Kniejołaz. Wycieczka do Kołbacza. Artykuły: Z czym do lasu? Mapy i odbiorniki GPS. Opisy wycieczek: Ze wschodu na zachód. Rocznik o Puszczy Bukowej

Transkrypt

1 Kniejołaz Numer 1/Grudzień 2012 Rocznik o Puszczy Bukowej Turystyka - Przyroda - Historia Artykuły: Z czym do lasu? Mapy i odbiorniki GPS Przeżyć w lesie Rozpalanie ognia Las to nie tylko drzewa Rośliny terenów podmokłych Opisy wycieczek: Ze wschodu na zachód Rowerem przez las Wycieczka do Kołbacza Wyprawy Prim8 Zimowa wyprawa Osobowości Antoni Wokoło Puszczy Słowiańska Rowerem przez las Rower górski Adamczak str. 6 wiara str. 16 technika jazdy str. 52

2 LAS TO NIE TYLKO DRZEWA

3 Wstęp Spis treści Witam Was gorąco, pomimo mało letniej temperatury za oknem. Nastała jesień, przyroda zapada powoli w zimowy sen, a ja zachęcam do lektury Kniejołaza, na łamach którego podsumowujemy kończący się rok i wydarzenia w Puszczy Bukowej. W numerze znajdziecie teksty związane z Knieją np. opisy wycieczek i ciekawych miejsc, których historię warto poznać. Poza tym piszemy o sprawach luźno związanych z podszczecińskim lasem, ale ciekawych, a czasem przydatnych dla każdego turysty jak rozpalanie ognia czy nawigowanie przy pomocy GPS. Dużą gratką jest wywiad z Antonim Adamczakiem z cyklu Osobowości Puszczy. Poza wspomnieniami sprzed 50 lat pokazujemy archiwalne zdjęcia Pana Antoniego. Wiele z pokazanych na nich obiektów niestety już nie istnieje lub zostały zmienione nie do poznania. W 2012 roku miało miejsce kilka ciekawych wydarzeń z punktu widzenia przyrodników i historyków. Jednym była wizja lokalna przedstawicieli Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych i Klubu Kniejołaza w Puszczy Bukowej. Drugim ważnym wydarzeniem była decyzja Rady Ochrony Zabytków o wpisaniu obiektów małej architektury na listę zabytków. Chodzi tu głównie o kamienne mostki, drogi oraz mniejsze obiekty, jak kamienie graniczne i pomniki. Decyzja ta była ważna, gdyż te elementy krajobrazu Puszczy Bukowej szybko znikają i jeśli nie zostaną poddane ochronie i opiece mogą zniknąć bezpowrotnie. Z miejsca ruszyła także sprawa zniszczenia siedliska przyrodniczego w dolinie Chojnówki. Po kilku latach od zgłoszenia sprawy - czas najwyższy. Życzę wszystkim ciekawej lektury i do zobaczenia na szlaku w Bukowej Kniei. Redakcja Redaktor naczelny, grafika i skład: Krzysztof Matysiak krzysztof@mk.szczecin.pl Kronika Co wydarzyło się w 2012 roku? Osobowości Puszczy Antoni Adamczak Wycieczki po Puszczy Ze wschodu na zachód Puszczańskie wsie Binowo Wokoło Puszczy Rodzima słowiańska wiara Puszcza w obiektywie Jezioro Glinna Las to nie tylko drzewa Rośliny terenów podmokłych Z czym do lasu? Odbiorniki GPS Przeżyć w lesie Rozpalanie ognia Leśne paragrafy Zakaz wjazdu do lasu Rowerem przez las Wycieczka do Kołbacza Rower górski - technika jazdy Redakcja: Robert Biegas Anna Bielecka Andrzej Ceranowski Paweł Herbut Dorota Markiewicz Mirosław Wacewicz Edward Zadorski Ilustracje: Roman Kurzawa Marcin Przydatek Okładka: Rezerwat przyrody Źródliskowa Buczyna. Fot. Krzysztof Matysiak Interwencja Dolina Chojnówki List otwarty i wizja lokalna Legendy Święta góra Wyprawy Prim8 Zimowa wyprawa 3

4 Kronika STYCZEŃ Wycieczka KK - Inwentaryzacja kamieni granicznych (morowców). Podczas wycieczki zmierzyliśmy, sfotografowaliśmy i nanieśliśmy na mapy wszystkie znane nam kamienie graniczne. Materiał ten pomocny był później przy zgłoszeniu kradzieży jednego z nich oraz przy prośbie o wpis na listę zabytków. MARZEC Wycieczka KK - Królewskie Źródła. Trasa wiodła z Płoni, gdzie udało się nam zwiedzić zabytkowy kościółek, Doliną Leszczyńca, Szczucin do Zbójnego Traktu. Powrót doliną strumienia Bukowa Woda, przez uroczysko Królewskie Źródła w pobliżu którego odkryliśmy znaczne skupisko głazów. Największy z nich otrzymał nazwę Królewski Głaz, a skupisko mniejszych nazwane zostało Książęcymi Wycieczka KK - Sułtańska Woda. Zimowa wyprawa miała na celu weryfikację informacji z Leksykonu Lipniackiego w terenie. Trasa wiodła przez drogą Dobropolską, Spaloną Górę, Dolinę Sułtańskiej Wody w okolice Zamecznej Góry. LUTY Wycieczka KK - okolice Wzgórza Akademickiego. Wyprawa przy 20 stopniowym mrozie w poszukiwaniu tajemniczych sztolni pod Akademickim oraz wspinaczka pod szczecińską Orlą Perć, czyli 50 metrową skarpę wyrobiska dawnej kopalni kredy VIII Zimowy Rajd Kniejołaza. Tematem przewodnim rajdu były duchy i demony. Liczne legendy powtarzane od wieków przez okoliczną ludność były inspiracją do wywołania ducha, który poprowadził uczestników przez ciemy las. Na szczęście przygotowane były pochodnie rozświetlające mrok Wycieczka KK - Ukryty Głaz. Wycieczka w dolinę Utraty w poszukiwaniu Ukrytego Głazu, zatopionego częściowo w wodach strumienia. Po drodze natknęliśmy się na duży głaz nazwany Jelenim z powodu stada jeleni przechodzących obok Wycieczka KK - Dąb Dziadek. Wyprawa na teren Wilekiego Moczaru gdzie stoi piękny, pomnikowy dąb Dziadek, duma Nadleśnictwa Gryfino ujawnienie i zgłoszenie sprawy zaorania siedlisk przyrodniczych na terenie proponowanego rezerwatu "Węglino. Brak reakcji RDOŚ na zgłoszenie było tematem listu otwartego do powyższego urzędu. KWIECIEŃ Wycieczka KK - Lwia Paszcza. Przyjęcie sprawozdania finansowego za 2011 rok Pierwsza rocznica spotkania Miłośników Puszczy Bukowej, czyli powstania Klubu Kniejołaza IX Wiosenny Rajd Kniejołaza. Tematem przewodnim Rajdu była woda. Trasa wiodła dolinami Rudzianki, Małej i Dużej Niedźwiedzianki, Słupiennicy, Leniwki i Chojnówki. Uczestnicy przeszli 16 km i poznali największe strumienie Puszczy Bukowej Kradzież kamienia granicznego (morowca). Kamień zabrano z okolic strzelnicy wojskowej. Sprawa została zgłoszona do prokuratury oraz odbyła się wizja lokalna z przedstawicielami Straży Leśnej i Nadleśnictwa Gryfino. 4 Kronika I Co wydarzyło się w 2012 roku?

5 Kronika Odnalezienie w Kołowie pomnika poległych LIPIEC podczas I WŚ sportowców. Sprawa zgłoszona na policję Noc Walpurgii. Nocne wyjście do lasu podczas którego sprawdziliśmy czy na Górze Słup odbywa się spotkanie czarownic. MAJ Leksykon Puszczy Bukowej wydany drukiem oraz zaktualizowany w wersji internetowej Wycieczka rowerowa do Kołbacza. W majowy weekend KK przygotował coś dla rowerzystów. Trasa wiodła z os. Bukowego, przez Kołowo, Dobropole do Kołbacza, gdzie zwiedziliśmy kościół i grodzisko. W drodze powrotnej zatrzymaliśmy się w ogrodzie dendrologicznym w Glinnej na odpoczynek przy ognisku Spacerowa Niedziela - Stara Kopalnia Na Bukowcu stanął pomnik ku pamięci ofiar katastrofy lotniczej z 1935 roku Spacerowa Niedziela - Za Autostradą Spacerowa Niedziela - Polany widokowe X Letni Rajd Kniejołaza. Tematem Rajdu był Człowiek i natura, a uczestnicy mogli dowiedzieć się jak na przestrzeni wieków zmieniało sie podejście ludzi do zasobów naturalnych oraz jakie zagrożenia czekają las w przyszłości Zgłoszenie obiektów zabytkowych w Puszczy do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z prośbą o wpis do rejestru Spacerowa Niedziela - Wokół Równi W wyniku nacisków Klubu Kniejołaza sprawa zasypania doliny strumienia Chojnówka rusza z miejsca. Urząd Miasta wreszcie podejmuje konkretne działania Spacerowa Niedziela - Przez Zielawę Wycieczka KK - Lwia Paszcza. Przyjęcie nowego członka - Nortusa Spacerowa Niedziela - Przeskok Audycja Migawka na antenie Radio Szczecin w całości poświęcona fotografowaniu Puszczy Bukowej Spacerowa Niedziela - Gęsia Szyja. CZERWIEC Stoisko Klubu Kniejołaza na Pikniku pod Platanami, rozpoczęcie zbierania podpisów pod listem otwartym do RDOŚ Spacerowa Niedziela - Góry i Doliny Spacerowa Niedziela - Królewska Ścieżka Spacerowa Niedziela - Wokół Lisiej Góry Audycja Szczecin we Wtorek na antenie Radia Szczecin w całości poświęcona Puszczy Bukowej Bieg na Orientację w ramach Rajdu Promocji Zdrowia Spacerowa Niedziela - Dzieje Klęskowa Wykonanie fotografii lotniczej Puszczy Spacerowa Niedziela - Dawne granice Przekazanie do RDOŚ listu otwartego wraz z 879 podpisami. Dzięki akcji urzędnicy wyznaczyli termin wizji lokalnej. SIERPIEŃ Spacerowa Niedziela - Psie Pole Spacerowa Niedziela - Morowce Wycieczka KK - Płonia, Jez. Glinna, Podjuchy. Trasa wiodła z Płoni do Podjuch przez Puszczę Bukową. Łącznie przeszliśmy 34,5 km, a największą atrakcją i próbą sił okazał się nocleg nad brzegiem jeziora Glinna Spacerowa Niedziela - Uroczysko Mosty Spacerowa Niedziela - Do Szwedzkiego Głazu. WRZESIEŃ Spacerowa Niedziela - Góry i Doliny Wycieczka KK - Bukowe, Piaseczna Góra, Czarne Wyprawa przez środkową partię Wzgórz Bukowych i nad brzegami jezior Piasecznik Mały, Wężówka, Czarne, z noclegiem pod gwiazdami Spacerowa Niedziela - Legendy Puszczy Spacerowa Niedziela - Katastrofa JU Spacerowa Niedziela Spacerowa Niedziela. PAŹDZIERNIK XI Jesienny Rajd Kniejołaza spotkanie KK z Nadleśnictwem Gryfino w sprawie zagospodarowania turystycznego Puszczy, kamieni z drogowskazami, wiat i miejsc do odpoczynku oraz porządków w lesie. 5

6 Duchem nadal jestem młody. Rozmawiali: Anna Bielecka i Krzysztof Matysiak Antoni Adamczak Umówić się z Panem Antonim nie było łatwo, bo pomimo że jest na emeryturze, ciągle jest czymś zajęty. Niejedna młoda osoba mogłaby pozazdrościć tej energii i entuzjazmu. W końcu jednak spotkaliśmy się na Uroczysku Mosty by w cieniu drzewa usiąść i porozmawiać o czasach, w których Knieja Bukowa była odkrywana przez pionierów turystyki zachodniopomorskiej. To między innymi dzięki Panu Antoniemu możemy przemierzać las wzdłuż wyznaczonych szlaków. Jemu także zawdzięczamy nazwy terenowe, według których łatwiej orientować się w terenie. Przeczytajmy zatem o czasach, kiedy do Puszczy zapuszczali się tylko najodważniejsi. 6 Osobowości Puszczy I Antoni Adamczak

7 Urodził się Pan pod Poznaniem, spędził tam młodość. A jak to się stało, że znalazł się Pan w Szczecinie? Urodziłem się w Skórzewie koło Poznania (obecnie część miasta), a w Napachaniu, podpoznańskiej wsi przeżyłem dzieciństwo wojenne i lata szkoły podstawowej. Mając 18 lat ukończyłem Państwowe Liceum Pedagogiczne nr 1 w Poznaniu. Absolwenci naszego liceum otrzymywali nakazy pracy na okres trzech lat; kierowano nas do woj. szczecińskiego i zielonogórskiego. Dostałem nakaz pracy, walizeczkę (błogosławieństwo od rodziców) i nocnym pociągiem z Rokietnicy do Szczecina przyjechałem w dniu 15 sierpnia 1954 r. Nie był to mój wybór, a przeznaczenie. W dzisiejszych czasach niektórzy chcieliby mieć takie przeznaczenie, żeby była praca. Jeśli chodzi o młodość, to pomimo sędziwego już wieku, duchem nadal jestem młody. Antoni Adamczak - Urodzony w Skórzewie koło Poznania w 1936 roku. Emerytowany nauczyciel, działacz PTTK, przewodnik, instruktor krajoznawstwa. Przodownik Turystyki Pieszej (znakarz szlaków turystycznych), Pr zodownik Tur ystyki Kolarskiej, Instr uktor Przewodnictwa i Krajoznawstwa Polski, Społeczny Opiekun Zabytków, Strażnik Ochrony Przyrody. Inicjator umieszczenia na terenie miasta 12 tablic pamiątkowych, m.in. Prawd Polaków i Głazu Rodła, współfundator tablicy upamiętniającej gen. Chłapowskiego, fundator tablicy pamiątkowej ku czci rektora UJ Antoniego z Napachania ( ), inwentaryzacja 350. tablic pamiątkowych Szczecina i opracowanie ich katalogu, twórca wielu nazw miejscowych, pomysłodawca powrotu do Szczecina z Warszawy pomnika Colleoniego i Mojżesza. Autor przewodnika Znakowane szlaki turystyczne woj. szczecińskiego, Puszcza Wkrzańska i Wzniesienia Szczecińskie, Przewodnik po woj. zachodniopomorskim. Autor map turystycznych: Okolice Szczecina, Puszcza Bukowa. Współautor Przewodnik po Szczecinie, Szczecin i okolice, Leksykon Puszczy Wkrzańskiej, Encyklopedia Szczecina - Suplement 1-3., Pomniki akcenty rzeźbiarskie, tablice pamiątkowe Szczecina, mapa Puszcza Wkrzańska. Hobby: fotografika, bibliofilstwo, prelekcje, turystyka zagraniczna i krajowa (piesza i rowerowa). Antoni Adamczak (w ychowawca) ze swoją klasą, z którą wędrował po Kniei Bukowej - rok Przyjechał Pan do Szczecina i od razu zaczął pracę w szkole? Nakaz pracy dostałem do szkoły TPD nr 7 przy ul. Królowej Jadwigi. W liceum, przed maturą, przedstawiciel szczecińskiego Kuratorium Oświaty obiecywał przyszłym nauczycielom czekające na nas wille, a okazało się, że zamieszkałem na poddaszu S.P. nr 1 na rogu al. Piastów i ul. Jagiellońskiej. W dawnej sali lekcyjnej podczas wakacji, było szkolne schronisko wycieczkowe. Umieszczono tam kilku młodych nauczycieli po maturze. Warunki mieszkaniowe były gorsze niż w poznańskim licealnym internacie, a mi to nie za bardzo odpowiadało. Mnie, młodego 18-latka skierowali do prowadzenia drużyny harcerzy, a była wtenczas organizacja harcerska na wzór pionierstwa radzieckiego. Nie było możliwości organizacji wycieczek, do tego liczne rocznice np. rewolucji październikowej. Nie podobało mi się to i pracowałem tam tylko przez 3 miesiące. Z powodów zdrowotnych jak i warunków w szkole (lekcje WF na korytarzu lub na podwórzu, brak boiska, o sali gimnastycznej nawet nie można było marzyć), pozwoliłem sobie opuścić pracę w TPD nr 7 (złamałem socjalistyczną dyscyplinę pracy i przez tydzień leczyłem się u rodziców w Napachaniu). Po powrocie do Szczecina kierowniczka szkoły stwierdziła Pan u mnie nie pracuje i odesłała mnie do inspektora oświaty który stwierdził,że musi mnie ukarać. Zesłano mnie na peryferie Szczecina, do SP nr 24 w Kluczu na ul. Rymarską 48. Bardzo mnie to ucieszyło. Zostałem dokwaterowany do kolegi - kierownika szkoły. Mieszkaliśmy w wilii obok szkoły, dostałem pokój z używalnością kuchni. Praca była na miejscu, a przy okazji było blisko do pięknej Puszczy Bukowej. W Kluczu prowadziłem WF, nauczałem też geografii i historii. Również musiałem zostać przodownikiem OH (dostałem pod opiekę drużynę harcerską), ale nastawiłem się na działalność turystyczno-krajoznawczą. Z drużyną zaczęliśmy chodzić po szlakach, które wtedy wyznaczył Stanisław Groński. Szkolne Koło Krajoznawczo-Turystyczne przyjęło imię Stanisława Grońskiego. Na Głazie Grońskiego przy marmurowej tablicy - rok

8 Kiedy pierwszy raz wyruszył Pan w Knieję Bukową? To był rok 1955, bo w połowie grudnia 1954 r. zamieszkałem w Kluczu. Od 1955 roku z przerwą na kamasze czyli służbę w marynarce wojennej, w której szczęśliwie byłem niecałe 2 lata, a nie 3 jak to zwykle bywało. Trafiłem do Ośrodka Szkolenia Specjalistów Morskich w Ustce gdzie byłem radiotelegrafistą czyli tzw. drucikiem. Potem wysłano mnie do Gąsek koło Kołobrzegu. Tam byłem niecały rok. W roku 1958 z powodu braku nauczycieli w kraju, osoby ze świadectwem maturalnym ukończenia liceum pedagogicznego, zwalniano ze służby i trafiłem z powrotem do Klucza. Czy Puszczę Bukową poznawał Pan na własną rękę czy dzięki komuś? Z zasadzie sam poznawałem Puszczę, bo była blisko. Ludzie w Kluczu opowiadali o wojennym obozie pracy, barakach w lesie w pobliżu strzelnicy wojskowej i to wzbudzało ciekawość. Na Czajczej Przełęczy stał drogowskaz metalowy na Żydowce, więc można było trafić na azymut. Węzeł znakowanych szlaków turystycznych zaczynał się wtedy przy stacyjce PKP Zdroje (ul. Letniskowa), przy jeziorze Szmaragdowym i w Klęskowie. Początek niektórych szlaków był również na wiadukcie podszczecińskiej autostrady, po której się wówczas spacerowało. Stanisław Groński w swojej książeczce Knieja Bukowa z 1953 roku zamieścił opisy i schematy szlaków, które już były przez niego wyznakowane i to też pomagało w wędrówkach z harcerzami i uczniami mojej klasy. Z innych publikacji, które pozwalały zdobywać wiedzę krajoznawczą to: Czesława Piskorskiego Wycieczki i wczasy jednodniowe Szczecina (1951 r.) i Wiesława Romanowskiego Szczecin informator i plan miasta (1956 r.). Młodemu nauczycielowi w szkole dawano tzw. michałki czyli przedmioty typu W-F, plastyka, ZPT. A jak W-F to była okazja na szkolenie. Tak się złożyło, że ferie zimowe w roku 1955/56 spędziłem w Wiśle-Głębce, na obozie narciarskim zorganizowanym przez M.O. i W., gdzie zrobiłem uprawnienia instruktora. Podczas zimy stulecia (styczeń 1956) Puszczę poznawałem na poniemieckich, jesionowych nartach, które dostałem od znajomego kolegi za ćwiartkę czystej. Poznał Pan szczecińskich pionierów turystyki? Z uczniami SP-24 (SKKT) na wieży triangulacyjnej na Bukowcu - rok Pionier na ul. Wojska Polskiego), wtenczas wstąpiłem do tego Towarzystwa. Miałem możność poznania Stanisława Grońskiego, Mojżesza w 1955 roku. Mam takie wspomnienie z wycieczki, kiedy na Drodze Dolinnej nad Rudzianką autobus ogórek zakopał się w błocie, koła obsunęły się na wąskim bruku. M ł o d z i n a u c z y c i e l e r a z e m z Mojżeszem wypchnęli autobus z gliniastego podłoża i tak dojechaliśmy przez Binowo do Żelisławca. Tam, pod pomnikowym Dębem pod Gryfem, zostało zrobione grupowe zdjęcie, które jest w książce pt. Szczecin - miasto parków i zieleni, autorstwa Czesława Piskorskiego i Stefana Kownasa (PWN 1958 r.). Organizatorem tej wycieczki był Czesław Piskorski - mój nauczyciel przewodnictwa i krajoznawstwa, z którym odbyłem wiele wypraw turystycznych (w 1970 r. przez dwa tygodnie wędrowaliśmy rowerami po Ziemi Lubuskiej, był to obóz wakacyjny moich uczniów z SP nr 56). Dr Czesław Piskorski, geograf o zainteresowaniach historycznych, napisał kilkadziesiąt przewodników o Szczecinie i Pomorzu Zachodnim. Bolesław Czwójdziński, pierwszy szczeciński przewodnik i prezes PTK w Szczecinie, miłośnik historii (wprowadził mnie do P.T. Historycznego), kreślił mapy historyczne i turystyczne m.in. Kniei Bukowej. Współpracowałem z Wincentym Zającem, który razem ze Stanisławem Grońskim założył w Szczecinie Klub Wysokogórski. Niestety Groński zginął w Alpach w 1957 roku, kiedy ja byłem w wojsku. Z inicjatywy Wincentego Zająca, Bolkowy Kamień nazwano Głazem Grońskiego i umieszczono na nim marmurową tablicę pamiątkową (obecnie jest odlew żeliwny). Od Witka otrzymałem niemiecką mapę Kniei Bukowej z 1936 roku, która była bardzo przydatna w poznawaniu Puszczy i wytyczaniu w niej szlaków znakowanych oraz w późniejszych pracach nad nazwami topograficznymi. Tak, gdyż ze szczecińskim PTTK nawiązałem romans od wypożyczenia nart na obóz zimowy do Wisły (wypożyczalnia sprzętu turystycznego była koło kina Lisi Potok, węzeł szlaków znakowanych - rok Osobowości Puszczy I Antoni Adamczak

9 Kiedy zajął się Pan na poważnie turystyką? W 1955 roku wstąpiłem do PTTK, a w odbył się kurs dla nauczycieli na przewodnika PTTK i tak zaczęła się przygoda z krajoznawstwem. Od 1960 roku jestem pr zewodnikiem tur ystycznym po Szczecinie i województwie oraz pilotem wycieczek. W 1968 r. zostałem wiceprzewodniczącym Okręgowej Komisji Pieszej Turystyki i szefem podkomisji znakowania szlaków. W 1978 r. z Wojciechem Lipniackim opracowaliśmy Kanon znakowanych szlaków w Puszczy Bukowej. Miał on wpłynąć na stabilność sieci szlaków. Mojego autorstwa Szlaki turystyczne województwa szczecińskiego (wyd. Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, 1994) podaje, że na terenie Puszczy Bukowej i Równinny Wełtyńskiej mamy 21 szlaków o łącznej długości 314 km. Szlaki prowadzą z Prawobrzeża Szczecina przez Knieję do Morzyczyna, Wełtynia, Chwastnicy i Gryfina. Zamieszczony w przewodniku schemat szlaków, jest do tej pory przez niektórych powielany bez żadnej aktualizacji. Pierwszy szlak, który wyznakowałem, to był rok 1968, to szlak Artyleryjski. Prowadził przez Uroczysko Mosty, które w latach 70 i 80-tych zostało ogrodzone przez jednostkę saperów, powiększając tereny strzelnicy i poligonu. Do początku lat 90-tych nie było większych trudności z odnawianiem szlaków (prace renowacyjne wykonywali znakarze, a merytoryczny nadzór sprawowała Komisja Piesza ZG PTTK). Puszcza była oznakowana, otablicowana i nawet podczas stanu wojennego, udało nam się umieścić drogowskazy w lesie, pomimo wojska patrolującego teren. Po roku 1992, kiedy rozwiązano zarząd wojewódzki PTTK, a Komisja Piesza miała mniejszy wpływ na pracę nowych znakarzy, zaczęła się radosna twórczość na życzenie gospodarzy gmin. Niektóre szlaki zostały pozostawione same sobie bez nadzoru, a niektóre szlag trafił. Puszcza BUKOWA - sieć szlaków znakowanych w 1969 r. Jakie różnice dostrzega Pan między Puszczą z lat 50 tych a obecną? Gospodarka leśna w latach 50-tych nie była aż tak intensywna, a dla przeciętnego turysty prawie nieznana, trudno dostępna (zła komunikacja, niebezpieczne pamiątki wojenne). Czesław Piskorski proponował, aby Knieja otrzymała status parku narodowego. W latach 70- tych pracownicy Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych (Jerzy Jackowski i Stanisław Kmiecik) oraz leśnicy: Jagła, Kaczmarek i Mazurkiewicz, konsultując z działaczami OKTP-PTTK realizowali zagospodarowanie turystyczne Kniei. Wyznaczono wówczas miejsca postojowe z paleniskami, wybudowano wiaty, zagospodarowano uroczysko Lwia Paszcza. Współpracowano również przy wytyczaniu i oznakowaniu szlaków pieszych. Nie było wtenczas, dzisiaj tak modnych szlaków rowerowych, dla kolarzyturystów wystarczały szlaki wytyczone przez PTTK. Po zakończeniu prac przy wywozie drewna, tam gdzie biegł szlak, od razu równiarką droga była naprawiana. Teraz się to trochę zmieniło. Polana Patelnia koło Jeziora Szmaragdowego - turyści SKKT - SP 56, na mecie Rajdu Jesień '64 - rok Jak wyglądał ruch turystyczny od lat 60-tych? W rejonie Jeziora Szmaragdowego, gdzie jest Wzgórze Armatnie, na którym jeszcze w 1956 roku były resztki lawety armatniej, na wiadukcie autostrady A6 zaczynały się niektóre szlaki prowadzące w głąb Puszczy. Autostrada była otwarta dla ruchu dopiero od 1971 roku, kiedy otwarte zostało przejście graniczne w Kołbaskowie i dopiero wtedy szlaki zostawały z niej wycofywane. Jeszcze w 1968 roku wyznakowaliśmy szlak wolnościowy (im. gen. Pawła Batowa), który prowadził z Puszczy Bukowej przez Klucz do Siadła Dolnego i do Ustowa, a spacerowało się i jeździło rowerem nieczynną autostradą. Od 15 września 1965 roku rozpoczęły się Leśne Niedziele organizowane przez Szkolny Ośrodek Sportu i Turystyki (ul. Tkacka - WKKFiT). Były to imprezy organizowane dla uczniów wędrujących pod opieką nauczycieli. Dwa razy w miesiącu odbywały się wyprawy do trzech podszczecińskich puszcz (Wkrzańska, Goleniowska, Bukowa), ale najczęściej wyruszaliśmy do Puszczy Bukowej. A że map nie było, nauczyciele nie znali Puszczy, to ja i kolega Oleg Wacławik, jako przewodnicy, prowadziliśmy tymi szlakami, które istniały. Podczas jednej z listopadowych Leśnych Niedziel, podczas mgły szliśmy na azymut kiedy zauważyłem wiadukty. Myślałem, że już jesteśmy przy autostradzie a okazało się, że do niej był jeszcze kawałek drogi, a my byliśmy 9

10 na Uroczysku Mosty. Od 1981 roku wędrówki odbywają się w soboty pod nazwą Leśna Sobota. Na początku 2012 r. odbyła się 850-ta, organizowana obecnie przez szczeciński Pałac Młodzieży. Jak Pan porównuje kondycję turystyki pieszej w latach 70-tych i 80-tych do obecnej? Wtedy turystyka była organizowana w większości przez szkoły i PTTK, na trasę prowadzili przodownicy T.P.; propagowali zdobywanie odznak turystyki kwalifikowanej OTP. Teraz jest większy dostęp do map, przewodników, GPS. W latach 50-tych i 60-tych, kiedy wytyczaliśmy szlaki, dysponowaliśmy mapami w skali 1 cm - 5 km. Obecnie preferowana jest turystyka indywidualna, w małych grupach towarzyskich, rodzinna, czy też przez powstałe nowe kluby turystyczne, jak Klub Kniejołaza. Głaz Kołyska - Leśna Niedziela- turyści z Pałacu Młodzieży wraz z opiekunem A.A. - rok Skąd wzięły się polskie nazwy miejsc w Kniei? W 1952 roku Czesław Piskorski na dwóch posiedzeniach szczecińskiego oddziału PTG zaproponował ok. 90 nazw fizjograficznych w referacie pt. Nazewnictwo Kniei Bukowej i okolicy. Największe zasługi w kompleksowym opracowaniu nazw terenowych Puszczy Bukowej ma Wojciech Lipniacki, którego poznałem w 1972 roku. W następnym roku Pan Wojciech opuścił Warszawę i zamieszkał w Szczecinie na ul. Wyspiańskiego. Jako instruktorzy krajoznawstwa PTTK zaczęliśmy współpracę. Wędrowaliśmy po Kniei (dla pana Wojciecha stałem się Kniejobukowym Sabałą ), poznając nowe obiekty. Spotykaliśmy się w naszych mieszkaniach, pracując z mapą autorstwa Meyera z 1936 roku, uzgadnialiśmy nazwy terenowe i wprowadzaliśmy nowe. Jednak nie wszystkie nazwy można było przełożyć z języka niemieckiego na polski. Większość wywodziła się z nazw słowiańskich i część z nich odniemczyliśmy. Natomiast nazwy, które były związane np. z hitlerowcami, wymyślaliśmy nowe, żeby nie gloryfikować narodowego socjalizmu, a te które były neutralne historycznie przyjmowaliśmy. Nazwy były przydatne dla lepszej orientacji, żeby łatwiej było się poruszać. Szukaliśmy z kolegami w literaturze przewodnickiej nazw istniejących, żeby nie tworzyć nowych, a i tak niektóre obiekty mają teraz po dwie nazwy (np. Polana Słoneczna w 1964 r. została nazwana Patelnią). Przy węzłach szlaków bezimienne głazy i drzewa pomnikowe otrzymały nazwy, np.: Głaz Błażej, Antoni, Dąb Frater, Dęby Wartownicy, Lipa Walpurga, Cis Warcisława. Chcieliśmy też upamiętnić niektórych ludzi, nazwać to co nienazwane i oswoić ziemię po polsku. Wojciech Lipniacki, w roczniku PTTK Ziemia (1977, s ), opublikował pionierski artykuł pod tytułem Nazwy terenowe Kniei Bukowej. Po opublikowaniu tego artykułu opracował Leksykon Puszczy Bukowej. W podzięce za współpracę przekazał mi kopię maszynopisu. A nazwy szlaków turystycznych? Szlaki turystyczne otrzymały nazwy dlatego, aby upamiętnić ludzi i najnowszą historię tej ziemi. Mapa Kniei Bukowej kreślona przez Bolesława Czwójdzińskiego i propagowanie okolicznych zabytków m.in. ruin kościółka w Klęskowie, upoważniało mnie, aby zaproponować imię tego szlaku zielonego zaczynający się przy dębach Krzywoustego. Szlak Stanisława Pawelskiego, przewodnika, zasłużonego dla turystyki pieszej, twórcy KTP Wiercipięty. Pawelski - mgr farmacji zamieszkał w Szczecinie w 1953 roku. W czasie wojny działał również w konspiracji, pomagając partyzantom Armii Krajowej. W 1945 r. został wywieziony do Związku Radzieckiego, udało mu się tam objąć funkcję zastępcy kierownika apteki. Z tego tytułu miał możliwość odbycia wielu długich podróży służbowych (zwiedził Moskwę, Kazań, był na Uralu), ale o tej działalności w tamtych latach głośno się nie mówiło. Szlak Nadodrzański, to szlak tzw. wolnościowy. Tworzone były w latach 60 i 70-tych i wyróżniały się znakami, gdzie zasadniczy kolor nie był w środku, ale na zewnątrz. Szlak im. II Dywizji Artylerii W.P. - jednostka ta wspierała piechotę radziecką podczas walk na terenie Kniei Bukowej, likwidując przyczółek Altdamm ski (Dąbie - Gryfino) 20 marca 1945 r. Uroczysko Lwia Paszcza - miejsce biwakowe - rok Szlak im. gen. Pawła Batowa biegnie przez tereny Kniei, na których jego wojska stały od 20 marca do połowy kwietnia, szykując się do ofensywy forsowania Odry wzdłuż autostrady. Szlak Woja Żelisława, nazwany jeszcze przez Czesława Piskorskiego, ze względu na legendę związaną ze wsią Żelisławiec. 10 Osobowości Puszczy I Antoni Adamczak

11 Szlak Grońskiego, niebieski, najdłuższy szlak prowadzący przez Puszczę, nazwany po śmierci alpinisty, który w latach 50-tych znakował w Kniei pierwsze szlaki. Szlak czarny Dąbie - Brama Czwójdzińskiego Vadam - to pierwsza nazwa Dąbia (1124 rok). Czym poza turystyką się Pan zajmował? Będąc młodym człowiekiem zafascynował mnie profesor Józef Kostrzewski, archeolog, który prowadził wykopaliska w Biskupinie. W liceum mój profesor historii (Jan Szczepański), opiekun kółka historycznego, organizował wycieczki historyczno-archeologiczne. Jako licealiści pomagaliśmy przy pracach wykopaliskowych na stanowiskach w Biskupinie, Kopaninie koło Poznania i w Nacławiu. Z liceum byłem na wycieczce w Warszawie i w Tatrach. Pamiętam dobrze pierwszą szkolną wycieczkę rowerową do Kórnika. Na rowerze Bałtyk (ojciec kupił go na talon), z Napachania przez Poznań i powrót do rodziców (80 km.). Lubiłem też pracę z młodzieżą (oprócz liceum, studiowałem geografię w szczecińskim Studium Nauczycielskim i w Poznaniu na UAM - mgr geografii). Geografii uczyłem m.in. w SP-24 i 56 oraz w LO III i IV. Pracowałem w Urzędzie Celnym, Liceum Morskim i Pałacu Młodzieży. Dzięki pracy w Liceum Morskim na s/s K. Maciejewicz, statkami PŻM podczas wakacyjnych rejsów z jungami, docierałem do portów afrykańskich. Wcześniej, ucząc się o wojnach punickich, nie marzyłem że będę w Kartaginie. Wycieczka podczas Europejskich Dni Dziedzidctwa przy głazie Serce Puszczy rok W 1982 roku zainicjowałem - odbywający się do chwili obecnej - Rajd Szlakiem Artylerzystów Polskich, który odbywa się w połowie marca przebiega szlakami Puszczy Bukowej. W Chlebowie, z mojej inicjatywy, w 1981 roku postawiono obelisk z tablicą pamiątkową. W 1989 r. w Informacjach krajoznawczych wydanych przez RPK-PTTK, opisałem kilkadziesiąt głazów narzutowych zalegających w Puszczy Bukowej. W 1996 r. zinwentaryzowałem głazy pomnikowe woj. szczecińskiego, w tym Kniei Bukowej. Prelekcje, szkolenia krajoznawcze, pogadanki, czy wydawnictwa ilustruję własnoręcznie wykonanymi zdjęciami czy przezroczami krajoznawczymi, mającymi w znacznej mierze charakter dokumentacyjny. Zgromadziłem kilkadziesiąt tysięcy zdjęć (pierwsze zdjęcia aparatem 6x6 - Altisa wykonałem w 1955 r.). W 2000 r. wyróżniony zostałem w konkursowym albumie dziennika Kurier Szczeciński - Szczecin w rodzinnych albumach.w 2009 r. zostałem wyróżniony godnością Członka Honorowego PTTK. Czym się Pan zajmuje obecnie? Głaz Antoni nad Sarnią Drogą (obwód 8,3 m, wysokość 1,2 m) - rok Wyjeżdżałem na wakacyjne obozy wędrowne, rowerowe. W 1968 roku, kiedy była inwazja na Czechosłowację, jechaliśmy do Legnicy i minęła nas kolumna pojazdów wojskowych. Myśleliśmy, że to jakieś ćwiczenia. Dopiero po powrocie do Szczecina zobaczyłem w telewizji te samochody i okazało się, że jechały do Czechosłowacji. Rower, który mam w piwnicy był ze mną na placu Pigalle w 1987 roku, gdzie przez RFN, kraje Beneluxu dotarliśmy do Francji. Miesięczną wyprawę zorganizował Klub Kolarski 88, założony przez Stefana Kaczmarka. Klub, którego byłem członkiem organizował wyprawy na Węgry, do Włoch, Czech i Austrii. Pedałowałem dolinami Alp. Od ćwierć wieku jestem na zasłużonej nauczycielskiej emeryturze, a osiemnaście lat temu zakończyłem nauczanie geografii. Na emeryturze poświęciłem się przewodnictwu turystycznemu, oprowadzam wycieczki zawodowo i społecznie. Również jestem członkiem komisji egzaminacyjnej przy Urzędzie Marszałkowskim. Społecznie pracuje jako radny w Osiedlu Centrum (kilka kadencji), w PTTK i PTG. Obecnie zakończyłem korektę przygotowanego do druku katalogu 350. tablic pamiątkowych w Szczecinie. Mam opracowane mapy szlaków turystycznych Puszczy Wkrzańskiej i Bukowej. W 2007 r. komputerową wersję tych map zakupił Urząd Miasta Szczecin i mam nadzieję na wydanie drukiem zaktualizowanej wersji map (brak w terenie korekty niektórych szlaków np. w Kluczu - węzeł S-3). 11

12 Ze wschodu na zachód Tekst i zdjęcia: Krzysztof Matysiak Wiosną, podczas jednego ze spotkań Klubu Kniejołaza, ktoś rzucił pomysł żeby iść na noc do lasu. Przyszło lato, noce stały się krótkie i ciepłe, zatem pomysł można było wcielić w życie. Jako, że samo spanie w lesie nie jest arcyciekawe, dodaliśmy do tego 34 km marszu. Kiedy człowiek się zmęczy, lepiej śpi... podobno. Odcinek z Płoni do Jezierzyc Na miejsce zbiórki, na przystanek Unikon w Płoni wszyscy dojechali autobusem. Jako, że trasa była typu z punktu A do punktu B, nikt nie miał zamiaru zostawiać auta na starcie, żeby po zakończonym marszu jeszcze po nie wracać. Dochodziła godzina 11:00 i żeby nie stać na słońcu, które mocno już grzało, szybko pomaszerowaliśmy do lasu. Plan był prosty - iść niebieskim szlakiem z Płoni do Jezierzyc. I było by prosto gdyby nie fakt, że brzeg Płoni okazał się tak malowniczy, że postanowiliśmy trzymać się rzeki, a nie szlaku. Początkowo teren był łatwy, szło sie szybko, a jedyne przerwy były w celu zrobienia zdjęć. Jednak z każdym kilometrem ilość gęstych zarośli i błota zwiększała się skutecznie spowalniając marsz. Bagna omijaliśmy na dwa sposoby. Idąc naokoło albo prosto przez środek po powalonych drzewach. Czasowo wyszło podobnie ale więcej emocji wzbudzało chodzenie po pniach drzew. Bardzo przydatne Długość trasy: 34,5 km Czas przejścia: 24 h (z noclegiem) Teren: leśne ścieżki, drogi utwardzone, bagna w takiej sytuacji były kijki, pomagające utrzymać równowagę na śliskiej powierzchni. Gdyby nie głośno zachowujący się kajakarze płynący Płonią, można by się poczuć jak w odległej dżungli. Wrażenie to jednak bardzo szybko minęło kiedy tylko zbliżyliśmy się do Jezierzyc. Domy, ogródki działkowe, wędkarze nad brzegiem rzeki przypominały nam, że to jednak polski las. Odcienk od Jezierzyc do Dobropola Tak dotarliśmy do Jezierzyc, na ulicę Relaksową. Tu też wróciliśmy na niebieski szlak i z nim dotarliśmy pod Lipę Walpurgia, gdzie urządziliśmy chwilę przerwy. Dalej ruszyliśmy szlakiem czarnym, kierując się na Wielecki Staw. Po drodze nie mogliśmy odmówić sobie wizyty w sklepie, celem zakupu lodów na patyku. Trzeba było korzystać, bo nigdy nie wiadomo, kiedy będzie następna okazja. Idąc czarnym szlakiem minęliśmy zabudowania leśniczówki i niecały kilometr dalej przecięliśmy szosę nr 3. Stąd było już blisko do Wieleckiego Stawu, zbiornika wykorzystywanego do hodowli ryb. Szliśmy brzegiem jeziora po usypanej grobli aż na południowy kraniec gdzie należało zejść ze szlaku w kierunku południowym. Z mapą w ręku dotarliśmy do drogi Trawiastej tuż przy granicy rezerwatu Osetno. Jest to najnowszy rezerwat przyrody utworzony w Puszczy Bukowej w 2008 roku. Na tablicy Dobropole Gryfońskie - wieś sołecka we wschodniej części Polany Dobropolskiej, na skrzyżowaniu Drogi Kołowskiej (z Podjuch do Kołbacza) oraz Dobropolskiej (ze Śmierdnicy do Starego Czarnowa). Założenie przestrzenne wsi: owalnica. We wsi stoi kościół granitowy, neogotycki (1863 r.) oraz kilkanaście budynków ryglowych i szachulcowych. Na północnym skrzyżowaniu dróg słupek kamienny z wyrytym monogramem i datą: FD 1892 (Försterei Dobberphul). 12 Wycieczki po Puszczy I Ze wschodu na zachód

13 informacyjnej można poczytać o war tościach przyrodniczych rezerwatu i obejrzeć zdjęcia. Idąc wzdłuż granicy rezerwatu (zielone kreski na drzewach) doszliśmy do skrzyżowania z Drogą Kołowską (zielony szlak). Po krótkim odpoczynku ruszyliśmy nią na zachód w kierunku Dobropola. Po drodze atrakcją były przydrożne, owocowe drzewa. Wielbiciele śliwek i jabłek byli w raju. Ognisko pozawala ogrzać się po chłodnej nocy. Jezioro Dereń Odcinek z Dobropoloa nad jez. Glinna W Dobropolu skorzystaliśmy ponownie z oferty sklepu i zakupiliśmy lody na patyku i wodę na resztę marszu. Jak się okazało był to ostatni otwarty sklep aż do zakończenia wycieczki. Po krótkiej przerwie ruszyliśmy zielonym szlakiem do ogrodu dendrologicznego w Glinnej. Pod wiatą można było rozpalić ognisko i zrobić dłuższą przerwę, zjeść obiad i zebrać siły na najtrudniejszy odcinek tego dnia. Po godzinie wszyscy ochoczo ruszyli czarnym szlakiem, wzdłuż granicy rezerwatu przyrody Źródliskowa Buczyna. Od razu dały się we znaki powalone na ścieżkę drzewa, które trzeba było albo obejść albo przeskoczyć. Z wyładowanym plecakiem ani jedno ani drugie nie jest proste. Doszliśmy jednak do Drogi Siennej, gdzie przeskoczyliśmy ze szlaku czarnego na niebieski (ten sam, który zostawiliśmy w Jezierzycach) i nim doszliśmy nad Jezioro Dereń. Ścieżka prowadzi wzdłuż brzegu, więc można było podziwiać ciche, urokliwe jezioro. Po chwili doszliśmy nad Jezioro Leniwe, chyba jeszcze ładniejsze. Choć jeziora nazwa nie motywowała do wysiłku musieliśmy przyśpieszyć, bo zbliżał się wieczór, a rozbijanie namiotów po ciemku nie jest proste. Również przejście niebieskiego szlaku w okolicy jeziora Glinna nie nalezy do prostych. Wiosną Ogród dendrologiczny w Glinnej - w roku 1823 ówczesny właściciel folwarku Glinna założył szkółkę drzew i krzewów rodzimych z myślą o obsadzaniu nimi okolicznych dróg. Wkrótce jednak zaczęto w szkółce hodować okazy gatunków egzotycznych zainteresował się szkółką Carl Ludwig Gené, nadleśniczy ze Śmierdnicy. Z jego inicjatywy zaczęto stopniowo powiększać obszar szkółki. W 1878 roku szkółka została uznana jako Królewski Ogród Dendrologiczny. Podjęto intensywne nasadzenia i większość najstarszych i najwartościowszych okazów pochodzi właśnie z tego okresu. W 1986 roku powiększono teren ogrodu, założono staw z wysepką i malowniczym, drewnianym mostkiem. Przy ogrodzie stoi wiata z miejscem na ognisko oraz punkt informacji przyrodniczo-leśnej. ścieżka ginie w bagnie, a latem, kiedy woda opada, da się jako tako przejść. Kto nie miał wprawy w przemierzaniu bagien wyniósł nieco błota na butach. Dodatkowo pojawiły się komary. Gonieni przez roje krwiopijców doszliśmy do czarnego szlaku i dalej w kierunku ośrodka wypoczynkowego na zachodnim brzegu Jeziora Glinna. Udało się dotrzeć na miejsce, rozbić namioty i nazbierać drewna na ognisko przed zachodem słońca. Kto miał siły ten wskoczył do jeziora, kto był głodny skorzystał z ogniska a, śmiertelnie zmęczeni poszli spać. Pierwszy odcinek trasy miał 21 km długości i przejście go z ciężkim plecakiem zapewne zmęczyłoby niejednego. Plan na następny dzień był już mniej ambitny. Pobudka na wschód słońca i 13 km do przejścia. Uroczysko Mosty Odcinek znad Jeziora Glinna do Podjuch Po śniadaniu i zwinięciu obozu obraliśmy kierunek na Binowo, do którego prowadzi brukowana droga. Szliśmy z nadzieją, że zastaniemy otwarty sklep, jednak dotarliśmy o conajmniej 2 godziny za wcześnie bo w niedziele otwierany jest o 11. Tak więc nic nie wyszło z uzupełnienia zapasów wody i porcji lodów na patyku. W centrum wsi weszliśmy na szlak zielony w kierunku północnym i zajadając się jabłkami z przydrożnych drzew doszliśmy do Drogi Chlebowskiej. Kierując się na północ doszliśmy do Uroczyska Mosty. Są to pozostałości przedwojennego ośrodka szkolenia saperówniemieckich. Uczyli się wysadzać różne konstrukcje - mosty, drogi, tory kolejowe. Do dziś pozostały betonowe konstrukcje 3 mostów. Stąd już było blisko do Podjuch gdzie kończyła się nasza wyprawa. Trasa nie była łatwa ale widoki w trakcie marszu zrekompensowały trudy. Niektórzy dowiedzieli się także, że warto zabrać śpiwór i namiot, aby spać we względnie komfortowych warunkach. 13

14 Historia Binowa Wykopaliska z epoki brązu wskazują, że Binowo to bardzo stara wieś słowiańska. Należała w przeszłości do cystersów z Kołbacza. Nazwa dzierżawcza pochodzi od Bień (1234 Bienowo), skrótu imienia Benedykt. W średniowieczu zasłynęło ze względu na znajdujące się tu cudowne źródełko. Lecznicze właściwości tego źródła znane były nie tylko na Pomorzu. Wprowadzenie reformacji oraz sekularyzacja klasztoru w Kołbaczu nie zmniejszyła liczby przybywających tutaj ludzi. W XVIII wieku, wykorzystując popularność tego miejsca, planowano utworzenie w wiosce uzdrowiska. Realizację tych planów porzucono, gdyż przeprowadzone badania wody nie potwierdziły jej leczniczych właściwości. Do Binowa prowadzą szlaki turystyczne: - z Klucza przez Bukowiec z Gryfina przez Stare Brynki i Chlebowo - z Podjuch (PKP) przez Żydowce, Klucz, Chlebowo - ze Zdrojów (Szmaragdowe) z Gryfina, przez Wełtyń, Zelisławiec - ze Zdrojów (krzyżówka) przez Kijewko, Kołowo z Wielgowa, przez Płonię, Jezierzyce, Śmierdnicę, jez. Glinna PKS do Binowa kursuje z Gryfina lub Kołbacza. Dojazd samochodem od Podjuch, (ul. Smocza) dalej Drogą Kołowską i w prawo Mazowiecką. Binowo Park Golf Club Pole golfowe powstało w 2000 roku na skraju Puszczy Bukowej. Znajdują się tu 9-dołkowe pole treningowe, 18-dołkowe pole mistrzowskie, tereny do ćwiczeń oraz budynek klubowy z restauracją i salą konferencyjną. Pomysłodawcą budowy pola był szwedzki przedsiębiorca Sven-Olov Brax. W roku 1990 zainwestował on w gospodarstwo rolne zajmujące obszar ok ha. Od 1997 roku grunt przekształcano na potrzeby pola golfowego. Latem 1999 roku zakończono pierwszą część projektu golfowego. Jesienią, główne 18-dołkowe pole zostało obsiane, a w lipcu 2000 oddane do użytkowania. Projekt pola oparto na pięknej rzeźbie terenu Binowa z jego naturalnymi oczkami wodnymi i Binowo stawami. Oficjalne otwarcie 18-dołkowego pola w Binowie nastąpiło 3 września 2000 r. Wśród honorowych gości byli m.in. Księżniczka Szwedzka Birgitta oraz szwedzka legenda golfa - Sven Tumba. 14 Puszczańskie wsie I Binowo

15 Jezioro Binowskie polodowcowe jezioro, leżące w środkowej części Polany Binowskiej, bezodpływowe, zasilane spływami wód opadowych. Powierzchnia 52,4 ha. Głębokość średnia 5,5 m, największa 9,4 m. Brzegi od zachodu suche, zalesione, od wschodu i północy częściowo podmokłe, zarastające trzciną i szuwarami. Niegdyś miało idealnie czystą wodę, słynęło z wyjątkowej obfitości ryb i raków. Akwen nadal jest atrakcyjny dla wędkarzy, jednak postępujące zanieczyszczenie wody powoduje nieodwracalne szkody, np. wyginęła sieja i sielawa. Wypoczynek nad jeziorem możliwy jest na plaży niestrzeżonej Jarząbki, po zachodniej stronie jeziora (w okresie letnim funkcjonuje tu pole namiotowe) jak również w prywatnych ośrodkach wypoczynkowych, np. Działa też wypożyczalnia sprzętów wodnych. Kościół Na uwagę zasługuje gotycki kościół filialny p.w. św. Maksymiliana Marii Kolbego. Usytuowany jest na naturalnym wzniesieniu terenu w centralnej części wsi. Wzniesiony był w XIV wieku z kamieni narzutowych na planie prostokąta. Wieża została dobudowana później. Kościół popadł w ruinę po 1945 roku, odbudowany w latach i poświęcony 7 listopada 1982 roku. Przed wojną jezioro Binowskie było celem licznych wycieczek. Aby zapewnić turystom obsługę gastronomiczną powstały zajazdy i gospody. W centrum wsi stał Gasthof von Albert Schulz. Budynek już nie istnieje. Stał 150 m od budynku szkoły, przy drodze prowadzącej do plaży Jarząbki. Seeblick - restauracja i kawiarnia prowadzone przez Waltera Zehm a stała nad jeziorem Binowskim w miejscu dzisiejszej plaży Jarząbki. Po budynkach zachowała się piwnica i część fundamentów. Binower Spitze - przysiółek wsi Binowo nazywany przez turystów Karczma. Budynek zachował się jednak nie jest prowadzona tu żadna działalność turystyczna. Restauration Fliederbruch - restauracja stała na północnym krańcu Polany Binowskiej, nazywanym obecnie Stępnówka. Budynki już nie istnieją. Cudowne źródło i wizerunek Madonny Od wczesnego średniowiecza Binowo było słynnym miejscem pielgrzymkowym. Czczony był tu wizerunek (obraz? figurka?) Madonny z Dzieciątkiem, którego sława rozprzestrzeniała się dzięki zakonnikom po całym terenie Pomorza. Istniało tu również cudowne źródełko, w pobliżu którego powstała początkowo kamienna kaplica, a następnie kościół. Jedna z dwóch gotyckich rzeźb Madonny tronującej, jakie znaleziono w pobliskim Gardnie, może być repliką cudownego wizerunku Marii z Dzieciątkiem z Binowa. Prawdopodobna replika Madonny z Binowa (XIII w.) 15

16 Rodzima wiara Tekst: Robert Biegas Zdjęcia: Krzysztof Matysiak Czym jest rodzima wiara? Najprościej i bardzo skrótowo rzecz ujmując, jest to system wierzeń przedchrześcijańskich Słowian (a więc także Polaków), upatrujący w działających w naszym świecie siłach natury przejawu działalności istot wyższych, zwanych bogami. Czy jednak da się w dzisiejszych czasach wierzyć tak, jak nasi przodkowie przed wiekami? Czy nie koliduje to z naszą - znacznie bardziej rozwiniętą - wiedzą o tym, czym są siły działające w naturze? I wreszcie, po co w ogóle wracać do tego, co zostało zapomniane, wymazane z naszej historii? Lecz czy aby napewno wymazane? 16 W około Puszczy I Rodzima słowiańska wiara

17 Badanie wierzeń naszych przodków to trudne zadanie. Chrystianizacja prowadzona przez misjonarzy kościoła katolickiego miała na celu wymazanie wszelkiego śladu po "pogańskich wierzeniach" i w dość dużym stopniu im się to udało. Mimo, iż najprawdopodobniej bezpowrotnie zniszczyli sporą część naszych wierzeń, to zostawili też wiele tekstów i kronik, które dzisiaj pomagają nam je rekonstruować. Poza tym istnieją jeszcze równie pomocne w poznawaniu przeszłości Słowiańszczyzny teksty ze źródeł niechrześcijanskich, jak np. opisy podróżnika i kupca Ibrahima Ibn-Jakuba. Kroniki oraz przekazy, zarówno te rodzime jak i zagraniczne są, bardzo ważnym źródłem wiedzy, dzięki któremu wiemy m.in. jakie imiona nosili bogowie, którym przodkowie oddawali cześć, jakie funkcje im przypisywano (choć w przypadku niektórych bogów, wśród badaczy nadal trwają spory co do tego), jakie składano im ofiary itd. Bardzo ważnym źródłem jest także... folklor. To właśnie folklor, zwany też kulturą ludową, jest tym, co przechowało najwięcej zwyczajów, praktyk, klechd oraz mitów. Można nawet posunąć się do stwierdzenia, że folklor to nic innego jak do pewnego stopnia schrystianizowane pogaństwo, z którego po zdjęciu płaszczyka chrześcijańskich interpretacji i symboliki wyłoni się to, co staramy się zrekonstruować. Obserwowany współcześnie swoisty renesans rodzimej słowiańskiej wiary zawdzięczamy ciężkiej pracy wielu badaczy. Prekursorem badań nad przedchrześcijańskimi wierzeniami Słowian jest bez wątpienia Zorian Dołęga- Chodakowski (właściwie Adam Czarnocki) - etnograf, archeolog i historyk - którego dzieło O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem zapoczątkowało badania w dziedzinie wierzeń i obyczajów słowiańskich, prowadzone później przez takich badaczy jak Aleksander Gieysztor, Henryk Łowmiański, Jerzy Strzelczyk, Kazimierz Moszyński, Artur Kowalik i wielu innych. Dzięki nim możliwe stało się odtworzenie nie tylko schematu pewnych kluczowych świąt i obrzędów, ale w dużym stopniu także symboliki tak ważnej dla rytuałów i odczytania ich pierwotnego znaczenia. Tak więc połączenie wiedzy zawartej w tekstach i kronikach, z analizą kultury ludowej, pozwoliło już teraz w dość sporym stopniu odtworzyć to, co przed wiekami starano się całkowicie wytępić. Badania cały czas są prowadzone - nie tylko w Polsce, ale też w innych krajachsłowiańskich, nie tylko przez profesjonalnych badaczy, ale i przez samych rodzimowierców. Jako iż temat dawnych wierzeń jest tak rozległy, że można by napisać na ten temat książkę - i w istocie nie jedna już powstała - postaram się przedstawić to zagadnienie na tyle zwięźle na ile jest to możliwe, a przy tym na tyle dokładnie, aby przybliżyć je w formie zrozumiałej i spójnej dla niezorientowanej w temacie osoby. Tyle bowiem uczymy się w szkołach o mitologii Greków i Rzymian, zaś o rodzimej - nic lub prawie nic, poza ogólnikowymi (i przeważnie od dawna już zdezaktualizowanymi ze względu na postęp w badaniach) stwierdzeniami, że była. A przecież - jak pisał Mikołaj Rej - Niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają. Ba! Nie tylko język, ale i kulturę, wierzenia oraz mitologię! W co wierzyli dawni Słowianie? Wierzenia naszych przodków można scharakteryzować jako politeizm (wielobóstwo) lub henoteizm (wielobóstwo, z jednym bogiem nadrzędnym), gdzie poszczególni bogowie sprawują pewne określone funkcje i przez to są gwarantem utrzymania porządku we wszechświecie. Bogów zaś przodkowie upatrywali w siłach natury, wierząc, że są one widocznym w naszym świecie przejawem Ich istnienia i działalności. Zrekonstruowany na podstawie informacji zawartych w kronikach i analizie folkloru oraz innych źródeł panteon bogów Słowian, uznawany przez dzisiejszych rodzimowierców prezentuje się mniej więcej tak: Trygław (Trzygłów) - ojciec bogów. To on dał początek wszystkim pozostałym bogom. Trzy głowy znajdujące się na posągu przedstawiającym go, symbolizują jego władzę zwierzchnią nad trzema światami, co czyni go także strażnikiem równowagi panującej we wszechświecie. Jego głównym ośrodkiem kultowym na Słowiańszczyźnie był Szczecin, gdzie znajdowała się jego świątynia, przy której hodowany był czarny koń poświęcony Trygławowi i którego wykorzystywano do wróżb, decydujących m.in. o podejmowaniu wypraw wojennych. Perun - gromowładny bóg wojny, walki i oręża, patron wojowników. Opiekun świata ludzi. Czczony przez wszystkich Słowian, a także Bałtów, czego dowiodły badania językoznawcze. Za dom boży Peruna, jak wynika z opisów Hieronima z Pragi (XV w.) szerzącego chrześcijaństwo na Litwie, uważano najstarszy dąb w lesie. Bronią Peruna w tradycji słowiańskiej są pioruny, którymi w czasie burzy ciska on w czarty i inne złe istoty demoniczne, oraz w złych ludzi. Wg mitologii jest jednym z dwóch bogów (drugim jest Weles), którzy stworzyli świat (ten w którym żyjemy) a potem ludzi. Perperuna - bogini urodzaju i wegetacji (utożsamiana z deszczem), towarzyszka Peruna. Weles - bóg magii, wiedzy i przysiąg, opiekun zmarłych i władca Nawii - podziemnego (jest to metafora położenia Nawii, która wg wierzeń dawnych Słowian znajduje się w korzeniach Drzewa Wszechświata) świata umarłych. Patron kupców, poetów, muzyków i uczonych. Razem z Perunem stworzyli świat oraz (później) ludzi. Według mitologii Perun stworzył ciało człowieka, zaś Weles tchnął w nie duszę, dlatego za życia należymy do Peruna, zaś po śmierci nasze dusze wracają do krainy Welesa. Nyja - bogini śmierci i odrodzenia (reinkarnacji), towarzyszka Welesa. Swaróg - boski kowal, bóg słońca i ognia wszelakiego. Opiekun świata niebiańskiego (świata bogów). Patron kowali i czynności agrarnych. Ojciec Dadźboga i Swarożyca. Dadźbóg - syn Swaroga, bóg słońca (utożsamiany ze 17

18 słońcem jako ciałem niebieskim), dawca bogactw i pomyślności. Najprawdopodobniej Dadźbóg oraz Swarożyc są braćmi bliźniaczymi. Swarożyc - syn Swaroga, bóg ognia wszelakiego (utożsamiany z ogniem jako żywiołem), w szczególności ognia ofiarnego i domowego. Mokosz - bogini matka (matka ziemia), patronka kobiet i kobiecej sfery działalności (dom, kobiece prace oraz seksualność). Strzybóg - bóg niekorzystnych zjawisk atmosferycznych oraz wiatru. Pogoda - bogini korzystnych zjawisk atmosferycznych, towarzyszka Strzyboga. Rod - bóg narodzin i płodności, dawca życia. Opiekun rodu i rodziny. Rodzanice - trzy córki Roda, boginki losu i ludzkiej doli. W pierwszą noc po narodzeniu dziecka przędą nić jego losu i pieczętują go niewidzialnym dla ludzi znakiem na czole dziecka. Perepłut - bóg wody, opiekun stworzeń żyjących w jeziorach, rzekach, morzach i oceanach. Patron piwowarów i miodosytników. Łada - bogini wegetacji i płodności. Jarowit (Jaryło) - bóg wiosny, płodności i sił witalnych, patron mężczyzn. Marzanna (Morena) - zła bogini zimy i śmierci. Chors - chtoniczny bóg księżyca (utożsamiany z księżycem jako ciałem niebieskim), opiekun nocnych stworzeń i istot demonicznych. Świętowit - bóg wojny, urodzaju, losu i przepowiedni. Błędnie określany czasami jako Światowid. Czczony głównie w Arkonie na Rugii, gdzie znajdowała się największa na Słowiańszczyźnie jego świątynia, przy której hodowany był poświęcony Świętowitowi biały koń służący do wróżb. W dłoniach przedstawiającego go posągu umieszczony był róg obfitości, który co roku napełniany był nowym winem lub miodem w trakcie święta zwanego Libacją. Świątynia prawdopodobnie pełniła także rolę skarbca publicznego Rugian, zaś do jej ochrony służyła tzw. Drużyna Boga licząca 300 konnych wojów. Aby jednak lepiej zrozumieć jak nasi przodkowie postrzegali otaczający Ich świat, należy także zapoznać się z występującą w ich wierzeniach koncepcją trójpodziału wszechświata, wyrażoną na posągu zwanym Światowidem ze Zbrucza, który został wydobyty z rzeki Zbrucz na Ukrainie w 1848 roku, a obecnie znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Krakowie. Koncepcja ta mówi, że wszechświat składa się z trzech światów (w rozumieniu dzisiejszej nauki, określilibyśmy je jako inne wymiary) ułożonych wertykalnie (pionowo) na tzw. Drzewie Wszechświata. Są to kolejno: świat bogów (umiejscawiany w jego koronie), świat ludzi oraz świat zmarłych (umiejscawiany w jego korzeniach). Światy te do pewnego stopnia przenikają się (w czasie przesileń i równonocy nawet mocniej, dlatego okresy te są tak ważne), dzięki czemu możemy zauważyć w naszym świecie zarówno przejawy działania bogów (siły natury) jak i wpływ świata zmarłych (pojawiające się 18 W około Puszczy I Rodzima słowiańska wiara

19 od czasu do czasu dusze, przypadki nawiedzeń miejsc oraz nawiązywania kontaktów z duchami - choć wśród tych przypadków są i fałszerstwa, to jednak istnieją przypadki uznane przez naukę za autentyczne). Jest pewne, że dawni Słowianie wierzyli także w reinkarnację, a raczej wędrówkę dusz odbywającą się pomiędzy naszym światem a światem umarłych (zwanym Nawią), czego echa można doszukać się także w naszym folklorze. Nie przebiegała ona jednak tak jak w wierzeniach hinduistycznych, gdzie wierzy się, że człowiek może odrodzić się jako dowolna istota w zależności od jego Karmy - dobrej lub złej. Nasi przodkowie wierzyli, że dusza ludzka może odrodzić się jedynie w obrębie własnego rodu lub plemienia (a więc tylko jako człowiek i w którymś ze swoich potomków), czego pozostałością jest m.in. zanikający już dzisiaj zwyczaj nadawania dzieciom imion po przodkach (np. nieżyjącym już dziadku) w nadziei, że zyska ono dzięki temu jakieś pozytywne cechy owego przodka. Słowianie wierzyli więc w powtarzający się cykl narodzin życia i śmierci. Zaświaty tedy pełniły rolę odmienną niż w religiach monoteistycznych, takich jak judaizm, chrześcijaństwo czy islam - gdzie dusze udawać się mają w zaświaty na stałe. Wg wierzeń dawnych Słowian zaświaty są tylko "przystankiem", gdzie dusza udawać się miała w celu oczyszczenia i przygotowania do kolejnego wcielenia. Do Nawii jednak nie każdy mógł trafić - tam udać się mogła jedynie dusza człeka prawego, dobrego. Niegodziwców czekał inny los. Za popełnione niegodziwości dusza miała błąkać się po naszym świecie jako upiór tak długo, aż odpokutuje za swe przewiny. Skoro więc istniały złe dusze, to należało się przed nimi chronić. Wierzono tedy, że pewne rośliny (oprócz właściwości leczniczych) oraz przedmioty posiadają magiczne właściwości apotropeiczne, czyli odstraszające złe duchy oraz wszelkie nieprzyjazne człowiekowi byty demoniczne. Mogły to być wszelkiej maści ostre przedmioty, jak np. noże, miecze, topory, czy nawet zawieszane na ścianach domostwa poroże zwierząt, a w przypadku roślin określone zioła, których zapachu złe istoty demoniczne miały nie znosić i przez to trzymać się z dala od obejścia. Powszechna była też wiara w moc amuletów (zwanych kaptorgami) oraz określonych symboli magicznych. Jednak oprócz istot złych, wierzono też w istnienie szeregu istot demonicznych bytujacych czy to w lasach, czy na polach i łąkach, nastawionych pozytywnie lub neutralnie w stosunku do człowieka (w zależności od sytuacji lub intencji człowieka, mogły mu pomóc lub zaszkodzić), oraz w różnego rodzaju dobre duszki domowe (np. Ubożę lub Domowik), mające opiekować się obejściem, a nawet wykonywać pewne domowe prace oraz chronić domowników i hodowane zwierzęta przed nieszczęściami. Ponadto bardzo bogata demonologia (opisy demonów występujących w wierzeniach Słowian) jest jednym z tych elementów w naszym folklorze, które zachowały się najlepiej. 19

20 Święta i zwyczaje. Dawni Słowianie byli przede wszystkim ludem rolniczym, żyjącym z uprawy ziemi i hodowli zwierząt (choć jak wynika z kronik, byli także ludem wojowniczym i skorym do zaczepki), tedy bardzo ważny był dla nich cykl pór roku, wedle którego organizowali swój harmonogram zajęć na cały rok. Był więc czas na pracę, był i na świętowanie oraz zabawy. Harmonogram ten wyglądał - po krótce rzecz przedstawiając - w następujący sposób : Roczny cykl zarówno wegetacyjny jak i obrzędowy zaczynał się dla dawnych Słowian z chwilą zimowego przesilenia grudnia, czyli świętem Szczodrych Godów, kiedy to - do tej pory krótkiego - dnia, zaczynało przybywać zaś nocy ubywać. Był to czas, w którym słońce (Dadźbóg) odradzało się i od tego momentu stopniowo odzyskiwało panowanie nad światem, pokonując ciemność. Pierwotnie święto Szczodrych Godów było rozciągnięte w czasie i trwało najprawdopodobniej przez kilkanaście dni, w czasie których zaprzestawano wszelkiej pracy fizycznej i spędzano czas na wzajemnych odwiedzinach, ucztach, zabawach i radowaniu się, że zima (czas chłodu i śmierci) zaczyna odchodzić. Oryginalnie Szczodre Gody były czasem przejściowym, czasem "styku" starego i nowego roku (stąd zresztą nazwa miesiąca - styczeń ). Był to także czas poświęcony duszom zmarłych przodków, więc na cmentarzach urządzano uczty, zostawiano jedzenie i palono ogniska, aby dusze (które przebywały w naszym świecie od czasu święta Dziadów i pozostające między nami aż do czasu Jarych Godów) mogły się posilić i ogrzać. Potem, po bardzo trudnym dla ludzi okresie zimy, następował powrót wiosny rozpoczynający się świętem Jarych Godów 21 marca - a więc w dniu wiosennej równonocy. Towarzyszące temu okresowi obrzędy miały wnieść do domostw radość życia oraz zapewnić urodzaj na cały rozpoczynający się rok. Bardzo ważnym rytuałem było palenie lub topienie kukły przedstawiającej złą boginię zimy i śmierci - Marzannę (Morenę). Czynność ta miała przegnać zimę precz - jej czas już minął, a nastał czas odradzania się życia. Bóg wiosny, sił witalnych i patron mężczyzn - Jaryło (Jarowit) powrócił, więc po rytuale przepędzenia zimy przychodziła kolej na powitanie wiosny. W tym celu na wzgórzach i wniesieniach mężczyźni rozpalali ogniska mające dodatkowo przyspieszyć nadejście oczekiwanych ciepłych dni. W czasie tym sprzątano obejścia, prano i szykowano nowe odzienie, pieczono ciasta (tzw. kołacze) a także malowano jajka - symbol życia oraz płodności, zaś młodzi zajmowali się poszukiwaniem witek (gałązek) wierzbowych i leszczynowych pokrytych pąkami bazi, z których następnie robili wiechy (coś w rodzaju dzisiejszych palm wielkanocnych). W czasie święta urządzano barwne pochody i muzykowano, robiąc przy tym bardzo dużo hałasu aby wywołać burzę i deszcz. Powodem tego było przekonanie, że dopiero po pierwszej wiosennej burzy matka ziemia (bogini Mokosz) staje się płodna i dopiero wtedy można rozpocząć prace związane z uprawą roli. Kolejnym ważnym świętem było dla przodków Święto Kresu zwane też Nocą Kupały, która miała miejsce w czasie letniego przesilenia, najczęściej (nie uwzględniając roku przestępnego) w noc z 21 na 22 czerwca. Było to święto wody i ognia (żywiołów mających wtedy nabierać mocy oczyszczającej - woda oczyszcić miała ciało z chorób i dolegliwości, zaś ogień - duszę), ale przede wszystkim życia, miłości i płodności w trakcie którego młodzi ludzie mieli jedyną wówczas możliwość skojarzenia się w pary wedle własnego uznania (wówczas małżeństwa były aranżowane przez rodziców młodych lub starszyznę rodu). Obchody Nocy Kupały rozpoczynały się tuż po zachodzie słońca. Rozpalano wtedy ogniska (zwane sobótkami), w których palono zioła mające odegnać od świętujących złe moce, zażywano w rzekach lub jeziorach rytualnej kąpieli dla oczyszczenia ciała, zaś wsród radosnych zabaw częste były tańce, wróżby i skoki przez ogniska. Dziewczęta plotły wianki z ziół i kwiatów, w które wplatały płonące łuczywa a następnie puszczały nurtem rzeki - dalej zaś czekali już chłopcy, aby wyłowić wianek i móc znaleźć jego właścicielkę - najprawdopodobniej jednak dziewczęta potajemnie informowały swoich wybranków o tym, który wianek mają wyłowić. Po dobraniu się w pary, młodzi udawali się na poszukiwania kwiatu paproci, mającego przynieść znalazcy szczęście i bogactwo oraz pomyślny los. Najprawdopodobniej jednak "swieżo upieczona" para inaczej pożytkowała ten czas, zwłaszcza że w tą noc młodzież mogła sobie pozwolić - bez żadnego sprzeciwu ze strony rodziców i straszyzny rodu - na miłosne figle jeszcze przed swadźbą (ślubem). W okresie równonocy jesiennej 23 września, przodkowie świętowali Dożynki zwane też Świętem Plonów. Dożynkom towarzyszyły różne praktyki i (nawet do niedawna zachowane) zwyczaje związane np. z ostatnią kępą niezżętego zboża, które po żniwach przez jakiś czas pozostawiano na pustym już polu dla ciągłości urodzaju. Właściwe święto rozpoczynało się wiciem przez kobiety wieńca (z tych wcześniej pozostawionych na polu zbóż) i udekorowania go ziołami oraz kolorowymi wstążkami. Ponadto w okresie tym dziękowano bogom za plony i proszono o jeszcze lepsze w przyszłym roku, a także czyniono wróżby. Z części zebranych plonów pieczono ogromny kołacz, kapłan w trakcie uroczystości stawał za nim i pytał świętujących czy go widzą, jeśli odpowiadali że go widać, to życzył świętującym, aby w przyszlym roku plony były tak obfite, aby nie było go zza kołacza widać. Następnie przychodził czas na święto przodków - Dziady, obchodzone w okolicach końca października - początku listopada. Święto to jako jedyne nie miało stałej daty, ponieważ było ściśle zależne od faz księżyca. 20 W około Puszczy I Rodzima słowiańska wiara