa Podkarpackiego w Zakresie Przywrócenia Możliwości Migracji oraz Restytucji Ryb Dwuśrodowiskowych 138 Program jest instrumentem służącym pozyskaniu środków Unii Europejskiej na działania inwestycyjne w zakresie ochrony i rozwoju zasobów wodnych. Podejmowane działania mają przyczyniać się do poprawy stanu środowiska wodnego regionu. Obejmują również pomoc finansową związaną z ochroną i zachowaniem stanu środowiska naturalnego w ramach sieci NATURA 2000 (dotyczą działań bezpośrednio związanych z rybactwem, ochroną zagrożonych gatunków lub cennych ze względów biologicznych i gospodarczych). Głównym źródłem finansowania tego programu jest Program Operacyjny Zrównoważony Rozwój Rybołówstwa i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne decyzje dotyczące uwarunkowań środowiskowych; pozwolenia na eksploatację złóż i wydobywanie kopalin; decyzje o przeznaczeniu gruntów rolnych na inne cele; opiniowanie przez zarząd województwa lokalnych programów ochrony środowiska i gospodarki odpadami; plany zagospodarowania przestrzennego; w szczególności Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego 139 ; realizacja Programu ochrony środowiska dla województwa podkarpackiego plan gospodarki odpadami oraz plan ochrony środowiska województwa podkarpackiego wraz z prognozami ich oddziaływania na środowisko; plany interwencyjne w zakresie ochrony przeciwpowodziowej (w tym projektowanie systemu budowy i utrzymania wałów przeciwpowodziowych oraz zbiorników retencyjnych), plany gospodarowania odpadami (w tym segregacja, przetwarzanie, utylizacja); plan w zakresie transgranicznego zanieczyszczenia oraz zagrożenia powodziowego, który winien być skoordynowany z działaniami prowadzonymi w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (dotyczy wschodnich części regionu przy granicy z Ukrainą); przyrodniczo i krajobrazowo wskazanych terenów łąkowo-pastwiskowych z zachowaniem bioróżnorodności w oparciu o naturalny wypas. 138 Uchwała nr LIX/736/06 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 28 lipca 2006 roku w sprawie uchwalenia Wojewódzkiego Programu Ochrony i Rozwoju Zasobów Wodnych Województwa Podkarpackiego w Zakresie Przywrócenia Możliwości Migracji oraz Restytucji Ryb Dwuśrodowiskowych. 139 Uchwała nr XLVIII/522/02 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 30 sierpnia 2002 roku w sprawie uchwalenia Planu zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego. 101

102 skoordynowany plan ochrony oraz zarządzania obszarami przyrodniczymi dotyczący obszarów o szczególnych walorach środowiskowych, wymagających specjalnej ochrony. Ze względu na zróżnicowane formy obszarów o specjalnym znaczeniu z uwagi na walory środowiskowe, konieczne jest opracowanie spójnego systemu ochrony, zarządzania i koordynacji działań w zakresie zarządzania tymi obszarami. Na obszarze województwa podkarpackiego poza dwom parkami narodowymi (Bieszczadzki Park Narodowy i Magurski Park Narodowy) funkcjonuje 10 parków krajobrazowych z czego 6 w całości zlokalizowanych jest na terenie regionu. Łącznie parki krajobrazowe zajmują 15,7% powierzchni regionu. Ponadto, na obszarze regionu znajdują się rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu oraz obszary NA- TURA Na obszarze województwa podkarpackiego ustanowiono międzynarodowe formy ochrony przyrody w postaci: Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie, Obszar natura 2000 (obejmujący 8 obszarów ochrony ptaków), Obszary Natura 2000 (obszary ochrony siedlisk). Brak spójnego planu dotyczącego obszarów wymagających specjalnej ochrony, jak również brak planów zagospodarowania przestrzennego powodują liczne problemu związane z lokowaniem inwestycji, czy przeznaczaniem terenów na cele mieszkalne. W zakresie opracowywania programów i planów ochrony środowiska niezbędne jest zaangażowanie w ten proces przedstawicieli samorządów lokalnych. System ochrony środowiska w regionie musi być spójny, programy i plany opracowane na poziomie lokalnym wkomponowują się w rozwiązania przyjęte na poziomie regionu. Istnieje konieczność zaangażowania przez samorząd województwa szerokiego grona podmiotów na etapie kreacyjnym i planistycznym polityki ochrony środowiska Instrumenty finansowe wykorzystanie środków z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej; opłaty lokalne: opłata miejscowa, opłata eksploatacyjna; system monitoringu oraz kary za niewłaściwe składowanie odpadów oraz wywóz nieczystości zarówno w przypadku podmiotów gospodarczych, jak i indywidualnych gospodarstw. Rozwiązanie to musi być realizowane we współpracy z samorządami lokalnymi oraz ich jednostkami organizacyjnymi świadczącymi usługi w tym zakresie Instrumenty miękkie utworzenie bazy danych sprzężonej (opracowana wspólnie) z Wojewódzkim Inspektoratem Ochrony Środowiska oraz jego delegaturami w Jaśle, Przemyślu i Tarnobrzegu oraz Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska); baza powinna zawierać informacje uzyskane na postawie raportów oraz analiz przeprowadzanych okresowo przez te instytucje w zakresie ochrony przyrody, w tym jakości wód, powietrza, powierzchni i stanu terenów objętych ochroną, wykaz oczyszczalni ścieków, składowisk odpadów. Baza powinna zawierać informacje niezbędne dla potencjalnych inwestorów. Przy współpracy z ROT baza może zostać uzupełniona o dane dla turystów. Wskazane jest udostępnienie zasobów bazy za pośrednictwem portalu monitorujpodkarpackie.pl; 102

103 opracowanie przewodnika (interaktywnego/aplikacja na telefon/komputer z nawigacją w kilku wersjach językowych, do pobrania ze strony PROT lub samorządu województwa) turystycznego szlakami przyrody Podkarpacia, celem popularyzacji najcenniejszych zabytków przyrody regionu; opracowania/biuletyny/raporty dotyczące stanu środowiska i możliwości wykorzystania jego zasobów (w wersji elektronicznej zamieszczane na stronie monitorujpodkarpackie.pl); pikniki ekologiczne/warsztaty edukacyjno-informacyjne organizowane we współpracy z samorządami lokalnymi i organizacjami pozarządowymi; szkoły ekologiczne, wycieczki krajoznawcze, pobyty studyjne organizowane dla uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych, jak również studentów z terenu województwa podkarpackiego, których celem będzie poznanie zasobów i walorów regionu, poprzez obserwację oraz działania na rzecz ochrony przyrody (działania naprawcze z udziałem młodzieży np. sprzątanie lasu, wytyczanie i znak o- wanie ścieżek turystycznych); programy edukacyjne w szkołach mające na celu uświadamianie od najmłodszych lat konieczności dbania o środowisko; projekt dofinansowania przez samorząd województwa dodatkowych lekcji przyrody (lekcje stacjonarne w szkołach oraz wycieczki krajoznawcze); wyjazdy studyjne środowisk związanych z ochroną przyrody w województwie podkarpackim celem poznania innowacyjnych rozwiązań w zakresie ochrony środowiska i zarządzania ekosystemami (krajowe i zagraniczne); promowanie rozwiązań pozwalających na wykorzystanie odpadków jako surowca (tzw. slow design); propagowanie segregacji odpadów i wspieranie przedsięwzięć z tym związanych; program wspierania badań naukowych w zakresie ochrony przyrody. Instrumentami wdrażania strategii rozwoju województwa w zakresie ochrony środowiska dysponuje Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska, współpracujący z Generalnym Inspektorem Ochrony Środowiska, zarządem województwa oraz władzami administracji rządowej w województwie. Szczegółowo zadania i kompetencje Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska precyzuje ustawa Prawo ochrony środowiska 140. Podstawowymi zadaniami są kontrola i monitoring środowiska, w ich obrębie można wskazać na następujące instrumenty: dokonywanie oceny jakości powietrza, którą przekazuje zarządowi województwa oraz Głównemu Inspektorowi Ochrony Środowiska, nadzoruje terminowość przyjmowania programów ochrony powietrza, dokonuje obserwacji i oceny jakości gleby i zmieni, stanu akustycznego środowiska i prowadzi rejestr stanu akustycznego, ponadto, prowadzi okresowe badania pól elektromagnetycznych. Wojewódzki Inspektor dysponuje instrumentami administracyjnymi, dzięki czemu może zlecić przeprowadzenie badań w zakresie środowiska (zwłaszcza w przypadku awarii) czy też wydać zakaz korzystania lub ograniczyć korzystanie ze środowiska. Wojewódzki Inspektor współpracuje z marszałkiem województwa w zakresie ustalania opłat za korzystanie ze środowiska. 140 Ustawa z 20 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. z 2001 r., Nr 62, poz. 627 z późn. zm. 103

104 Kolejnym podmiotem zaangażowanym w proces wdrażania Strategii w zakresie ochrony środowiska jest Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Do zadań tego podmiotu należy m.in. wydawanie decyzji na podstawie przepisów ustawy o ochronie przyrody 141, tworzenie różnych form przyrody (np. rezerwatów), uczestniczy w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko, zarządza obszarami chronionymi Natura 2000, przeprowadza lub uczestniczy w ocenach oddziaływania planowanych przedsięwzięć na środowisko, prowadzi działania związane z ekozarządzaniem (system ekozarządzania i audytu EMAS), a także współpracuje z samorządami lokalnymi oraz organizacjami społecznymi zajmującymi się problematyka ekologii. Wsparcia w zakresie realizacji strategicznego priorytetu Ochrona środowiska udziela również Podkarpackie Biura Planowania Przestrzennego (PBPP) w Rzeszowie, będące samorządową jednostką organizacyjną, powołaną w 1999 roku. Do podstawowych zadań PBPP należy wykonywanie zadań samorządu województwa związanych z kształtowaniem i utrzymywaniem ładu przestrzennego, a także zachowywaniem wartości środowiska przyrodniczego i kulturowego województwa. Głównym zadaniem PBPP jest tworzenie Planu zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego, opracowywanie raportów, analiz, studiów, prognoz i programów z zakresu planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz ochrony środowiska odpowiednio do potrzeb prac podejmowanych przez Zarząd Województwa, a także współpraca przy opracowaniu projektu strategii rozwoju województwa i regionalnego programu operacyjnego w ramach wspólnego systemu zarządzania rozwojem obejmującym zarówno rozwój regionalny jak i przestrzenny, jak również tworzenie bazy danych Systemu Informacji Geograficznej na potrzeby planowania przestrzennego Instrumenty wdrożeniowe dla priorytetów: Bezpieczeństwo energetyczne, Racjonalne wykorzystanie zasobów energetycznych Rozwój systemu energetycznego i zapewnienie bezpieczeństwa regionu w tym zakresie są silnie sprzężone z warunkami naturalnymi, przestrzennymi i środowiskowymi województwa. W koncepcji aktualizacji strategii rozwoju województwa podkarpackiego wskazano na konieczność zdywersyfikowania źródeł energetycznych, aby zapobiec ewentualnym ich ograniczeniom lub brakom, które ograniczałyby możliwości rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Ponadto, z uwagi na położenie regionu oraz jego warunki naturalne, konieczne jest lepsze wykorzystanie alternatywnych źródeł energii, które będą nie tylko gwarantowały nieprzerwane dostawy energii, ale jednocześnie będą formą korzystną z punktu widzenia ochrony środowiska. W procesie wdrażania zaktualizowanej strategii rozwoju województwa podkarpackiego w zakresie systemów energetycznych, samorząd województwa działa przede wszystkim poprzez Podkarpacką Agencję Energetyczną. Ponadto, samorząd powinien dążyć do zaangażowania następujących podmiotów: Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w Rzeszowie oraz delegatury w Jaśle, Przemyślu i Tarnobrzegu, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Biuro Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, samorządy lokalne z terenu województwa podkarpackiego, organizacje pozarządowe, a także regionalne ośrodki naukowe i badawcze. Konieczne jest także zaangażowanie zarówno na etapie wdrażania do- 141 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz. U. z 2004 r., Nr 92, poz. 880 z późn zm. 104

105 kumentu strategicznego, jak i przy projektowaniu konkretnych rozwiązań systemowoorganizacyjnych przedsiębiorstw branży energetycznej i gazowniczej. Podstawowym podmiotem wdrażania Strategii w zakresie energetyki i ochrony zasobów energetycznych regionu jest Podkarpacka Agencja Energetyczna (PAE) powstała z inicjatywy samorządu województwa podkarpackiego, który jest jej większościowym udziałowcem. Do podstawowych zadań PAE należy prowadzenie działań związanych z odnawialnymi źródłami energii, promowanie korzystania z energii odnawialnej w regionie (biopaliwa, energia wiatrowa, słoneczna, geotermalna, wodna), wspieranie władz regionu, jak i władz lokalnych w planowaniu polityki energetycznej. PAE dysponuje szeregiem instrumentów, poprzez które może realizować przypisane jej zadania, m.in. ocena i planowanie wykorzystania energii, koordynacja systemu energetycznego w regionie (usprawnianie przepływu informacji pomiędzy zaangażowanymi podmiotami), działania promujące i edukacyjne w zakresie energii odnawialnej i ekonomicznego korzystania z energii, monitoring systemu energetycznego regionu i prowadzenie audytów energetycznych, działalność informacyjna i doradcza. PAE powinna współpracować z innymi podmiotami zaangażowanymi w kwestie rozwoju systemu energetycznego regionu i ochrony zasobów energetycznych, w tym także podmiotami zajmującymi się kwestiami ochrony środowiska i zasobów regionu. Niezbędna jest również zgodnie z koncepcją zarządzania wielopoziomowego w tym zakresie współpraca z Ministerstwem Środowiska, Ministerstwem Gospodarki oraz Urzędem Regulacji Energetyki. Konieczność poszukiwania alternatywnych źródeł energii wynika nie tylko z potrzeb województwa podkarpackiego, ale również z międzynarodowych zobowiązań, decyzji i umów dotyczących konieczności modernizacji tradycyjnych form pozyskiwania energii oraz poszukiwania nowych rozwiązań (np. Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu), a także planów i programów przyjmowanych na szczeblu centralnym Programy operacyjne 1) Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata : oś priorytetowa 2. Infrastruktura techniczna. W ramach osi wsparciu podlegają przedsięwzięcia mające na celu m.in. poprawę stanu i efektywności wykorzystania infrastruktury energetycznej oraz przyczynienie się do zwiększenia udziału energii ze źródeł odnawialnych oraz redukcji emisji zanieczyszczeń do atmosfery. W odniesieniu do odnawialnych źródeł energii, mając na uwadze zarówno potencjał generowania energii, jak również istniejący na Podkarpaciu naturalny, możliwy do wykorzystania potencjał, priorytetowo wspierane są przedsięwzięcia w obszarze wykorzystania do produkcji energii biomasy, wykorzystania energii wody oraz wiatru. 2) Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata : oś priorytetowa IX Infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku i efektywność energetyczna; oś priorytetowa X Bezpieczeństwo energetyczne, w tym dywersyfikacja źródeł energii. 105

106 Wspierane mogą być działania zmierzające do podwyższenia sprawności wytwarzania, przesyłania i dystrybucji energii, wzrost efektywności energetycznej w procesie użytkowania energii oraz wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych, w tym biopaliw. Ponadto celem programu jest pomoc w tworzeniu nowych zdolności przesyłowych i transportowych, gazu ziemnego, ropy naftowej i produktów ropopochodnych, a także zapewnienie dostępności sieci gazowej na terenach niezgazyfikowanych i modernizację istniejących sieci dystrybucji. W ramach osi X wspierana jest również dywersyfikacja źródeł energii poprzez zwiększenie dostępności na rynku urządzeń do produkcji energii ze źródeł odnawialnych. 3) Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej Europejski Instrument Sąsiedztwa Polska Białoruś Ukraina : priorytet 2. Poprawa jakości życia. W ramach priorytetu pomoc jest udzielana w szczególności na działania związane z ochroną środowiska, w tym promujące oszczędzanie energii, oraz działania na rzecz szerszego wykorzystywania i rozwoju odnawialnych źródeł energii. 4) programy wojewódzkie: programy Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Instrumenty prawno-administracyjne i planistyczne przyjęcie dokumentu strategicznego w zakresie rozwoju systemu energetycznego, który powinien być sprzężony z Programem Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Podkarpackiego, lokalnymi planami oraz uwzględniać lokalne inicjatywy w zakresie alternatywnych systemów pozyskiwania energii, a także planami i programami rozwoju obszarów wiejskich i ochrony środowiska, zwłaszcza obszarów chronionych; w procesie opracowania programu oraz jego monitoringu i ewaluacji powinni uczestniczyć przedstawiciele samorządu województwa, samorządów lokalnych, eksperci zewnętrzni branży energetycznej oraz przedstawiciele ośrodków naukowych; program modernizacji sieci przesyłu gazu oraz zbiorników przechowywania gazu Instrumenty finansowe przeznaczenie opłat eksploatacyjnych za wydobycie kopalin ze złoża na wsparcie działań wpisujących się w realizację priorytetów strategii związanych z energetyką Instrumenty miękkie wspieranie organizacji pozarządowych poprzez zlecanie zadań promujących odnawialne źródła energii (OZE); promowanie dobrych praktyk w zakresie wykorzystania alternatywnych źródeł energii w regionie, np. kotłowanie wykorzystujące biomasę; wykorzystanie wierzby energetycznej; dalsze prowadzenie i poszerzenie zawartości bazy danych prowadzonej przez Podkarpacką Agencję Energetyczną wraz z Centrum Doradztwa Gospodarczego; Bazy Da- 106

107 nych Odnawialnych Źródeł Energii Województwa Podkarpackiego; Baza powinna być sprzężona ze strona monitorujpodrapackie.pl; edukacja w zakresie wykorzystania energii oraz konieczności jej oszczędzania, jak również zagrożeń jakie niesie niewłaściwe korzystanie z niej; kampania informacyjnoedukacyjna prowadzona przez PAE we współpracy ze szkołami podstawowymi, gimnazjalnymi i ponadgimnazjalnymi, jak również uczelniami, samorządami lokalnymi; doradztwo i pomoc w zakresie formalności i przygotowywania wniosków o dotacje na rozpoczęcie działalności w zakresie wykorzystania/ przetwarzania/pozyskiwania/ gromadzenia surowców energetycznych (zwłaszcza alternatywnych i odnawialnych np. biomasa) dla przedstawicieli samorządów i podmiotów gospodarczych. 107

108 4. Mechanizmy koordynacji Kluczowym podmiotem koordynującym wdrażanie strategii rozwoju województwa podkarpackiego jest odpowiednia komórka organizacyjna Urzędu Marszałkowskiego. Pewne funkcje koordynacyjne pełnią również: Obserwatorium Regionalne oraz ciała monitorujące wdrażanie strategii rozwoju województwa oraz uzupełniająco komitety monitorujące realizację programów operacyjnych na poziomie regionalnym. W skład komitetu monitorującego realizację programów operacyjnych w województwie podkarpackim wchodzą: przedstawiciele samorządu województwa podkarpackiego, przedstawiciele powiatów w województwie podkarpackim, przedstawiciele gmin w województwie podkarpackim, wojewoda podkarpacki lub jego przedstawiciel, przedstawiciele Ministra Rozwoju Regionalnego, przedstawiciele organizacji pracowników i pracodawców, przedstawiciele organizacji pozarządowych w rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. działalności pożytku publicznego i wolontariacie, działających na terenie województwa podkarpackiego, przedstawiciele podkarpackiego środowiska akademicko naukowego. Samorząd województwa koordynuje przygotowanie i realizację kontraktów terytorialnych, co obejmuje: uzgadnianie wysokości środków przekazywanych na realizację kontraktów terytorialnych po stronie samorządowej, koordynację prac nad opracowywaniem listy przedsięwzięć priorytetowych na poziomie regionalnym, uzgadnianie listy z innymi JST i podmiotami spoza sektora publicznego oraz negocjowanie zawartości kontraktów terytorialnych ze stroną rządową jako przedstawiciel strony samorządowej. Samorząd województwa uczestniczy również w pracach komitetów monitorujących programy operacyjne na poziomie krajowym i regionalnym Komórka organizacyjna Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego odpowiedzialna za organizację i koordynację procesu wdrażania strategii Departament Planowania Strategicznego i Polityki Regionalnej (DPSiPR) Koordynacja działań komórek organizacyjnych Urzędu Marszałkowskiego, jednostek samorządu województwa, interesariuszy publicznych oraz niepublicznych ma na celu uzyskanie spójności ich działań w zakresie realizacji priorytetów strategii rozwoju województwa, tak 108

109 aby każdy z interesariuszy uczestniczących w tym procesie osiągnął własne cele związane ze strategią, jednocześnie jednak żeby działania te nie pozostawały ze sobą w konflikcie 142. W Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata Aktualizacja 2010 przewidziano utworzenie Zespołu ds. Wdrażania Strategii składającego się z członka Zarządu oraz przedstawicieli departamentów merytorycznych Urzędu Marszałkowskiego 143. Skład zespołu, w zależności od potrzeb, miał być uzupełniany o ekspertów. Do głównych zadań realizowanych przez zespół miały należeć: a) koordynowanie prac instytucji i podmiotów zaangażowanych we wdrażanie strategii; b) monitoring, tj. analizowanie raportów przygotowanych przez specjalnie w tym celu utworzony zespół monitorujący, także przewidziany w Strategii 144. Dotychczasowe doświadczenia we wdrażaniu strategii rozwoju dużych jednostek samorządowych, wskazują jednak na ograniczoną skuteczność takiego rozwiązania organizacyjnego. Strategia rozwoju województwa jest zadaniem złożonym, zarówno w warstwie przedmiotowej, jak i podmiotowej. Realizacja każdego z 19 priorytetów strategii rozwoju województwa wymaga poważnych nakładów finansowych, organizacyjnych oraz kapitału społecznego. Strategia jest możliwa do realizacji wyłącznie przy partnerskim współudziale licznych podmiotów z sektorów publicznego, prywatnego i społecznego. Dla skoordynowania takiego przedsięwzięcia i nadzorowania działań nie wystarczy powołanie zespołu wdrażającego, składającego się z osób wcześniej ze sobą niewspółpracujących, pozbawionego trwałych podstaw organizacyjnych i niedysponującego poważnymi środkami finansowymi. Rozwiązanie to, które doskonale może się sprawdzić w małej jednostce samorządowej (gminie) jest niewystarczające dla województwa 145. W tym przypadku konieczne jest powołanie (lub przekształcenie) komórki organizacyjnej urzędu w przypadku Urzędu Województwa Podkarpackiego departamentu, którego zadaniem będzie stymulowanie, regulowanie i integrowanie działań związanych z realizacją strategii i który w zakresie swoich właściwości będzie miał monitorowanie pozostałych komórek organizacyjnych urzędu w zakresie realizacji strategii, te zaś będą zobowiązane do ścisłej współpracy ze wspomnianym departamentem. Analiza struktury organizacyjnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpa c- kiego wskazuje na dotychczasowe podporządkowanie właściwości departamentów, kluczowych dla realizacji strategii rozwoju województwa, realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata Zaktualizowanie priorytetów strategii, zbliżanie się do końca okresu realizacji RPO WP oraz konieczność wzniesienia się ponad poziom działań operacyjnych, wymagają przeformułowania dotychczasowej struktury organizacyjnej Urzędu, tym bardziej, że w niektórych obszarach właściwości departamentów 142 Patrz: S. Kojło, K. Leszczyńska, S. Lipski, E. Wiszczun, Nowe koncepcje koordynacji w systemie Multilevel Governance polityki spójności, Ekspertyza naukowa wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju, Warszawa 2009, s Zarząd Województwa Podkarpackiego, Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata Aktualizacja 2010, Rzeszów, sierpień 2010, s W Strategii przewidziano powołanie Zespołu monitorującego, składającego się z od 5 do 7 osób, które reprezentować miały Zarząd Województwa, Sejmik Województwa oraz dwóch ekspertów zewnętrznych. Tamże, s Szerzej: A. Sztando, Wdrażanie strategii rozwoju jednostki samorządu terytorialnego, [w:] S. Korenik, A. Dybała (red.), Dylematy rozwoju lokalnego i regionalnego na początku XXI wieku, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 101, Wrocław 2010, s

110 Urzędu pokrywają się (dotyczy to w szczególności Departamentów: Rozwoju Regionalnego oraz Strategii i Planowania Przestrzennego). Wskazane jest powołanie Departamentu Planowania Strategicznego i Rozwoju Regionalnego jako komórki organizacyjnej Urzędu odpowiedzialnej za organizację i koordynację procesu wdrażania zaktualizowanej strategii rozwoju regionalnego. Komórka ta składałaby się z pracowników dotychczasowych Departamentów Rozwoju Regionalnego oraz Strategii i Planowania Przestrzennego, którzy w zakresie swoich obecnych zadań mają kwestie związane z planowaniem i realizacją strategii. Atutami tak powstałej komórki wdrażającej strategię będzie odpowiednio liczna obsada i merytoryczne przygotowanie, niezbędne finansowanie prac oraz, co najistotniejsze, już posiadane doświadczenie w zakresie realizacji zadań o charakterze strategicznym w ramach funkcjonującego już zespołu osób. Takie rozwiązanie pozwoli zaoszczędzić czas niezbędny na uczenie się nowego zadania oraz poznawanie się uczestników zespołu, co jest nieuchronne w przypadku zespołów tworzonych całkowicie od podstaw. Za takim rozwiązaniem przemawia również to, iż w dającej przewidzieć się przyszłości, planowanie strategiczne i realizacja strategii, jak też polityka regionalna i spójności UE, będą trwałym elementem aktywności samorządu terytorialnego, znaczenie więc będzie miała dalsza akumulacja wiedzy i doświadczenia przez DPSiPR. Koniecznie zadbać należy o wyposażenie nowego departamentu w kompetencje odnoszące się do realizacji celów strategii przez inne departamenty. Chodzi o określenie takich formalnych zależności między Departamentem Planowania Strategicznego i Rozwoju Regionalnego a pozostałymi departamentami Urzędu, aby było możliwe koordynowanie przez DPSiPR prac pozostałych departamentów zmierzających do realizacji strategii Zadania DPSiPR w zakresie koordynowania procesu wdrażania strategii Najpoważniejszymi zadaniami DPSiPR jest udział w przygotowaniu mandatu negocjacyjnego województwa w zakresie kontraktu terytorialnego (pkt 4.4.) oraz w oparciu o jego ustalenia Ramowego Zintegrowanego Programu Regionalnego (pkt 3.1.). W ramach departamentu mieści się Regionalne Obserwatorium Terytorialne (ROT pkt 5.10.) oraz Stały Sekretariat Podkarpackiego Forum Terytorialnego (pkt 3.2.). Ponadto DPSiPR poprzez działania ROT stanowi zaplecze informacyjne dla podmiotów uczestniczących w realizacji strategii, jak też sam uczestniczy w tym procesie jako komórka wspomagająca relacje innych departamentów z podmiotami zewnętrznymi. Jest to więc komórka organizacyjna Urzędu pełniąca funkcję węzła w sieci partnerów działających na rzecz wdrożenia strategii rozwoju województwa. Zadania DPSiPR mają charakter: 1. Planistyczny operacjonalizacja strategii w formie: dzielenia procesu realizacji strategii na etapy i określanie czasu ich realizacji (określenie harmonogramu realizacji strategii); planowania instrumentów realizacji strategii programów (w szczególności Zintegrowanego Ramowego Programu Regionalnego patrz pkt 3.1.) i instytucji (organizacji) służących realizacji celów określonych w ramach obszarów strategicz- 110

111 nej interwencji (np. utworzenia we współpracy z centrami transferu technologii szkół wyższych Centrum Komercjalizacji Innowacji i Technologii; programów tworzenia warunków i zachęt dla inwestorów do lokowania środków w regionalny sektor zaawansowanych technologii); powiązanie priorytetów w zakresie projektów realizowanych ze środków europejskich z celami określonymi dziedzinach działań strategicznych; definiowanie zadań komórek organizacyjnych Urzędu Marszałkowskiego oraz podmiotów publicznych zaangażowanych w realizację strategii; wskazywanie partnerów strategicznych dla realizacji poszczególnych priorytetów strategii; uzgadnianie/negocjowanie zadań związanych z realizacją priorytetów strategii z podmiotami z sektorów prywatnego i społecznego, kluczowych dla osiągnięcia celów strategii; formułowanie oczekiwań w stosunku do jednostek badawczych w zakresie kierunków prowadzonych badań naukowych. 2. Informacyjny: stworzenie elektronicznego systemu informowania interesariuszy o celach strategii, przebiegu jej realizacji, zmieniających się warunkach (prawnych, organizacyjnych, finansowych, ekonomicznych) jej realizacji, udziale organizacyjnym i finansowym podmiotów realizujących strategię system taki może zostać wbudowany w system portalu monitorujpodkarpackie ; stworzenie elektronicznego systemu informowania pomiędzy komórkami Urzędu Marszałkowskiego elektronicznej tablicy ogłoszeń lub/i forum w ramach intranetu; stworzenie systemu informowania administracji rządowej o przebiegu i rezultatach realizacji strategii rozwoju województwa; adresowanie za pośrednictwem mediów tradycyjnych i nowych do opinii publicznej informacji o przebiegu realizacji strategii oraz partnerach uczestniczących w tym procesie; udzielanie informacji w trybie ustawy o dostępie do informacji publicznej; prowadzenie/moderowanie publicznej dyskusji o przedsięwzięciach planowanych w związku z realizacją strategii województwa. 3. Monitorujący: monitorowanie procesu wdrażania strategii obserwacja najistotniejszych zmian zachodzących w województwie w rezultacie realizacji strategii oraz zmian czynników zewnętrznych mających kluczowe znaczenie dla procesu wdrażania strategii; dostosowywanie procesu realizacji strategii do zmieniających się prawnych warunków realizacji polityki regionalnej i oczekiwań artykułowanych przez organy administracji rządowej koordynujące politykę rozwoju; monitorowanie poziomu osiągnięcia celów strategicznych i operacyjnych; zapobieganie sytuacjom mogącym opóźnić lub uniemożliwić realizację założeń strategii; 111

112 interweniowanie w sytuacji zagrożenia terminowości realizacji strategii oraz osiągnięcia wskazanych w niej celów. 4. Wnioskodawczo-regulacyjny: na podstawie rezultatów monitoringu realizacji strategii i zmieniającego się otoczenia wewnętrznego i zewnętrznego jednostki terytorialnej, zwracanie się do Zarządu Województwa o zaproponowanie Sejmikowi Województwa aktualizacji lub zmiany strategii; wspieranie Sejmiku, Marszałka i Zarządu Województwa w podejmowaniu przez nich decyzji ważnych dla realizacji strategii oraz koordynowanie procesu decyzyjnego w tym zakresie. DPSiPR może korzystać z rozmaitych sposobów koordynowania procesu wdrażania strategii rozwoju województwa, w zależności od podmiotów, z którymi wchodzi w interakcje. Koordynowanie działań pozostałych departamentów Urzędu, zaangażowanych w realizację strategii, może mieć charakter organizacyjny, a więc opierać się na bezpośrednim wpływie DPSiPR na inne departamenty, mającym podstawy w regulaminie Urzędu. Wskazane jest jednak koordynowanie prac komórek Urzędu poprzez: a) standaryzację ustalenie uniwersalnych procedur planowania, informowania, monitorowania, wnioskowania dla procesu wdrażania strategii; b) planowanie z wieloma aktorami: departamenty planują realizację przydzielonych im w związku z realizacją strategii zadań, które następnie DPSiPR analizuje pod kątem ewentualnych konfliktów, powiązań, celów strategii nie ujętych w planach departamentów; modyfikuje przedstawione plany i łączy w jeden spójny scenariusz działań; przekazuje informację zwrotną o zaakceptowanych planach i synchronizuje w czasie ich wykonanie 146. Koordynacja działań innych podmiotów publicznych (jednostek organizacyjnych województwa, administracji rządowej) oraz podmiotów niepublicznych (prywatnych i społecznych) powinna się odbywać poprzez negocjacje (wzajemne uzgodnienia), na które składają się następujące etapy: sprecyzowanie i formalne opisanie własnego stanu, planów i intencji, przygotowanie propozycji działań własnych oraz innych uczestników negocjacji; przesłanie propozycji do pozostałych uczestników negocjacji, sprawdzenie przez DPSiPR spójności i ocenienie otrzymanych propozycji; przedstawienie przez DPSiPR propozycji scenariusza działań; przyjęcie na drodze uzgodnienia stanowisk scenariusza działań 147. W procesie negocjacji (uzgadniania stanowisk) DPSiPR powinien przede wszystkim słuchać i zbierać stanowiska pozostałych interesariuszy. Niedopuszczalne jest przyjęcie a priopri scenariusza działań, a następnie wykorzystanie procesu negocjacji do jego przeforsowania. Bardzo ważne w procesie koordynowania działań zmierzających do realizacji strategii jest partnerskie podejście do wszystkich zaangażowanych w ten proces interesariuszy. Partnerskie podejście charakteryzuje się równym udziałem uczestników w procesie decyzyjnym, kosztach, korzyściach i ryzykach podejmowanych działań. Przy zachowaniu takiego podejścia 146 Szerzej: S. Kojło, K. Leszczyńska, S. Lipski, E. Wiszczun, Nowe koncepcje koordynacji, s Tamże, s

113 możliwe jest stworzenie nieformalnej koalicji na rzecz rozwoju województwa podkarpackiego. Partnerstwo w procesie realizacji strategii rozwoju województwa może zaowocować powstaniem powiązań sieciowych pomiędzy interesariuszami, które stanowić będą procentujący w przyszłości (przy realizacji rozmaitych przedsięwzięć na skalę lokalną i regionalną) kapitał organizacyjny i społeczny Koordynacja wdrażania strategii rozwoju województwa podkarpackiego w ramach struktury organizacyjnej Urzędu Marszałkowskiego Nowy paradygmat polityki regionalnej, konieczność sprostania wyzwaniom wiążącym się z zarządzeniem wielopodmiotowym i wielopoziomowym, oczekiwany rozwój partnerstw w skali regionu i jednostek terytorialnych składających się na region, wreszcie proponowana w niniejszym dokumencie integracja wdrażania priorytetów strategii rozwoju regionu, tworzą konieczność powołania nie tylko sprawnej i skutecznej komórki Urzędu Marszałkowskiego, koordynującej działania zarówno samego Urzędu, jednostek organizacyjnych samorządu województwa, jak i podmiotów z różnych sektorów. Konieczne jest wprowadzenie zmian w zakresie właściwości i zasad funkcjonowania innych komórek Urzędu, których działania mają kluczowe znaczenie dla powodzenia realizacji celów strategii. Za wskazane uznać też należy wprowadzenie zmian w zakresach odpowiedzialności poszczególnych członków Zarządu Województwa w celu skupienia w zakresie kompetencji jednego członka Zarządu (wicemarszałka) kwestii związanych z programowaniem i realizacją strategii. W tabeli 6 przedstawiono proponowany zakres działań departamentów Urzędu Marszałkowskiego w odniesieniu do wyodrębnionych grup priorytetów strategii rozwoju województwa podkarpackiego. Podkreślić jednak należy, że: 1. przedstawiony zakres zadań nie jest wyczerpujący dla poszczególnych departamentów Urzędu, gdyż obok zadań związanych z realizacją strategii rozwoju województwa realizują one szereg innych; 2. niniejsze opracowanie zostało przygotowane na podstawie założeń do aktualizacji strategii rozwoju województwa, nie zaś jej wersji ostatecznej, która może różnić się w szczegółach, toteż wskazana jest konfrontacja zadań przedstawionych w tabeli z ostateczną treścią strategii; 3. zadania zawarte w tabeli mogą różnić się od właściwości obecnie przypisanych poszczególnym komórkom. Autorzy niniejszego opracowania starali się w jak największym stopniu dostosować propozycje rozdziału zadań pomiędzy istniejące komórki Urzędu, co nie zmienia ich stanowiska, iż struktura organizacyjna Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego wymaga racjonalizacji i lepszego dostosowania jej nie tylko do realizacji strategii rozwoju (co nie jest jedynym zadaniem samorządu województwa), lecz do codziennych zadań związanych ze świadczeniem usług publicznych (patrz kolejny podrozdział); 4. w tabeli przedstawiono jedynie komórki organizacyjne Urzędu, co nie oznacza, że są to wyłączni wykonawcy przedstawionych tam zadań ich realizacja powinna się odbywać we współpracy z podmiotami publicznymi zgodnie z ich właściwością oraz prywatnymi i społecznymi; 113

114 5. niektóre działania związane z realizacją priorytetów strategii pominięto w tabeli, gdyż w całości są/mogą być realizowane przez podmioty spoza Urzędu. Dotyczy to w szczególności priorytetów związanych z energetyką; 6. w tabeli nie zamieszczono zadań Departamentu Planowania Strategicznego i Polityki Regionalnej, który pełni funkcje koordynacyjne. 114

115 Tabela 5. Zadania departamentów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego związane z realizacją strategii rozwoju województwa. Priorytety: Przemysł; Nauka, Badania i Szkolnictwo Wyższe; Instytucje otoczenia biznesu Priorytety: Nowoczesne rolnictwo; Turystyka; Kultura i Dziedzictwo Kulturowe Priorytety: Nowoczesna edukacja; Społeczeństwo obywatelskie; Włączenie społeczne Priorytet: Zdrowie publiczne Priorytety: Dostępność komunikacyjna; Dostępność technologii informacyjnych Departament Wspierania Przedsiębiorczości - projektowanie i wdrażanie rozwiązań mających na celu wykorzystanie potencjału innowacyjnego gospodarki województwa; - rozpoznanie rynku usług dla biznesu; - projektowanie i uruchamianie mechanizmów wspierających rozwój usług deficytowych; - wspieranie działalności funduszy kapitałowych i poręczeniowych, - wspieranie tworzenia klastrów; - opracowanie i wdrożenie programu wspierania rozwoju potencjału do wykonywania wysokiej jakości badań, ekspertyz i usług konsultingowych przez podmioty działające w - opracowanie i wdrożenie zintegrowanego podejścia do rozwoju turystyki w ramach Programu Kultury Regionalnej (PKR); -inicjowanie i wspieranie rozwoju klastrów kulturowych i turystycznych; -wspieranie tworzenia produktów regionalnych w dziedzinie kultury i turystyki; - wspieranie tworzenia lokalnych giełd i rynków zdrowych (ekologicznych) produktów rolnych; - wspieranie rozwoju spółdzielczości wiejskiej. - projektowanie i wdrażanie mechanizmów wspierających ekonomię społeczną i indywidualną przedsiębiorczość; - stworzenie i wdrożenie programu tworzenia kooperatyw dla młodych osób; - promowanie idei społecznej odpowiedzialności biznesu; -wspieranie rozwoju banków zasobów społecznych; -wspieranie szkoleń z dziedziny przedsiębiorczości, zwłaszcza ukierunkowanych na młodzież wspieranie rozwoju klastrów uzdrowiskowych; - wspieranie rozwoju przyjazdowej turystyki medycznej; -inicjowanie i wspieranie rozwoju przedsiębiorczości ukierunkowanej na potrzeby ludzi starszych; -wspieranie przedsiębiorstw, w tym spółdzielni, prowadzących działalność promującą zdrowy i aktywny styl życia. - projektowanie i realizacja działań wspierających wykorzystanie technologii informacyjnych w rozwoju przedsiębiorczości. Priorytety: Funkcje metropolitalne Rzeszowa; Funkcje obszarów wiejskich; Spójność przestrzenna i wzmacnianie funkcji ośrodków subregionalnych - opracowanie i wdrożenie programu tworzenia na obszarach wiejskich mini-centrów doradczych dla małych przedsiębiorstw. Priorytety: Zapobieganie zagrożeniom; Ochrona środowiska

116 Departament Wdrażania Projektów Infrastrukturalnych RPO Departament Edukacji, Nauki i Sportu regionie; - zabieganie u władz województwa o wsparcie finansowe projektów szkoleniowych i inwestycyjnych na rzecz sektora MŚP; - zabieganie o preferencje podatkowe u samorządów gmin, w celu wsparcia wybranych przedsięwzięć; - organizowanie cyklicznych regionalnych forów gospodarczych; - udział w opracowaniu programu praktyk zawodowych i staży. - promowanie i wspieranie działań związanych z uzbrajaniem terenów inwestycyjnych, budową parków naukowotechnicznych. - projektowanie i realizacja systemu stypendialnego dla studentów i doktorantów, - projektowanie i realizacja działań wspierających modernizację kształcenia w szkołach wyższych województwa podkarpackiego; - udział w opracowaniu programu wspierania potencjału do wykonywania wysokiej - wspieranie powstawania klastrów badawczych w obszarze rolnictwa i obszarów wiejskich, turystyki oraz kultury. - koordynowanie i wspieranie realizacji projektów w ramach RPO. - przygotowanie Programu Rozwoju Systemu Edukacji w Regionie; - informowanie uczelni wyższych o aktualnych potrzebach regionalnego rynku pracy oraz pożądanych kierunkach kształcenia na studiach I, II i III stopnia; - projektowanie i wdrażanie zachęt do uruchamiania wskazanych kierunków studiów, w tym - udział w tworzeniu regionalnego programu aktywizacji osób starszych; - projektowanie i realizacja działań promujących aktywny i zdrowy styl życia, w tym wspieranie kampanii reklamy społecznej; - wpieranie promo- - wspieranie i promocja działań na rzecz cyfrowego włączenia ludzi starszych; -wspieranie rozwoju usług e- learningowych. - opracowanie i wdrożenie programu kształcenia ustawicznego na obszarach wiejskich; - współpraca z samorządem Rzeszowa w zakresie wzbogacenia bazy sportowej i organizacji zawodów na poziomie krajowym i międzynarodo- - przygotowanie programu edukacyjnego w zakresie ochrony środowiska. 116

117 Departament Rolnictwa i Gospodarki Wodnej jakości badań, ekspertyz i usług konsultingowych przez podmioty działające w regionie; - stwarzanie zachęt do wymiany kadry między podmiotami B+R działającymi w regionie; - utworzenie ośrodka zajmującego się identyfikacją i konsolidacją badań naukowych powadzonych w regionie oraz upowszechnieniem wiedzy o nich; - wspieranie tworzenia centrów komercjalizacji badań naukowych; wspieranie powiązań między uczelniami i ośrodkami badawczymi a przedsiębiorstwami. - identyfikacja produkcji rolnej oraz partnerów zainteresowanych udziałem w realizacji PKR; - promowanie idei tworzenia grup producentów rolnych; - promowanie i wspieranie rozwoju lokalnych rynków produktów rolnych, - propagowanie idei scaleń gruntów. studiów podyplomowych; - wystąpienie z inicjatywą powołania stałego Komitetu ds. monitoringu regionalnego systemu kształcenia, - sporządzanie okresowych raportów dotyczących systemu kształcenia w województwie i postępów w zakresie jego dostosowywania do potrzeb wynikających ze wskazań strategii; - opracowanie regionalnego programu stypendialnego; - opracowanie programu praktyk zawodowych i staży; - utworzenie banku danych o praktykach i stażach; - wspieranie programu praktyk i staży w dobrze funkcjonujących przedsiębiorstwach i spółdzielniach rolniczych, zwłaszcza zaangażowanych w produkt regionalny i lokalny. cji lokalnej, zdrowej i ekologicznej żywności; -wspieranie działań na rzecz powstania regionalnej strategii walki z dopingiem i używkami. - projektowanie i realizacja działań, w tym wspieranie kampanii reklamy społecznej, na rzecz regionalnych i lokalnych produktów rolnych, w tym zdrowej żywności; - inicjowanie i wspieranie działań na rzecz polepszenia jakości zasobów wodnych - wspieranie wykorzystania narzędzi informatycznych oraz Internetu w dziedzinie rolnictwa i gospodarki wodnej; -opracowanie i udostępnienie w Internecie mapy gospodarstw produkujących zdrową żywność, produkty regionalne i lokalne; wym. - wspieranie działań na rzecz organizowania i promowania w miastach województwa podkarpackiego rynków zdrowej żywności obsługiwanych przez sieci producentów lokalnych. - planowanie infrastruktury zapobiegającej i ograniczającej skutki powodzi; - przygotowywanie planów interwencji w zakresie ochrony przeciwpowodziowej; -opracowanie programu edukacyjnego nt. racjonalnego korzystania i ochrony zasobów 117

118 Departament Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich Departament Promocji i Turystyki, - promocja zaktualizowanej Strategii we wszystkich środowiskach; - lobbowanie u władz - stworzenie systemu zachęt do udziału podmiotów z obszarów wiejskich w PKR; - promocja walorów miejsc, ich szczególnych cech i potencjałów w kontekście rozszerzania funkcji obszarów wiejskich; - inicjowanie i wspieranie rozwoju i promocji produktu regionalnego i lokalnego w oparciu o walory rolne (żywność), kulturowe (w tym rzemiosło) i turystyczne; -wspieranie rozwoju regionalnych ośrodków badawczych, eksperckich i konsultingowych ukierunkowanych na problematykę obszarów wiejskich. - promocja walorów miejsc, ich szczególnych cech i potencjałów w kontekście rozwoju turystyki; - projektowanie i wdrażanie mechanizmów wspierających powstawanie partnerstw sektorowych na obszarach wiejskich; - doradztwo i informacja dla partnerstw chcących aplikować o środki z funduszy zewnętrznych; - wspieranie działań edukacyjnych i promocyjnych z zakresu nowoczesnej spółdzielczości rolniczej; -wspieranie działań, w tym kampanii społecznych, na rzecz przeniesienia do województwa podkarpackiego dobrych praktyk ruchu slow food, slow life, ukierunkowanych na produkt regionalny i lokalny. - organizacja wizyt studyjnych zagranicznych i krajowych dla przedstawicieli partnerstw sektorowych, celem zapozna- województwa podkarpackiego, w tym wody pitnej; -promowanie produkcji i konsumpcji regionalnych i lokalnych wód mineralnych i leczniczych. - projektowanie i realizacja działań promujących aktywny styl życia; - inicjowanie i - opracowanie i udostępnienie w Internecie mapy dostępu do wód mineralnych. - wspieranie i promocja rozwoju usług internetowych na obszarach wiejskich; - organizowanie i wspieranie szkoleń z zakresu wykorzystania Internetu i narzędzi informatycznych przez ludzi starszych na obszarach wiejskich; - wspieranie rozwoju lokalnej prasy internetowej na obszarach wiejskich; -inicjowanie i wspieranie digitalizacji zasobów kulturowych na obszarach wiejskich województwa. - inicjowanie i wspieranie tworzenia internetowych i interaktywnych przewodników po - wspieranie działań na rzecz obszarów wiejskich w zakresie: zwiększenia dostępności transportowokomunikacyjnej i poprawy stanu infrastruktury kulturalnej i sportoworekreacyjnej. - inicjowanie i wspieranie działań na rzecz ułatwiania i integrowania powiązań transporto- wodnych Podkarpacia. - wspieranie rozwoju infrastruktury i urządzeń ochrony środowiska na obszarach wiejskich; - projektowanie i wdrażanie systemu zachęt do segregowania i ograniczenia ilości odpadów. - udział w opracowaniu interaktywnego przewodnika Szlakiem przyrody Podkarpacia ; 118

119 Departamentem Kultury i Dziedzictwa Narodowego Departament Ochrony Zdrowia i Polityki Społecznej gminnych o przyznanie ulg podatkowych dla wybranych przedsięwzięć turystycznych; - organizowanie cyklicznych regionalnych forów gospodarczych; - organizowanie regionalnych targów turystycznych i ich promocja w kraju i za granicą; - zacieśnienie współpracy z PROT i koordynacja działań lokalnych organizacji turystycznych. - inicjowanie i wspieranie tworzenia tematycznych przewodników po atrakcjach turystycznych regionu, z uwzględnieniem różnych grup odbiorców. - zbudowanie kulturowego wizerunku województwa podkarpackiego dla potrzeb realizacji PKR nia się z tzw. dobrymi praktykami; - promowanie i wspieranie działań na rzecz promowania ruchu slow life, slow food z ukierunkowaniem na produkt regionalny i lokalny oraz atrakcje turystyczne województwa; -promowanie turystyki uzdrowiskowej i zdrowotnej. - opracowanie programu nowoczesnej edukacji regionalnej uwzględniającego nowy kulturowy wizerunek województwa; - wspieranie kształcenia, zwłaszcza z zakresu turystyki i kulturoznawstwa, obejmującego specjalizację w dziedzictwie kulturowym Podkarpacia; - występowanie z inicjatywami wsparcia spółdzielni socjalnych; - promocja działań i wspieranie Podkarpackiego Ośrodka Wspierania Spółdzielczości Socjalnej; - przygotowanie Regio- wspieranie organizacji i działań na rzecz rozwoju turystyki wewnątrz-regionalnej, zwłaszcza rowerowej. - opracowanie programu racjonalizacji i rozwoju systemu ochrony zdrowia w województwie; - wystąpienie z inicjatywą powołania regionalnego - inicjowanie i wspieranie tworzenia internetowych i interaktywnych przewodników po dziedzictwie kulturowym regionu; -inicjowanie i wspieranie działań na rzecz digitalizacji dziedzictwa kulturowego regionu. -wspieranie dalszego rozwoju PSIM; - inicjowanie i wspieranie usług medycznych świadczonych zdalnie, przez Internet i telefon, zwłaszcza na obszarach wiej- atrakcjach turystycznych regionu, z uwzględnieniem różnych grup odbiorców. wokomunikacyjnych na obszarach rozwoju turystyki w województwie; - działania na rzecz dalszego tworzenia oraz integrowania ścieżek i szlaków rowerowych. - współpraca z Rzeszowem i ośrodkami subregionalnymi w zakresie organizacji imprez kulturalnych o zasięgu krajowym i międzynarod. - działania na rzecz podniesienia jakości usług medycznych w miastach powiatowych; - wspieranie poprawy dostępności usług medycznych na obszarach wiej- - projektowanie i współorganizowanie plenerowych imprez proekologicznych. -wspieranie działań i edukacji na rzecz zachowania dziedzictwa przyrodniczego regionu. - promowanie i wspieranie wykorzystania zasobów naturalnych województwa w profilaktyce zdrowotnej. 119

120 Departament Infrastruktury i Transportu Departament Planowania Przestrzennego - inicjatywa zawarcia wojewódzkiego paktu - porozumienia dot. standardów ładu przestrzen- nalnego Paktu na rzecz Ekonomii Społecznej; - wnioskowanie o powołanie Fundacji Rozwoju Ekonomii Społecznej; - wystąpienie z inicjatywą powstania forum instytucji aktywizacji zawodowej. - inicjowanie, wspieranie i promowanie działań na rzecz przywrócenia i zachowania ładu prze- forum zdrowia; - stworzenie regionalnego programu aktywizacji i poprawy usług dla osób starszych; - projektowanie i realizacja działań promujących profilaktykę i zachowania prozdrowotne; - identyfikacja potrzeb w zakresie nowych kierunków studiów związanych z systemem opieki zdrowotnej. skich województwa. - identyfikacja potrzeb w zakresie infrastruktury telekomunikacyjnej i transportu publicznego; - planowanie i proponowanie nowych oraz modyfikacji istniejących połączeń komunikacyjnych w transporcie publicznym; - projektowanie i wdrażanie zachęt do korzystania z transportu publicznego. skich. - kontynuowanie opracowania i budowy zintegrowanego systemu ścieżek i szlaków rowerowych oraz infrastruktury towarzyszącej w województwie podkarpackim. - koordynowanie opracowania wojewódzkiego planu zagospodarowania przestrzennego oraz ocena spójności strategii i planu zagospodarowania przestrzennego. 120

121 Departament Ochrony Środowiska nego dla obszarów miejskich i wiejskich. strzennego. - koordynacja opracowania wojewódzkiego planu gospodarki odpadami oraz planu ochrony środowiska; - przygotowanie planu w zakresie transgranicznego zanieczyszczenia; - przygotowanie skoordynowanego planu ochrony oraz zarządzania obszarami przyrodniczymi; - utworzenie bazy danych o stanie ochrony przyrody; - opracowanie interaktywnego przewodnika Szlakiem przyrody Podkarpacia ; - projektowanie i wdrażanie mechanizmów zachęcających do zachowań proekologicznych; - promowanie rozwiązań pozwalających na wykorzystanie odpadów jako surowca (tzw. slow design); - stworzenie pro- 121

122 Pełnomocnik Zarządu ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi Źródło: opracowanie własne. - utworzenie Podkarpackiego Centrum Wsparcia Organizacji Pozarządowych; - wsparcie utworzenia, promocja i współpraca z Centrum Transferu Innowacji Społecznych; - prowadzenie regionalnej bazy danych organizacji społecznych; - powołanie rad tematycznych pokrywającymi się z dziedzinami strategii rozwoju województwa - zabieganie o utworzenie funduszu kredytowogwarancyjnego dla organizacji pozarządowych; - organizacja szkoleń dla urzędników publicznych dotyczących zasad zarządzania wielopodmiotowego; promowanie idei partnerstw sektorowych; gramu wspierania badań naukowych w zakresie ochrony przyrody. 122

123 Działania zaprojektowane dla poszczególnych priorytetów muszą być zintegrowane, co oznacza potrzebę nie tylko określenia w regulaminie Urzędu wymogu współpracy między właściwymi komórkami w zakresie realizacji priorytetów składających się na poszczególne dziedziny, ale również działań koordynujących, które są domeną Departamentu Planowania Strategicznego i Polityki Regionalnej. Na poniższych rysunkach przedstawiono relacje pomiędzy komórkami Urzędu w zakresie wykonywania zadań składających się na system wdrażania strategii. Wskazano koordynującą funkcję DPSiPR, którego działania podlegają nadzorowi Zarządowi Województwa w ogóle, w szczególności zaś jednemu z jego członków (wicemarszałkowi), do którego właściwości należy nadzorowanie przebiegu wdrażania strategii rozwoju województwa. Zasygnalizowano udział innych wiodących podmiotów publicznych oraz niepublicznych, bądź wskazując je ogólnie bądź wymieniając konkretne instytucje. Co do zasady, na rysunkach nie zamieszczano propozycji podmiotów, które zostały przedstawione w poprzednim rozdziale jako instrumenty realizacji priorytetów strategii, gdyż ich powstanie jest uwarunkowane decyzją władz samorządu województwa. Wyjątkiem są Podkarpackie Forum Terytorialne, którego powołanie jest elementem realizacji decyzji o charakterze ogólnokrajowym oraz Departament Polityki Strategicznej i Polityki Regionalnej jako komórka koordynująca działania związane z realizacją strategii, jak też Departament Planowania Strategicznego będący rezultatem powstania DPSiPR. Na rysunkach nie przedstawiono powiązań między interesariuszami strategii rozwoju województwa w ich pełnej złożoności. Na tym etapie badań taka prezentacja jest niemożliwa. Relacje te mają bowiem postać złożonych sieci, ich identyfikacja wymaga zastosowania analizy sieciowej, której nie obejmuje niniejsze opracowanie. Wiodącą komórką Urzędu w zakresie realizacji priorytetów: Przemysł; Nauka, badania i szkolnictwo wyższe, Instytucje otoczenia biznesu jest Departament Wspierania Przedsiębiorczości (rysunek 3). Kluczowe znaczenie dla powodzenia działań w tym zakresie ma współpraca tego departamentu z Departamentem Edukacji, Nauki i Sportu. Zadania realizowane przez Departamenty: Wdrażania Projektów Infrastrukturalnych oraz Promocji i Turystyki mają charakter wspierający. Współpraca samorządu województwa z podmiotami niepublicznymi przedsiębiorstwami, klastrami, instytucjami otoczenia biznesu oraz podmiotami N+B+R odbywa się w ramach sieci partnerskich. Całość procesu wdrażania strategii w tym obszarze jest koordynowana przez Departament Planowania Strategicznego i Polityki Regionalnej, informującego Zarząd Województwa o postępach w realizacji strategii i rekomendującego w tym zakresie rozwiązania w zakresie stanowienia aktów normatywnych i przyjmowania rozwiązań o charakterze strategicznym. 123

124 Rysunek 3. Koordynacja działań dla priorytetów: Przemysł; Nauka, badania i szkolnictwo wyższe, Instytucje otoczenia biznesu. Zarząd Województwa Przedsiębiorstwa, klastry, strefy eko- Podmioty N+B+R Dpt. Edukacji, Nauki i Sportu nom., etc. Podkarpackie Forum Terytorialne DPSiPR Dpt. Wspierania Przedsiębiorczości Dpt. Społ. Informacyjnego Instytucje otoczenia biznesu Dpt. Wdrażania Projektów Infrastruktur alnych RPO Dpt. Promocji i Turystyki Źródło: opracowanie własne. Legenda: departament wiodący departament kluczowy dla realizacji priorytetów departamenty wspierające podmioty o znaczeniu kluczowym dla realizacji priorytetów relacje kluczowe dla realizacji priorytetów relacje wspierające Dla priorytetów Nowoczesne rolnictwo, Turystyka oraz Kultura i Dziedzictwo kulturowe wiodącą komórką Urzędu, podobnie jak w poprzednim przypadku, jest Departament Wspierania Przedsiębiorczości (rysunek 4). Realizacja tych priorytetów wymaga zaangażowania, jako kluczowych dla powodzenia podejmowanych w tym zakresie działań, Departamentów: Rolnictwa i Gospodarki Wodnej; Promocji i Turystyki; Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz wspierających Departamentów: Kultury i Dziedzictwa Kulturowego; Planowania Przestrzennego; Edukacji, Nauki i Sportu. Konieczność połączenia wysiłków bardzo różnych podmiotów, stanowią szczególne wyzwanie dla DPSiPR i Departamentu Wspierania Przedsiębiorczości. Samorząd województwa stoi przed zadaniem stworzenia sieci pomiędzy podmiotami reprezentującymi instytucje publiczne (samorządy i ich jednostki organizacyjne) oraz podmiotami niepublicznymi działającymi w obszarach rolnictwa, turystyki, kultury. Wśród nich są podmioty reprezentujące różne formy prawne począwszy od rolników indywidualnych, poprzez grupy producenckie, stowarzyszenia kulturalne i turystyczne. Rola samorządu nie sprowadza się tutaj wyłącznie do animatora (administratora) sieci, ale także menedżera 124

125 sieci i moderatora w sytuacji konfliktu interesów, które wśród tak różnych podmiotów są nieuniknione. Rysunek 4. Koordynacja działań dla priorytetów: Nowoczesne rolnictwo, Turystyka oraz Kultura i Dziedzictwo kulturowe. Zarząd Województwa Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego ARiMR Dpt. Rolnictwa i Gospodarki Wodnej Dpt. Promocji i Turystyki Podkarpackie Forum Terytorialne DPSiPR Dpt. Wspierania Przedsiębiorczości Dpt. Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich JST Podkarpacka Regionalna Agencja Turystyczna Źródło: opracowanie własne. Legenda: Producenci, grupy producentów rolnych Dpt. Kultury i Dziedzictwa Kulturowego Dpt. Społ. Informacyjnego Dpt. Planowania Przestrzennego Dpt. Edukacji, Nauki i Sportu departament wiodący departament kluczowy dla realizacji priorytetów departamenty wspierające podmioty o znaczeniu kluczowym dla realizacji priorytetów podmioty o znaczeniu wspierającym dla realizacji projektu relacje kluczowe dla realizacji priorytetów relacje wspierające Komórką wiodącą w procesie realizacji Nowoczesna edukacja, Społeczeństwo obywatelskie, Włączenie społeczne jest Departament Ochrony Zdrowia i Polityki Społecznej (rysunek 5). Osiągnięcie pozytywnych rezultatów jest jednak uwarunkowane dużym zaangażowaniem Pełnomocnika Zarządu Województwa ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi. Jego kluczowa rola we wdrażaniu tej części strategii wymaga poszerzenia zakresu jego kompetencji, w stosunku do tych, którymi obecnie dysponuje. Kluczowe znaczenie ma także współpraca Departamentów: Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wspierania Przedsiębiorczo- 125

126 ści, Edukacji, Nauki i Sportu. Rolę wspierającą pełnią Departamenty: Promocji i Turystyki, Rolnictwa i Gospodarki Wodnej, Kultury i Dziedzictwa Kulturowego. Strategicznym partnerem w realizacji priorytetów Nowoczesna edukacja, Społeczeństwo obywatelskie, Włączenie społeczne jest WUP. Do jego zadań w zakresie realizacji strategii należy: przygotowywanie rocznych planów działań na rzecz zatrudnienia w regionie oraz opracowanie długofalowego regionalnego programu zatrudnienia wraz z prognozą rynku pracy w województwie podkarpackim; rozwój i popularyzacja działalności Podkarpackiego Obserwatorium Rynku Pracy; przygotowanie profilowanych programów aktywizacji zawodowej w regionie, z uwzględnieniem profilu i doświadczenia osób bezrobotnych absolwentów i osób młodych, osób w wieku 55+, mieszkańców obszarów wiejskich; opracowanie regionalnego programu staży absolwenckich (we współpracy z PUP i przedstawicielami pracodawców); przygotowanie planu współpracy ze środowiskiem organizacji pozarządowych działających w obszarze rynku pracy. Rysunek 5. Koordynacja działań dla priorytetów: Nowoczesna edukacja, Społeczeństwo obywatelskie, Włączenie społeczne. Zarząd Województwa Podkarpackie Forum Terytorialne WUP, pup Pełnomocnik Zarządu Województwa ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi Dpt. Wspierania Przedsiębiorczości Dpt. Edukacji, Nauki i Sportu Podkarpacka Rada Organizacji Pozarządowych DPSiPR Dpt. Ochrony Zdrowia i Polityki Społecznej Dpt. Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich Aktorzy międzysektorowi Podmioty społeczne Dpt. Kultury i Dziedzictwa Kulturowego Dpt. Rolnoctwa i Gospodarki Wodnej Dpt. Promocji i Turystyki Dpt. Społ. Informacyjnego Źródło: opracowanie własne. Legenda: departament wiodący departament kluczowy dla realizacji priorytetów departamenty wspierające 126

127 podmioty o znaczeniu kluczowym dla realizacji priorytetów podmioty o znaczeniu wspierającym dla realizacji projektu relacje kluczowe dla realizacji priorytetów relacje wspierające Kluczowe znaczenie dla realizacji powyższych priorytetów ma Podkarpacka Rada Organizacji Pozarządowych jako forum komunikacji, dyskusji, informacji, negocjacji, rozstrzygania konfliktów pomiędzy organizacjami pozarządowymi, które licznie powinny uczestniczyć we wdrażaniu tej części strategii. Zaangażowanie jak największej liczby różnorodnych organizacji społecznych oraz aktorów międzysektorowych jest decydujące w osiągnięciu pozytywnych rezultatów w tym obszarze. Zważywszy na to, iż zasadniczym celem wspomnianych priorytetów jest pomnożenie kapitału społecznego, podniesienie jakości zasobów ludzkich regionu oraz osiągnięcie wyższego poziomu samoorganizacji społecznej, innymi słowy rozwój społeczeństwa obywatelskiego, samorząd województwa i jego komórki powinny odgrywać w tym obszarze raczej rolę facylitatora (podmiotu stwarzającego warunki, sprzyjającego, wspomagającego), aniżeli animatora, czy menedżera sieci relacji między interesariuszami z różnych sektorów. W trudnych sytuacjach DPSiPR może pełnić funkcję koordynatora działań, negocjatora w sytuacjach konfliktu interesów, lecz powinien z dużą rozwagą podejmować takie działania, gdyż łatwo mogą się one przekształcić w działania o charakterze nadzorczym i wykonawczym, co burzy podstawy, na których priorytety tej dziedziny się opierają, a więc partnerstwo, współdecydowanie, samo-rządzenie. Ponadto samorząd bierze na siebie odpowiedzialność za działania, za które powinni być rozliczani pozostali interesariusze organizacje pozarządowe. Dla realizacji priorytetu Zdrowie publiczne wiodącą komórką Urzędu jest Departament Ochrony Zdrowia i Polityki Społecznej (rysunek 6). Kluczowe znaczenie dla skuteczności podejmowanych przez ten Departament działań są zadania realizowane przez Departament Edukacji, Nauki i Sportu. Komórkami wspomagającymi są Departamenty: Wspierania Przedsiębiorczości, Promocji i Turystyki, Rolnictwa i Gospodarki Wodnej. Samorząd regionalny ma możliwości wpływania na jakość opieki medycznej, zwłaszcza na poziomie wojewódzkim, m.in. poprzez działania organizatorskie i finansowe. Jednak potrzeby i oczekiwania społeczne w tym zakresie są poważne i przejawiają się na wszystkich poziomach. Samorząd nie może ich ignorować (świadectwem przywiązywania wagi przez samorząd podkarpacki do ochrony zdrowia jest wpisanie jej jako priorytetu do założeń aktualizacji strategii rozwoju województwa), a istniejące w tej kwestii ograniczenia, również kompetencyjne, musi nadrabiać zwiększoną aktywnością w zakresie promocji, profilaktyki, systemu informacji medycznej, wspomagania (także finansowego) o charakterze przestrzennym (sięgającym aż do poziomu gmin). Efektywność tych działań zależy od zaangażowania w nie podmiotów niepublicznych, w szczególności stowarzyszeń mających na celu podejmowanie działań prozdrowotnych, aktywizujących i rekreacyjnych; organizacji zrzeszających osoby fizyczne zainteresowane zdrowiem publicznym, czy też same osoby fizyczne lekarzy, ekspertów medycznych, menedżerów służby zdrowia. 127

128 Rysunek 6. Koordynacja działań dla priorytetu Zdrowie publiczne. Zarząd Województwa Podmioty prywatne Dpt. Edukacji, Nauki i Sportu Podkarpackie Forum Terytorialne DPSiPR Dpt. Ochrony Zdrowia i Polityki Społecznej Dpt. Wspierania Przedsiębiorcz ości Organizacje społeczne Dpt. Rolnictwa i Gospodarki Wodnej Dpt. Społ. Informacyjnego Dpt. Promocji i Turystyki Źródło: opracowanie własne. Legenda: departament wiodący departament kluczowy dla realizacji priorytetów departamenty wspierające podmioty o znaczeniu kluczowym dla realizacji priorytetów podmioty o znaczeniu wspierającym dla realizacji projektu relacje kluczowe dla realizacji priorytetów relacje wspierające Realizacja priorytetów dziedziny działań strategicznych Sieć osadnicza przebiega w tych samych departamentach Urzędu mających zbliżone znaczenie dla osiągnięcia zakładanych w tych priorytetach celów, toteż system koordynacji działań na nie składających się przedstawiono na jednym rysunku (rysunek 7). Wiodącą komórką Urzędu w tej dziedzinie jest Departament Infrastruktury i Transportu. Działania kluczowe dla powodzenia realizacji strategii w tej dziedzinie podejmują Departament Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich (szczególnie w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego) oraz Departament Planowania Przestrzennego. Rolę wspomagającą pełnią Departamenty: Zdrowia i Polityki Społecznej, Kultury i Dziedzictwa Kulturowego, Promocji i Turystyki, Rolnictwa i Gospodarki Wodnej, Wspierania Przedsiębiorczości, Edukacji, Nauki i Sportu. Szczególną rolę w tym obszarze pełnią samorządy lokalne. Samorząd regionalny wprawdzie nie dysponuje bezpośrednimi 128

129 instrumentami wpływania na decyzje lokalnych jednostek terytorialnych, ma jednak instrumenty pośrednie. Może wpływać na decyzje lokalne poprzez projektowanie działań i pozyskiwanie na nie środków, tym samym odciążając samorządy organizacyjnie i finansowo (patrz: podrozdział ). W tej dziedzinie samorząd województwa powinien występować jako twórca sieci współpracy, inicjator porozumień (paktów) strategicznych (np. z samorządem m. Rzeszowa), menedżer partnerstw. Rysunek 7. Koordynacja działań dla dziedziny Sieć osadnicza. Zarząd Województwa Podkarpackie Forum Terytorialne Jednostki samorządu lokalnego Dpt. Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich Dpt. Planowania Przestrzennego Dpt. Społeczeństwa Informacyjnego Dpt. Zdrowia i Polityki Społecznej GDDKiA DPSiPR Dpt. Infrastruktury i Transportu Dpt. Kultury i Dziedzictwa Kulturowego Organizacje społeczne Podmioty- ICT Dpt. Edukacji, Nauki i Sportu Dpt. Wspierania Przedsiębiorczości Dpt. Rolnictwa i Gospodarki Wodnej Dpt. Promocji i Turystyki Źródło: opracowanie własne. Legenda: departament wiodący departament kluczowy dla realizacji priorytetów departamenty wspierające podmioty o znaczeniu kluczowym dla realizacji priorytetów podmioty o znaczeniu wspierającym dla realizacji projektu relacje kluczowe dla realizacji priorytetów relacje wspierające Wiodącą komórką Urzędu dla priorytetów Zapobieganie zagrożeniom, Ochrona środowiska jest Departament Ochrony Środowiska (rysunek 8). Kluczowe dla osiągnięcia celów tych priorytetów są działania Departamentów: Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Rolnictwa i Gospodarki Wodnej. Wspomagającymi są Departamenty: Kultury i Dziedzictwa 129

130 Kulturowego, Promocji i Turystyki, Zdrowia i Polityki Społecznej, Planowania Przestrzennego, Edukacji, Nauki i Sportu. Ochrona środowiska jest dziedziną bardzo szczegółowo uregulowaną na poziomie Unii Europejskiej. Jednak nie tylko to jest przesłanką podejmowania działań w tym zakresie. Interwencja w tej dziedzinie jest ważna ze względu na realizację innych priorytetów strategii, a także podniesienie ogólnej jakości życia mieszkańców Podkarpacia, która jest podstawowym miernikiem sukcesu realizacji strategii. Partnerami strategicznymi województwa w zakresie wdrażania priorytetu Ochrona środowiska, skorelowanego z priorytetem Zapobieganie zagrożeniom, są z jednej strony Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska oraz Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska z drugiej strony samorządy lokalne. Samorząd regionalny znajduje się na dobrej pozycji (w sensie właściwości i możliwości organizacyjnych) by koordynować działania wymienionych oraz innych podmiotów publicznych (np. Dyrekcje Parków Narodowych), a także wspierać inwestycje środowiskowe samorządów, np. poprzez realizację wspólnych projektów partnerskich. Dla osiągnięcia sukcesu w tej dziedzinie bardzo ważna jest współpraca samorządu z organizacjami pozarządowymi, np. w zakresie organizowania kampanii społecznych na rzecz ochrony środowiska. W sferze docierania do świadomości społecznej samorząd powinien raczej wspierać sektor społeczny aniżeli inspirować go do działań. Rysunek 8. Koordynacja działań dla priorytetów Zapobieganie zagrożeniom, Ochrona środowiska. Zarząd Województwa RDOŚ, WIOŚ WFOŚiGW Dpt. Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich Dpt. Rolnictwa i Gospodarki Wodnej Podkarpackie Forum Terytorialne DPSiPR Dpt. Ochrony Środowiska Dpt. Kultury i Dziedzictwa Kulturowego Dpt. Promocji i Turystyki Organizacje społeczne Jednostki samorządu lokalnego Dpt. Edukacji, Nauki i Sportu Dpt. Planowania Przestrzennego Dpt. Społ. Informacyjnego Dpt. Zdrowia i Polityki Społecznej Źródło: opracowanie własne. 130