Rola dokładności wyznaczania konwergencji wyrobisk w aspekcie zagospodarowania pustek poeksploatacyjnych w kopalniach soli

Transkrypt

1 Iwona JANKOWSKA Mieczysław KWAŚNIAK Wydział Geodezji i Kartografii, Politechnika Warszawska Rola dokładności wyznaczania konwergencji wyrobisk w aspekcie zagospodarowania pustek poeksploatacyjnych w kopalniach soli The role of the accuracy of determining the convergence of excavations in the aspect of development of cavities voids in salt mines Streszczenie Prognozowanie zmian geometrii wyrobisk górniczych jest trudne ze względu na skomplikowaną budowę geologiczną górotworu. Pustki poeksploatacyjne w kopalniach soli najczęściej pozostawia się bez obudowy zabezpieczającej. Optymalny dobór metod obserwacji zmian geometrii wyrobisk oraz podejmowanie odpowiednich działań inżynierskich wspomaga prawidłowe prowadzenie prac wydobywczych, kontrolę powierzchni terenu i zminimalizowania szkód górniczych. Obecnie chodniki i komory solne w kopalniach w Kłodawie, Wieliczce czy Bochni wykorzystywane są jako szlaki turystyczne, hotele, a także obiekty sakralne. Systematyczne pomiary i interpretacja wyników pozwala na śledzenie charakteru zaciskania użytkowanych wyrobisk. W przyszłości działania te mogą przyczynić się do wykorzystania wyrobisk jako miejsc magazynowania surowców strategicznych lub składowania odpadów. Summary Forecasting changes in the geometry of the mine workings is difficult because of the complicated geological structure of the rock body. Post-mining voids in salt mines are frequently left without a protective case. Optimal selection of observation methods for excavations geometry changes and taking appropriate engineering actions supports proper conduct of mining activities, control of the land surface and to avoid mining damage. Currently, galleries and salt chambers in Kłodawa, Wieliczka or Bochnia mines are used as hiking trails, hotels, as well as religious buildings. Systematic measurements and the interpretation of their results allows to track the nature of excavations convergence. In the future, such activities may contribute to the use of mine workings as places of strategic raw materials storage or waste disposals. Wstęp Według źródeł historycznych podziemna eksploatacja złóż soli na ziemiach polskich ma kilkusetletnią tradycję. Pierwsze solanki w okolicach Wieliczki eksploatowano już w XII wieku. Sama kopalnia soli w Wieliczce powstała ponad 700 lat temu[11]. Zarówno podczas naturalnego procesu wypłukiwania soli przez migrującą w płytko zalegających złożach wodę jak i eksploatacji złoża przez ługowanie powstają puste przestrzenie zwane kawernami. Ich badanie i kontrola zmian geometrii jest utrudniona ze względu na brak bezpośredniego dostępu do pustek. Zauważalnymi skutkami wieloletniego zaciskania wyrobisk w kopalniach eksploatujących złoże soli tradycyjnymi metodami górniczymi są wybrzuszone filary czy popękane belki podporowe. Nieliczne opisy przejawów deformacji wyrobisk znajdujące się w archiwach KS Wieliczka wiążą się z towarzyszącymi pracom górniczym nagłymi zdarzeniami takimi jak pożary, zawały komór, zapadliska na powierzchni lub wdarcie się wody do wyrobisk. Pierwsze obserwacje dołowe zaczęto prowadzić ok 100 lat temu [3], a pierwsze akty prawne regulujące prowadzenie eksploatacji złóż soli opublikowane były w latach 60-tych [9] i 70-tych[16]. Na decyzję o wprowadzeniu szczegółowych 32

2 przepisów i nakazu monitorowania deformacji wyrobisk i górotworu oraz szkód górniczych na powierzchni miała wpływ katastrofa w kopalni soli w Wapnie. Wysad solny w Wapnie to struktura o długości 900 m i szerokości ok. 400m [23]. Początkowo, z wysadu tego eksploatowano gips z czapy chroniącej złoże. W 1911 r. rozpoczęto roboty udostępniające złoże soli. Eksploatacja prowadzona była z przerwami przez około 50 lat. Do 1975 roku powstało siedem poziomów eksploatacyjnych, a kolejne trzy były w fazie przygotowania. Ich uruchomienie planowane było na rok Po kilkuletnim narastającym dopływie wody poprzez system szczelin i spękań w czapie iłowo-gipsowej oraz w górotworze, w 1977 r. nastąpiło katastrofalne zatopienie wyrobisk. Szkody górnicze na powierzchni objęły znaczny obszar terenu, podjęto decyzję o zamknięciu kopalni ze względów bezpieczeństwa. Likwidacja szkód górniczych trwała do 1986 r. Była to największa katastrofa górnictwa solnegow Polsce. Prezes Wyższego Urzędu Górniczego powołał komisję, której zadaniem była między innymi analiza przyczyn i okoliczności katastrofy oraz opracowanie wniosków i wytycznych mających zapobiec podobnym zdarzeniom w przyszłości.[17] Rys. 1 Zapadlisko po katastrofie w Kopalni Soli w Wapnie [23] Wynikiem prac komisji było zarządzenie Naczelnego Dyrektora ZKChemu [18], wprowadzające obowiązek wykonywania obserwacji ruchów górotworu w kopalniach soli eksploatujących złoża wysadowe. Kolejne wytyczne opublikowano w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze [19] oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie dokumentacji mierniczo-geologicznej (Dz. U. Nr 291, poz. 1713) i inne. Złoża wysadowe w Polsce Pod względem górniczym najbardziej interesujący jest rejon Polski centralnej (rys.2). Struktury solne w tym rejonie to: Kłodawa, Izbica Kujawska, Inowrocław, Góra, Wapno, Mogilno, Lubień, Łanięta, Damasławek, Rogoźno i inne. Spośród wymienionych wyżej wysadów eksploatacją objęte zostały: Kłodawa, Inowrocław, Wapno, Góra i Mogilno. Eksploatacja zalegających pierwotnie na głębokości ok. 5000m pokładów soli cechsztyńskiej jest niemożliwa. Dostępne górniczo są jedynie wysadowe struktury solne, gdzie zwierciadło solne zalega na głębokości od ok. 100 do 500 m. Zwierciadło solne pokryte jest czapą iłowo-gipsową, chroniącą sól przed czynnikami z powierzchni ziemi takimi jak wody gruntowe czy opadowe. Grubość czapy jest zmienna i wynosi zazwyczaj od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu metrów[8]. Specyfika górnictwa solnego wynika przede wszystkim z własności fizykochemicznych skał solnych. Plastyczność oraz duża wytrzymałość skał solnych 33

3 pozwala na ich eksploatację dużymi wyrobiskami komorowymi bez obudowy. Dobra rozpuszczalność w wodzie to własność, którą wykorzystuje się przy eksploatacji soli kamiennej przez ługowanie złoża wodą. [15] Rys. 2 Cechsztyńska formacja solonośna na terenach Polski (wg Dadleza 1992) [6]. 1 ciała solne przebijające mezozoik słupy, grzebienie i mury solne, 2 ciało solne nieprzebijające warstwy mezozoiku - poduszki i wały solne, 3 słabo wykształcone spęcznienia solne, 4 zasięg tektoniki solnej, 5 zasięg cyklotemu cechsztyńskiego Z2 (Strassfurt). Sól kamienna pod względem mechanicznym ma nietypowe własności. Stanowi ośrodek reologiczny tj. sprężysto-plastyczno-lepki w którym całkowite odkształcenie jest sumą odkształceń wywołanych przez trzy zjawiska.[8] Są nimi: 1. sprężystość odkształcenie sprężyste ustępuje, jeśli zniknie obciążenie, 2. plastyczność odkształcenie plastyczne pozostaje mimo cofnięcia obciążenia, 3. pełzanie plastyczno-lepkie odkształcenie nie pojawia się natychmiast, ale narasta przez cały czas poddania obciążeniom. Zjawiska te odpowiadają za deformacje powodujące zmniejszenie objętości wyrobisk i kawern. Miarą zaciskania pustek jest konwergencja. Metodyka wyznaczania konwergencji wyrobisk komorowych i korytarzowych W literaturze pojęcie konwergencji definiowane jest jako powolne i stopniowe samozaciskanie się wyrobisk [8] lub jest terminem określającym ujemny przyrost odległości między ścianami podziemnych wyrobisk i jest mierzalnym przejawem procesu zaciskania pustek poeksploatacyjnych [7]. Zgodnie z definicją zaczerpniętą ze słownika języka polskiego [20] konwergencja inaczej zbieżność; oznacza proces dążenia do określonej wartości w czasie; lub zmierzania do określonego punktu, lub wspólnego punktu; w górnictwie określa się tak zaciskanie wyrobisk, czyli zbieganie się stropu ze spągiem i ociosów (rys. 3). 34

4 Rys. 3 Model przemieszczeń w prostopadłościennej komorze ulegającej zaciskaniu [7]. Charakter konwergencji zależy od właściwości skał i wielkości naprężeń w otoczeniu wyrobiska. Obserwując zmiany konwergencji w czasie, można określić proces deformacji w otoczeniu wyrobisk i przewidywać jak kształtować się on będzie w przyszłości. Jak wykazały badania modelowe oraz in situ, w środku ścian prostopadłościanu przemieszczenia w kierunku do nich prostopadłym (u, v, w) są największe. Przemieszczenia wzdłuż linii łączących punkty u-u, v-v oraz w-w i równoległych do kierunków x, y, z tworzą maksymalne konwergencje, które określa się liniowymi konwergencjami głównymi [7]. Wieloletnie badania prowadzone w kopalniach soli wykazały, iż zjawisko konwergencji w złożach soli jest długookresowe a jego intensywność jest mała. Zależność ta determinuje stosowanie niekonwencjonalnych narzędzi pomiarowych i unikalnych technologii pomiaru. Od ponad ćwierć wieku w obserwacjach i badaniach tych zjawisk specjalizuje się OBR Chemkop z Krakowa [24]. To właśnie ten Ośrodek Badawczo Rozwojowy opracował szereg nowatorskich (autorskich) rozwiązań pomiarowych oraz patentów. Rys. 4 Baza rurowa w komorze Michałowie KS Wieliczka [3] 35

5 W pomiarach konwergencji w kopalniach soli stosowano [24]: 1. Stacjonarne konwergometry: rurowe (łaty konwergencyjne) (rys. 4), drutowe, prętowe, taśmowe. Konwergometry taśmowe i ekstensometry drutowe ze stałym naciągiem i z wbudowanymi śrubami mikrometrycznymi według producenta osiągają dokładność ±0,3 mm, ale praktyczny średni błąd określenia konwergencji to ok. ±0,5 mm/25 m [10]. 2. Ekstensometry sprężynowe - to przenośne, sprężynowe urządzenie odczytowe dla typowej taśmy mierniczej (drutu) (rys. 5,6). Ekstensometr z obu stron zakończony jest zaciskami (zaczepami) pozwalającymi na dokładne i powtarzalne mocowanie na (wykonanych z trudnokorodujących metali znakach) reperach. Główna część pomiarowa przyrządu to śruba mikrometryczna o zakresie 25 mm i dokładności 0,01 mm. Śruba pozwala na odczyt z dokładnością 0,01 mm, jednak rzeczywistą dokładność przyrządu należy oceniać na ok. 0,1 mm [13]. Rys. 5 Schemat stabilizacji reperów wgłębnych i pomiaru przemieszczeń [13] Rys. 6 Ekstensometr foto. I. Jankowska 3. Przenośny konwergometr z suwmiarką jako urządzeniem odczytowym dla baz stabilizowanych znakami kulowymi do pomiaru przemieszczeń krótkich baz komorowych i chodnikowych (rys. 7, 8). Dokładność konwergometru suwmiarkowego wynosi ok. ±0,5 mm, a średni błąd określenia konwergencji ok. ±0,7 mm przy długości baz do 6 m [10]. Rys. 7 Konwergometr suwmiarkowy foto. I. Jankowska 36

6 Rys. 8 Przenośny konwergometr suwmiarkowy [5] 4. Laserowy dalmierz DISTO. Pomiary przenośnym dalmierzem laserowym DISTO (najstarszym modelem) firmy Leica rozpoczęto w 1996 roku (rys. 10, 11). Dalmierz ten stosowany jest do pomiaru odległości na wcześniej wybranych, przygotowanych i zastabilizowanych bazach pomiarowych. Dokładność pomiaru odległości tym dalmierzem wynosi według producenta i użytkowników ok. 2-3 mm w zakresie pomiaru do kilkudziesięciu metrów [2]. Rys. 9 Sposób mocowania dalmierza DISTO oraz znaku pomiarowego foto. I. Jankowska Rys. 10 Schemat dalmierza wiszącego [3] Rys. 11 Układ baz pomiarowych w przekroju poprzecznym komory 6 KS Kłodawa [2][4] 37

7 Metodę tę stosuje się głownie w komorach kopalni soli. Pomiaru dokonuje się połowie długości komory (rys. 11). Polskie doświadczenia w pomiarach konwergencji w kopalniach soli są ogromne. Szereg metod i instrumentów zostało skonstruowanych specjalnie na potrzeby badania deformacji złóż soli. Podczas prac badawczych wiele instrumentów lub urządzeń pomocniczych do pomiaru konwergencji opatentowano, np. schemat rys. 10. Rozpatrując dokładność pomiarów trzeba mieć na uwadze, iż zależy ona w dużej mierze od warunków w jakich prowadzone były te pomiary, samych czynności pomiarowych i stosowanych urządzeń. W publikacjach czy w dokumentacji pomiarowej znajdującej się w archiwum kopalń na ogół brak jest takich danych. Prognozowanie zaciskania wyrobisk w aspekcie zapewnienia bezpieczeństwa kopalni Na potrzeby tego artykułu do analiz wykorzystano wyniki pomiarów konwergencji wyrobisk górniczych w polu 2 Kopalni Soli Kłodawa. Obserwacje prowadzone były od 1979 roku z przerwami do 2015 r. Pomiary prowadzone były nieregularnie, brakuje także informacji w jakich okresach jakie urządzenia pomiarowe były stosowane. Nie było też przeprowadzonej analizy dokładności ani prognozowania charakteru zachodzących zjawisk na opisywanym fragmencie pola 2. Wyniki pomiaru konwergencji na poszczególnych bazach stacji pomiarowej w kopalni można wykorzystać do określenia charakteru procesu zaciskania wyrobisk, a także do oceny dokładności wyznaczonej funkcji aproksymującej zmiany konwergencji. Na rysunku 11b przedstawiono przykładowe wykresy konwergencji dla kilku baz pomiarowych istniejących we wspomnianym polu 2 Kopalni Soli Kłodawa. Rys. 12 Zmienność konwergencji w funkcji czasu dla przykładowych baz pomiarowych Z rysunku 12 wynika, że do opisania zmienności konwergencji można użyć funkcji eksponencjalnej. Do podobnego wniosku doszli również m.in. autorzy prac [7], [10]. Stąd do przeprowadzenia analiz przyjęto ogólny model zmiany konwergencji w postaci: 38

8 (!) = " #$!+% +& gdzie: t parametr czasu; a i b parametry określające kształt funkcji aproksymującej; d parametr translacyjny modelu. W trakcie realizacji zadania aproksymacyjnego można dokonać również oceny dokładności, obliczając stosowne błędy średnie oraz wyznaczając przedziały ufności dla modelowych wartości konwergencji: Błąd średni: 0 =! [""] gdzie n - ilość pomiarów, [vv] suma kwadratów #$3 różnic konwergencji pomierzonej i modelowej. Odchylenie standardowe: % & = '& ( ) (* ( *) $1 ) & Połowa szerokości przedziału ufności: p u = 3 )% & ) 0 Poniżej przedstawiono przykładowe wyniki aproksymacji zmienności konwergencji, uzyskane na podstawie pomiarów wykonanych w Kopalni Soli Kłodawa w wyrobiskach korytarzowych w polu 2 w pionie nr 0 i 21, usytuowanych na dwóch poziomach eksploatacyjnych 525 i 600 (rys. 13, 14). Do realizacji zadania aproksymacji i wyznaczenia nieznanych parametrów przyjętego modelu wykorzystano algorytm metody najmniejszych kwadratów. Rys. 13 Schemat rozmieszczenia miejsc pomiaru konwergencji w polu 2 fragment map wyrobisk górniczych kopalni Kłodawa [4] Rys. 14 Schemat rozmieszczenia punktów w stropie, spągu i ociosach na stacjach pomiarowych w wyrobiskach korytarzowych w polu 2 KS Kłodawa (P P przekrój prawy, P S przekrój środkowy - u wejścia do komory, P L przekrój lewy). 39

9 Na rysunku 14 przedstawiono wykres funkcji modelowej aproksymującej zmienność konwergencji na stacji pomiarowej w polu 2 na poziomie eksploatacyjnym 525 m w pionie nr 21 (w przekroju lewym P L zob. rys. 13). Parametry modelu a, b i d dla tego przypadku wyniosły odpowiednio: a=0, ; b=3,6399 i d=2436,9. Błąd średni m 0 wyniósł 1,34mm, a odchylenie standardowe s f mieści się w przedziale! " #0,168; 0,425$. Rys. 15 Wykres funkcji modelowej na tle wyników pomiarów (pole 2, pion 21, poziom 525). (opracowanie: I. Jankowska) Rys. 16 Wykres funkcji modelowej na tle wyników pomiarów (pole 2, pion 21, poziom 600). (opracowanie: I. Jankowska) 40

10 Dla porównania kolejny wykres (rys. 15) przedstawia wyniki aproksymacji dla stacji pomiarowej w polu 2 na poziomie eksploatacyjnym 600 w pionie nr 21 (wg rys. 13 stacja pomiarowa w przekroju P L ). Parametry modelu a, b i d dla tego przypadku wyniosły odpowiednio: a=0, ; b=5,3908 i d=4277,3. Błąd średni m 0 wyniósł 3,32mm, a odchylenie standardowe s f mieści się w przedziale! "#0,174; 0,378$. W tablicy 1 przedstawiono porównanie wartości odchylenia standardowego s f oraz wartości m 0 w odniesieniu do wartości konwergencji docelowej (wartość wskazywana przez asymptotę funkcji modelowej) dla pozostałych przekrojów na stacjach pomiarowych w pionach 0 i 21 pola 2 w poziomach 525 i 600. Tablica 1 Parametry dokładności aproksymacji dla wszystkich baz pomiarowych w pionach 0 i 21 pola 2 Nazwa stanowiska pomiarowego konwergencja Odchylenie standardowe m 0 docelowa [mm] min(! ) max(! ) [mm] Pole_2_nr0_poz_525_pion_lewa 142 0,1727 0,4084 5,88 Pole_2_nr0_poz_600_pion_srodek 312 0,1782 0,3926 5,15 Pole_2_nr0_poz_600_poz_lewa 289 0,1888 0, ,23 Pole_2_nr0_poz_600_poz_srodek 367 0,1780 0,4169 6,13 Pole_2_nr21_poz_525_pion_lewa 32 0,1701 0,4047 1,49 Pole_2_nr21_poz_525_pion_prawa 30 0,1728 0,3814 1,26 Pole_2_nr21_poz_525_pion_srodek 34 0,1888 0,4179 2,05 Pole_2_nr21_poz_525_poz_lewa (rys. 14) 36 0,1680 0,4248 1,34 Pole_2_nr21_poz_525_poz_prawa 30 0,1677 0,4283 1,20 Pole_2_nr21_poz_525_poz_srodek 28 0,1763 0,3843 1,19 Pole_2_nr21_poz_600_poz_lewa (rys.15) 215 0,1739 0,3781 3,32 Analizując przedstawione wyniki aproksymacji zmienności konwergencji na wybranych stacjach pomiarowych w wyrobiskach korytarzowych Kopalni Soli Kłodawa należy zwrócić uwagę na dosyć dokładne wpasowanie funkcji modelowej w wyniki pomiarów. Błąd średni m 0, świadczący o zgodności zbioru danych pomiarowych z ich modelowymi odpowiednikami, w zdecydowanej większości przypadków mieści się w granicach kilku milimetrów, co stanowi nie więcej niż 5% wartości konwergencji docelowej. Wartości odchylenia standardowego obliczone dla modelowych wartości konwergencji stanowią mniej niż połowę wartości błędu m 0, a więc stanowią nie więcej jak 2.5% wartości konwergencji docelowej. Natomiast wartości parametrów funkcji modelowej zmieniają się w sposób istotny zależnie od analizowanej stacji pomiarowej, co jest oczywiste z racji różnej intensywności procesu zaciskania wyrobisk. Przyjęta postać funkcji modelowej poprawnie odzwierciedla charakter zjawiska konwergencji wyrobisk i może być użyta do prognozowania wartości konwergencji w wyrobiskach górniczych oraz do oceny dokładności jej wyznaczenia. Możliwości zagospodarowania pustek poeksploatacyjnych w kopalniach soli Zakończenie eksploatacji złoża soli, z perspektywy zakładu wydobywczego, jest ostatnim z etapów jego funkcjonowania. Powstałe pod ziemią komory mogą zostać zalane, pozostawione do samozaciśnięcia lub wykorzystane jako obiekty hotelowe [21] czy trasy turystyczne [22]. Mogą również pełnić funkcje przejściowego magazynowania surowców (lub innych materiałów) albo ostatecznego składowania różnego typu odpadów [14]. Na szczególną uwagę zasługuje pomysł wykorzystania pustek podziemnych do lokowania odpadów niegórniczych, w tym toksycznych czy promieniotwórczych. Wybudowanie składowisk podziemnych oraz składowanie w nich odpadów 41

11 specjalnych jest kosztowne, jednak znacznie bardziej bezpieczne niż składowanie ich na powierzchni. Magazyny budowane na powierzchni narażone są na działanie czynników atmosferycznych takich jak powodzie, huragany, burze, trzęsienia ziemi; ale również narażone są na ataki terrorystyczne. Jak wynika z prowadzonych badań wartości konwergencji wyrobisk wynoszą od kilku do kilkunastu mm na rok, co oznacza że zmniejszanie objętości wyrobisk następuje bardzo wolno. Jednakże w przypadku przewidywanego wykorzystania wyrobisk górniczych do ww. celów bardzo istotne jest systematyczne prowadzenie badań konwergencji wyrobisk, a dzięki nim poznanie charakteru oraz tempa zachodzenia zmian objętości wyrobisk, a także oszacowanie dokładności ustalonych wyników. W przypadku czasowego magazynowania materiałów, z zachowaniem możliwości wydobycia ich po latach, określenie parametrów procesu zaciskania wyrobisk (wartość docelowa konwergencji, czas trwania procesu) oraz oszacowanie dokładności ich wyznaczenia nabiera szczególnego znaczenia. Podsumowanie Nadrzędnym celem prowadzenia badań i monitorowania deformacji górotworu jest zapewnienie bezpieczeństwa wydobycia, uniknięcie zagrożenia wodnego kopalni, oraz kontrolowanie deformacji zachodzących na powierzchni terenu. Obowiązujące przepisy prawa obligują kopalnie soli do prowadzenia pomiarów i badań zarówno wyrobisk jak i samego górotworu. Badania prowadzone są metodami geodezyjnymi i niegeodezyjnymi. Badając zmiany wymiarów wyrobiska obserwuje się i kontroluje charakter zaciskania. Badania zmian zachodzących w geometrii wyrobiska umożliwiają również wcześniejsze podjęcie środków zapobiegawczych jak zwiększenie wymiarów filarów międzykomorowych i półek międzypoziomowych, podsadzanie komór, itp. Wobec szybkich zmian technologicznych, pojawiają się nowe, szybsze metody inwentaryzacji, monitorowania, badania zmian zachodzących w górotworze powstałych na skutek prowadzonej eksploatacji. Ważne jest jednak aby uzyskiwane wyniki pomiarów były dokładne i miarodajne. Poszukiwanie nowych rozwiązań pomiarowych łączących prostotę, łatwość wykonania w warunkach górniczych, oszczędność materiałów i kosztów instalacji urządzeń sygnalizacyjnych i pomiarowych oraz komputerowa obróbka uzyskanych wyników pozwoli na rozszerzenie bazy pomiarowej, a badaniami będzie można objąć znacznie większą cześć wyrobisk. Uzyska się wówczas pełniejszy obraz deformacji (zaciskania) zarówno komór jak i całego pola eksploatacyjnego. Bardzo ważną rolę odgrywa również badanie deformacji pustek poeksploatacyjnych w wysadach solnych dla potrzeb ich spodziewanego zagospodarowania w charakterze składowisk różnych materiałów. Dokładne określenie zmiany geometrii wyrobiska, umożliwiające prognozowanie ubytku jego objętości, pozwala na określenie maksymalnej ilości substancji lokowanych lub magazynowanych w tym wyrobisku. Literatura 1. Barchański S.; Stan wykorzystania budownictwa podziemnego w Europie Zachodniej do wykonywania składowisk odpadów specjalnych; Prace Komisji Górniczo-Geodezyjnej, Górnictwo 29, Bieniasz J., Ciągło W. & Wojnar W., Nowa metoda pomiarów deformacji solnej struktury filarowo-komorowej wykorzystująca dalmierz laserowy. Geodezja (półrocznik AGH), 2/1, Bieniasz J., Wojnar W.; Zarys historii pomiarów i wybrane wyniki obserwacji zjawiska konwergencji wyrobisk w pokładowych złożach soli; Gospodarka Surowcami Mineralnymi Zeszyt specjalny 1 Tom 23; Kraków 2007 r. 42

12 4. Bieniasz J., Wojnar W. Wykonanie pomiarów (wraz z opracowaniem i analizą) konwergencji: komór, filarów i półek międzypoziomowych oraz chodników w polach eksploatacyjnych nr 1, 2, 3 i 5 Kopalni Soli Kłodawa S.A.. kontynuacja w 2014 r. ; CHEMKOP; Kraków, 2014 (niepublikowane z arch. KS Kłodawa) 5. Blok K., Salawa M., Bieda B. Charęza S. Projekt prac badawczych w K.S. Kłodawa w zakresie lokalnych pomiarów odkształceń i naprężeń opracowany zgodnie z wytycznymi dr inż. G. Kortasa, Ośrodek Badawczo Rozwojowy Górnictwa Surowców Chemicznych CHEMKOP Kraków 1985 r. 6. Dadlez R., Jaroszewski W., Tektonika, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, str Kortas G.; Ruch górotworu i powierzchni w otoczeniu zabytkowych kopalń soli; Instytut Mechaniki Górotworu; Wyd. Inst. Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków Kunstman A. Poborska-Młynarska K. Urbańczyk K.; Zarys otworowego ługownictwa solnego Aktualne kierunki rozwoju; AGH Uczelnianie Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne Kraków 2002 r. 9. Litoński A. red. Przepisy technicznej eksploatacji kopalń soli, Ministerstwo Przemysłu Chemicznego, Wydawnictwo Górniczo Hutnicze, Katowice 1960 r. 10. Maj A. Opracowanie modelu konwergencji wyrobisk w podziemnych kopalniach soli, Rozprawa doktorska, Kraków Maślankiewicz K.; Z dziejów górnictwa solnego w Polsce; Wydawnictwo naukowo-techniczne, Warszawa 1965 r. 12. Mazurkiewicz M., Piotrowski Z. Tajduś A.; Lokowanie odpadów w Kopalniach podziemnych, cz. 1 (ekologia i technologia) Biblioteka Szkoły Eksploatacji Podziemnej Kraków 1997 r. 13. Wojnar W.; Prowadzenie bieżących analiz zaciskania wyrobisk wykonanych w pokładzie soli na podstawie pomiarów konwergencji uzyskanych na stacjach pomiarowych I, II, III w Zakładach Górniczych Sieroszowice Kraków 1994 (nie publikowana) 14. Poborska-Młynarska K.; Przegląd możliwości wykorzystania podziemnych wyrobisk górniczych do magazynowania substancji użytecznych i składowania odpadów; X Międzynarodowe sympozjum solne Quo Vadis Sal, Technika Poszukiwań Geologicznych; Geosynoptyka i Geotermia, PANIGSMiE oraz PAS MEERI nr 5;2003r. 15. Poradnik górnika, tom 4 wydanie II, Wydawnictwo Śląsk Katowice 1982 r. 16. Zarządzenie zewnętrzne nr 18 Naczelnego Dyrektora Kopalni Soli Kłodawa z dnia 1 kwietnia 1970 r. dotyczące wprowadzenia instrukcji/tymczasowej/ w sprawie określenia stanu zagrożenia wodnego kopalni oraz organizacji środków i służby dla ochrony załogi i ruchu kopalni. (do użytku służbowego - niepublikowane). 17. Sprawozdanie Komisji powołanej przez Prezesa Wyższego Urzędu górniczego zarządzeniem Nr 5 z dnia 10 sierpnia 1977 r. dla zbadania przyczyn i okoliczności przerwania się wody w dniu 3 sierpnia 1977 r. do wyrobisk podziemnych Kopalni Soli im. T. Kościuszki w Wapnie, woj pilskie. Katowice (do użytku służbowego - niepublikowane). 18. Zarządzenie Naczelnego Dyrektora ZKChem w sprawie realizacji wniosków Komisji powołanej przez Prezesa Wyższego Urzędu Górniczego zarządzeniem nr 5 z dn. 10 sierpnia 1977 dla zbadania przyczyn i okoliczności przerwania się wody do kopalni Soli im. T Kościuszki w Wapnie, nr ew. 27 z dn. 25 XI 1977 r, oraz Zarządzenie Naczelnego Dyrektora ZKChem w sprawie wprowadzenia w zjednoczeniu wytycznych prowadzenia badań wpływu eksploatacji górniczej na górotwór i tereny górnicze, nr ew. 9, 1978 r 19. Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 26 sierpnia 1994r. w sprawie dokumentacji mierniczo geologicznej (Monitor Polski Nr 48 p. 392) oraz dr hab. inż. Mieczysław Kwaśniak, geodeta, profesor PW na Wydziale Geodezji i Kartografii w Katedrze Geodezji Inżynieryjnej i Systemów Pomiarowo-Kontrolnych, Politechnika Warszawska, pl. Politechniki 1 pok. 310, Warszawa, tel.: m.kwasniak@gik.pw.edu.pl mgr inż. Iwona Jankowska, geodeta, wykładowca na Wydziale Geodezji i Kartografii w Katedrze Geodezji Inżynieryjnej i Systemów Pomiarowo-Kontrolnych, Politechnika Warszawska, pl. Politechniki 1 pok. 311, Warszawa, tel.: iwona.jankowska@gik.pw.edu.pl 43