Zbiory ekslibrisów w Muzeum im. Przypkowskich w Jêdrzejowie

Transkrypt

1 Acta Universitatis Wratislaviensis No 3167 Bibliotekoznawstwo XXVIII Wroc³aw 2009 BARBARA SZORNEL-D BROWSKA Zbiory ekslibrisów w Muzeum im. Przypkowskich w Jêdrzejowie Ekslibris znak własnościowy wyrażony w formie artystycznej był od wieków obiektem pożądania wielu bibliofilów. Był on także polem twórczym dla artystów, którzy przez symbolikę tworzonych przez siebie obrazów starali się wyrazić z jednej strony osobowość właściciela księgozbioru, z drugiej zaś cały swój kunszt i styl graficzny. Dla właścicieli księgozbiorów natomiast ekslibris stał się tym, czym piękna oprawa dla książki, pozostająca w harmonii z jej treścią. Na przestrzeni dziejów, począwszy od starożytności, ekslibris przechodził swoistą ewolucję pod względem formy, techniki wykonania, jego lokalizacji w książce. Autorami ekslibrisów byli najlepsi artyści malarze i graficy. Wśród właścicieli znaków książkowych znaleźli się posiadacze najwspanialszych księgozbiorów, a także kolekcjonerzy. W kręgach tych moda na posiadanie własnego ekslibrisu lub zbioru ekslibrisów, jako szczególnego rodzaju miniaturowych dzieł sztuki, jest wciąż żywa 1. Pokaźny zbiór ekslibrisów, będący konsekwencją wieloaspektowych zainteresowań książką właściciela kolekcji rodziny Przypkowskich, znajduje się w Jędrzejowie. Początek kolekcji przypada na rok 1912, gdy Feliks Przypkowski zakupił w antykwariacie Rosenthala w Monachium niewielki zbiór ekslibrisów. Fakt ten w przyszłości wpłynął na rozwój młodzieńczych zainteresowań kolekcjonerskich jego syna Tadeusza 2. Będąc studentem Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach , Tadeusz Przypkowski rozwijał swoje zainteresowania ekslibrisem, przystąpił do Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie, w którym 1 M.J. Wojciechowski, Ekslibris godło bibliofi la, Wrocław T. Przypkowski ( ), historyk sztuki i nauki, gnomonik znawca i konstruktor zegarów słonecznych. Twórca muzeum zegarów w Jędrzejowie. Działacz ruchu bibliofilskiego w Polsce.

2 132 Barbara Szornel-D¹browska był współorganizatorem Koła Miłośników Exlibrisu i jego sekretarzem w latach W tym samym czasie projektował własne ekslibrisy o tematyce heraldycznej, które wykonywał techniką suchej igły. W 1927 zainteresował się linorytem i stał się wielkim orędownikiem tej techniki graficznej. Równocześnie T. Przypkowski systematycznie powiększał swoją kolekcję, a także zajmował się ekslibrisem od strony teoretycznej. Podczas jednego z posiedzeń Koła Miłośników Exlibrisu przedstawił referat na temat: Grafi czne postulaty genezy ekslibrisu 3. Zarówno sam ekslibris, jak i jego twórcy stanowili przedmiot wielu prac teoretycznych T. Przypkowskiego, które ogłosił drukiem w Silva Rerum 4 czasopiśmie Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie, w Sprawozdaniach Polskiej Akademii Umiejętności 5, a także w pracach, które pozostały do dziś w maszynopisie. Do tych ostatnich należą: Ekslibrisy drzeworytowe Stefana Mrożewskiego, (Jędrzejów 1940), Kilka słów o Kajetanie Wawrzyńcu Kielisińskim, o jego pochodzeniu i rodzinie oraz o jego księgoznakach (1940), Dlaczego i jak zbieram ekslibrisy (1941), Księgoznaki drzeworyty Tadeusza Cieślewskiego Syna (1941), Notatka o Janie Bogumile Fridrichu i jego polskich ekslibrisach (1941), Pierwszy szkic do opracowania księgoznaków Radziwiłłów (1942), Pierwszy szkic do opracowania księgoznaków Potockich (1943) 6. Konsekwencją zainteresowań T. Przypkowskiego ekslibrisem były liczne wystawy, których był współorganizatorem. Od 1960 r. jako przedstawiciel Ministerstwa Kultury i Sztuki organizował wystawy polskiego ekslibrisu na Międzynarodowych Kongresach Ekslibrisu w Wiedniu w 1960 r., oraz w Lipsku w 1961 r. Od 1962 roku, po przekazaniu zbiorów rodzinnych na rzecz Państwa, w dalszym ciągu organizował wystawy jako dyrektor Państwowego Muzeum Przypkowskich w Jędrzejowie w Paryżu w 1962 r., w Krakowie w 1964 r., w Hamburgu w 1966 r., w Como we Włoszech w 1968 r., w Budapeszcie w 1970 r., w Helsingor w Danii w 1972 r., w Bled w Jugosławii w1974 r. 7 Po powrocie z kolejnego kongresu eksponaty wracały do Jędrzejowa, gdzie organizowano wystawy pokongresowe. Niektóre z nich na zaproszenie różnych instytucji kulturalnych wędrowały po Polsce, często pełniąc funkcję edukacyjną i popularyzującą tę formę kolekcjonerstwa. 3 T. Przypkowski, Grafi czne postulaty genezy exlibrisu, prelekcja wygłoszona w dniu 28 września T. Przypkowski, z rozważań nad grafi czną postacią exlibrisu, Silva Rerum Kraków 1930, z. 1/3, s [Artykuł stanowi poszerzoną i uzupełnioną wersję cytowanego powyżej referatu]. 5 T. Przypkowski, Twórczość miedziorytowa Jana Fryderyka Myliusa w zakresie ekslibrisu [w:] Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętnośći, Kraków 1946, nr 8; Balcewiczowski typ ekslibrisu w połowie XVIII wieku, ibidem, 1948, nr 8; Jan Marcin Weis, rytownik strasburski XVIII w. i jego prace dla Polaków, ibidem, 1949, nr Wszystkie wymienione prace przechowywane są w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie. 7 Materiały dotyczące udziału T. Przypkowskiego w kolejnych kongresach ekslibrisów znajdują się w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie.

3 Ekslibrisy w Muzeum im. Przypkowskich 133 Szczególnie wiele trudu T. Przypkowski włożył w przygotowania X Kongresu Ekslibrisu, który odbył się w Krakowie w 1964 r., równocześnie z obchodami jubileuszowymi 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z tej okazji zorganizowano kilka wystaw: superekslibrisu polskiego w Muzeum Narodowym, superekslibrisu królewskiego z XVI w. w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego na Wawelu, ekslibrisu polskiego XVI XVIII w. w Bibliotece Jagiellońskiej, międzynarodowego ekslibrisu współczesnego w galerii Krzysztofory 8. W latach T. Przypkowski został wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Federacji Towarzystw Miłośników Ekslibrisu (Fédération Internationale des Sociétés des Amateurs d Exlibris FISAE), którą wcześniej współtworzył 9, a która działała pod patronatem UNESCO. Dzięki dotacjom państwowym Ministerstwa Kultury i Sztuki, a przede wszystkim dotacjom dewizowym przyznawanym dla Muzeum od 1962 r. i zapobiegliwości samego T. Przypkowskiego, zbiory systematycznie powiększały się. Swobodny zakup ekslibrisów zbiegł się w czasie z rozwojem zainteresowań tego typu kolekcjonerstwa zarówno w Polsce, jak i na świecie. W 1963 r. z inicjatywy grafika Wojciecha Jakubowskiego, Dyrekcja Muzeum Zamku w Malborku zorganizowała po raz pierwszy Międzynarodowe Biennale Współczesnego Exlibrisu. Od tego momentu w malborskich spotkaniach uczestniczyli najlepsi współcześni graficy polscy oraz reprezentanci innych krajów. Dla Muzeum im. Przypkowskich biennale stało się okazją do zakupu wielu ekslibrisów wybitnych grafików starszego pokolenia: Konstantego Brandla, Tadeusza Cieślewskiego syna, Stanisława Ostoi-Chrostowskiego, Jerzego Hoppena, Konstantego Marii Sopoćko oraz współczesnych artystów, wśród których znaleźli się Krystyna Wróblewska, Leon Kosmulski, Adam Młodzianowski, Stanisław Töpfer, Zbigniew Langner i wielu innych. Zbiory jędrzejowskie powiększane były także dzięki licznym kontaktom towarzyskim T. Przypkowskiego, jakie zawierał podczas kolejnych międzynarodowych zjazdów organizowanych przez kolekcjonerów ekslibrisów. Z wieloma artystami grafikami T. Przypkowski przyjaźnił się, zapraszał ich do swojego domu w Jędrzejowie częstymi gośćmi byli: Witold Chomicz, Wojciech Jakubowski, Alina Kalczyńska. Do opracowania ekslibrisów T. Przypkowski przystąpił po raz pierwszy jeszcze podczas okupacji, wtedy też poświęcił się projektowaniu i realizacji własnych pomysłów graficznych. Ich kolekcję opracował w latach sześćdziesiątych. Wówczas to w Muzeum rozpoczęła pracę absolwentka historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego Pani mgr Zofia Rawska-Kwaśnikowa. Wspólnie uzgodnili sposób rejestrowania ekslibrisów 10. Całość zbiorów przedstawiono w układzie 8 M.J. Wojciechowski, op. cit., s Polski słownik biografi czny, Wrocław 1986, t. XXIX, s Praca inwentaryzacyjna Zofii Rawskiej-Kwaśnikowej stała się podstawą późniejszego opracowania: Ekslibrisy Tadeusza Przypkowskiego, Jędrzejów 1980.

4 134 Barbara Szornel-D¹browska chronologicznym. Przyjęto zasadę opisu polegającą na wyróżnianiu tekstu głównego ekslibrisu za pomocą kursywy, wszelkie zaś skróty podawano w formie rozwiniętej w nawiasie kwadratowym. Techniki graficzne wykorzystane przy tworzeniu ekslibrisu oznaczono w następujący sposób: X2 drzeworyt, X3 linoryt, C2 miedzioryt, P1 cynkotypia, T typografia. Liczbę zastosowanych kolorów oznaczono dodatkową cyfrą podaną przy symbolach techniki, np. X2/2. Wymiary ekslibrisów podawano w milimetrach. Dodatkowo spis ekslibrisów porównany został z wykazem Jerzego Krama (Almanach exlibrisu polskiego XX w., Warszawa 1943, t.1, maszynopis). Sprostowano dzięki temu pewne nieścisłości odnoszące się zwłaszcza do początkowego okresu twórczości ekslibrisowej T. Przypkowskiego zostały wydzielone projekty ekslibrisów do cynkotypii z lat , które nie zostały przeniesione na klisze i odbite, natomiast w wykazie Krama zostały podane jako wykonane. Zasadnicza część kolekcji ekslibrisów została jedynie częściowo wpisana do inwentarza zbiorów, prowadzonego wspólnie dla grafiki, ekslibrisów, stempli i papieru. Z ogólnej liczby ok. 250 tys. eksponatów 12,5 tys. jednostek inwentarzowych stanowią ekslibrisy. Ekslibrisy przechowywane są w wydzielonym pomieszczeniu, w pudłach tekturowych zaprojektowanych przez T. Przypkowskiego, które wykonane zostały w jednym z krakowskich zakładów introligatorskich. Ekslibrisy polskie oznaczone zostały dużą literą A, obce dużą literą B. Dalszy podział ekslibrisów następuje według nazwisk autorów w układzie alfabetycznym. Pierwszą księgę inwentarzową rozpoczyna wpis o sygn. MPJ/E/1. Jest nim ekslibris Tadeusza Cieślewskiego przekazany przez autora (1943) z dedykacją: Czcigodnym i drogim Państwu Doktorostwu Przypkowskim z gorącymi podziękowaniami za Ich serdeczną gościnę we wrześniu 1943 roku. Ekslibris ten przedstawia kompozycję książek z zegarem słonecznym o wymiarach mm. Całość wykonana jest na papierze techniką akwaforty. W dalszej części księgi inwentarzowej występują nazwiska najznakomitszych artystów grafików polskich i obcych (głównie angielskie, włoskie, niemieckie) od XVI XX w., twórców niezwykłych kompozycji ekslibrisowych. W zbiorach znajdują się m.in. ekslibrisy niemieckie z XVI w. większość z nich to twórczość anonimowa ówczesnych grafików. Częstym motywem tych eksponatów są znaki heraldyczne związane z ich właścicielami. Podobnie jest w przypadku ekslibrisów pochodzących z Anglii i Włoch. Osobną grupę ekslibrisów stanowią współczesne eksponaty pochodzące z Czechosłowacji, Węgier, Francji, Hiszpanii, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Niemieckiej Republiki Federalnej. Interesująco przedstawiają się zbiory ekslibrisów polskich z okresu międzywojennego, wykonane dla znanych bibliofilów: Stefana Rygiela, Tadeusza Solskiego, Zuzanny Rabskiej, Stanisława Piotra Koczorowskiego, Tadeusza Lesznera, Edwarda Chwalewika, Tadeusza Przypkowskiego, Gracjana Achremowicza. Wśród twórców ekslibrisów znajdują się nazwiska: Stanisława Jakubowskiego specjalizującego się w tech-

5 Ekslibrisy w Muzeum im. Przypkowskich 135 nice drzeworytniczej i miedziorycie, Rudolfa Mękickiego który swoje ekslibrisy wykonywał tuszem, a następnie przenosił je na klisze cynkowe, Ferdynana Ruszczyca, Bogusława Brandta, Władysława Skoczylasa, Tadeusza Cieślewskiego syna. Większość zbiorów została zakupiona dla Muzeum od osób prywatnych: Stanisława Aulicha z Krakowa, Wojciecha Jakubowskiego z Malborka, Mariana Gumowskiego z Torunia, Witolda Chomicza z Krakowa, Teresy Przeździeckiej z Genewy, Stanisława Czarnieckiego z Krakowa, Franciszka Studzińskiego z Paryża, Jadwigi Koolen z Krakowa, Jana Kutaja z Sulejowa, Henryka Żurawskiego z Kielc. Ostatni zakup został dokonany w 2002 r. od Wojciecha Jakubowskiego z Malborka. Również stamtąd pochodzi sporo ekslibrisów, które jako dublety przekazywane były dla Muzemu w Jędrzejowie po zakończeniu kolejnego biennale. W latach sześćdziesiątych Muzeum dokonywało zakupu dużych kolekcji niekiedy liczących po 2 tys. eksponatów reprezentujących bardzo zróżnicowany poziom 11. Obok kolekcji ekslibrisów w jędrzejowskim Muzeum znajduje się bogata literatura tematycznie związana z problematyką ekslibrisową. Materiały te, nieskatalogowane, zgromadzono w teczkach, niektóre z nich mają opis na grzbiecie. Są to głównie materiały publikowane, dotyczące działalności poszczególnych grafików twórców ekslibrisów, materiały dotyczące kongresów ekslibrisistów, wystaw ekslibrisów krajowych i zagranicznych. Cenną część zbioru podręcznego stanowią czasopisma zagraniczne poświęcone problematyce ekslibrisowej: L Ex Libris Italiano (Milano), Il Collezionista Di Exlibris, Il Collezionista di Libris (Bolonia), Ex-libris, Quaderns D investiqació exlibristica (Barcelona), Exlibris Aboensis (Finlandia), L EX Libris Français, Bulletin de L Association Français pour la connaissance De L EX-Libris (Nancy) 12. Niestety zagraniczne czasopisma poświęcone ekslibrisowi nie stanowią całości pod względem chronologicznym. Towarzystwa przesyłają je sporadycznie, najczęściej, gdy zawarta w nich problematyka dotyczy Polski. W księgozbiorze podręcznym niemal w całości zgromadzony został materiał dotyczący Międzynarodowego Biennale Exlibrisu Współczesnego w Malborku głównie katalogi wystawianych prac z komentarzem ich organizatorów. Na uwagę zasługują materiały biograficzne grafików twórców ekslibrisów, a także ich dorobek artystyczny w formie opracowań ich twórczości, katalogów wystaw, korespondencji z T. Przypkowskim. Niestety Dział ekslibrisów Muzeum w Jędrzejowie w ostatnich latach nie rozwija się. Nie dokonuje się nowych zakupów i nie opracowuje się istniejących zbiorów. Podobna sytuacja jest wypadkową wielu problemów, wśród których najpoważniejszy to brak dotacji ze strony władz samorządowych. Również zain- 11 Informacja pochodzi od Pani mgr Elżbiety Łatowej, opiekuna zbiorów ekslibrisów Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie w latach , L EX Libris Français, Bulletin de L Association... za rok 1991, będący w posiadaniu Muzeum, został w całości poświęcony VIII Międzynarodowemu Kongresowi Bibliofilów, który odbył się w Polsce w dniach lipca 1973 r.

6 136 Barbara Szornel-D¹browska teresowanie tymi zbiorami jest niewielkie. Niekiedy korzystają z nich studenci, którzy przygotowują prace magisterskie lub kolekcjonerzy poszukujący specjalistycznej informacji. Exlibris Collections at the Przypkowski Museum in Jêdrzejów Summary In his private collection, and (from 1962 at the Przypkowski Museum, Tadeusz Przypkowski ( ), historian of art, gnomist, bibliophile and collector, amassed a substantial number of exlibris. The authors of these small forms were nationally and internationally known as the graphic artists who used various techniques. A collection of about two hundred bookplates contains Tadeusz Przypkowski s heraldic linocut exlibris. The museum also has collected extensive literature on the history of exlibris, their authors and graphic techniques used to make them. In addition, as an organiser of and participant in many international congresses, Tadeusz Przypkowski collected materials documenting these events. His international contacts made it possible for him to assemble a collection of periodicals devoted to exlibris. They are sent to Jędrzejów from time to time by bibliophilic organisations from all over the world. Przypkowski s exlibris collections are a valuable source for researchers of the history of the bookplate itself and of its authors. Amassed for many years, they do require, however, professional analysis and selection, as well as dissemination of information about them.