FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2012, Agric., Aliment., Pisc., Zootech.

Transkrypt

1 FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin. 2012, Agric., Aliment., Pisc., Zootech. 295 (22), 5 12 Marzena GIBCZYŃSKA 1, Sławomir STANKOWSKI 2, Jacek MAZUR 3, Leokadia LEWANDOWSKA 1 ZAWARTOŚĆ CYNKU I MIEDZI W TRAWIE FESTULOLIUM BRAUNII I PODŁOśACH WYKONANYCH Z POPIOŁÓW Z WĘGLA WZBOGACONYCH MATERIĄ ORGANICZNĄ I AKTYWNYMI MIKROORGANIZAMAMI ZINK AND COPPER CONTENT IN FESTULOLIUM BRAUNII GRASS AND IT IT S BEDDINGS COMPOSED OF COAL ASH AND ENRICHED WITH ORGANIC MATTER AND ACTIVE MICROORGANISMS 1 Zakład Chemii Ogólnej i Ekologicznej, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Juliusza Słowackiego 17, Szczecin, marzena.gibczynska@zut.edu.pl 2 Katedra Agronomii, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Juliusza Słowackiego 17, Szczecin 3 Katedra InŜynierii Sanitarnej, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie al. Piastów 50, Szczecin Abstract. The aim of this study was to assess the possibility of recultivation of coal fluidal ashes by combining them with fermented sewage sludge, straw, and active microorganisms (EM-1). In the three-year study with Festulolium braunii (v. Felopa) copper and zinc contend were investigated in beddings and grass. The following components were used in the experiment: light soils, fluidal ash from CHP Źerań, wheat straw, municipal sewage sludge. As factors activating biochemical processes the following substances were used: active microorganisms EM-1 and ceramic powder EM-X. The addition of sewage sludge in combination with wheat straw to beddings constructed on the basis of soil and ash increased zinc content, especially in the first year of the experiments. The addition of sewage sludge and straw to the beddings with the soil was the main factor responsible for increase copper content in the beddings. The amount of copper was not exceeded of the limit typical for the soil. Introduction EM-1 to the beddings has not impact on the zinc and copper content in the beddings. The results indicate the possibility to use of municipal sewage sludge as a fertilizer or/and for the recultivation purposes. Słowa kluczowe: aktywne mikroorganizmy, cynk, Festulolium, miedź, osad ściekowy, popiół fluidalny. Key words: active microorganisms, copper and zinc, Festulolium, fluidal ash, sewage sludge. WSTĘP Osady ściekowe, powstające w procesach oczyszczania ścieków komunalnych, stanowią materiał, który moŝna wykorzystać do rekultywacji terenów zdegradowanych, pod warunkiem, Ŝe spełniają wymogi określone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 2010 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych. Rolnicze uŝycie osadów ściekowych jest dopuszczalne,

2 6 M. Gibczyńska i in. jeśli zawartość cynku i miedzi nie przekroczy odpowiednio 2500 i 1000 mg kg 1 s.m. osadu. Do rekultywacji terenów wykorzystywanych na cele nierolne wartości te są wyŝsze i wynoszą odpowiednio 3500 i 1200 mg kg 1 s.m. osadu (DzU z 2010 nr 137 poz. 924). Popioły fluidalne, powstałe ze spalania węgla kamiennego, są materiałem bezszkieletowym i charakteryzują się brakiem substancji organicznej i azotu, co wskazuje na konieczność stosowania ich do celów rolniczych w połączeniu z materiałami bogatymi w składniki organiczne, jakimi mogą być osady ściekowe. Ogólnie osady ściekowe charakteryzują się większą zawartością cynku aniŝeli miedzi (Krzywy i IŜewska 2004, Shrivastava i Banerjee 2004). Dopuszczalne rodzaje zanieczyszczeń występujących w nawozach oraz środkach wspomagających uprawę roślin określa Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2008 r. (DzU nr 119, poz. 765). JednakŜe w rozporządzeniu tym nie podano dopuszczalnych zawartości miedzi i cynku. W przypadku stosowania osadów ściekowych do celów rekultywacyjnych, waŝna jest analiza przemian tych metali cięŝkich. Jony miedzi w większym stopniu niŝ cynku adsorbowane są przez materiał glebowy (Evans 1994). Gawdzik (2010) na podstawie badań opartych na specjacji metali cięŝkich w osadzie ściekowym podaje, Ŝe sumaryczna zawartość jonów danego metalu w osadzie ściekowym nie jest równoznaczna z moŝliwością jego uwolnienia do środowiska gruntowo-wodnego, natomiast bardzo waŝna jest forma jego występowania. Zawartość cynku w glebie waha się od 10 do 300 mg kg 1 (Krzywy 2007). Dostępność cynku uzaleŝniona jest od wartości ph oraz jego ogólnego cynku w glebie. Zawartość cynku spada wraz ze wzrostem ph. Zaletą stosowania osadów ściekowych jest to, Ŝe powodują obniŝenie alkalicznego odczynu, (ph 9 13), co w efekcie zwiększa dostępność cynku dla roślin (Czekała 2009). Zawartość cynku w osadach ściekowych kształtuje się w zakresie mg kg 1 s.m. (Siebielec i Stuczyński 2008). Rośliny przyswajają cynk głównie w postaci jonów Zn 2+. Cynk aktywuje liczne enzymy bądź jest ich składnikiem, przez co wpływa na przemianę materii roślin. Cynk moŝe być akumulowany w roślinach nawet w duŝych ilościach (ponad 1%), bez wyraźnych objawów toksycznego działania (Porębska i Gworek 1999). Średnia koncentracja cynku w trawach wynosi 23,6 mg Zn kg 1 s.m. (Falkowski i in. 2000). Dopuszczalna zawartość miedzi wynosi dla gleb lekkich 50 mg kg 1 suchej masy (Monitor Polski 1986). W glebach najczęściej spotyka się w formie jonów Cu +2. Podlega ona silnej sorpcji przez substancję organiczną i minerały ilaste. Związki organiczne wprowadzane do gleb z odpadami organicznym zwiększają mobilność miedzi. Siuta (2002) podaje, Ŝe zawartość miedzi w osadach ściekowych jest w granicach 0, mg kg 1 s.m. osadów (średnio około 200 mg). Jednak w większości przypadków zawartość miedzi rzadko przekracza 800 mg Cu kg 1 s.m., czyli wartość klasyfikującą osad do rolniczego uŝytkowania (Wilk i Gworek 2009). Rośliny pobierają miedź za pomocą korzeni oraz części nadziemnych w formie Cu +2 oraz związków chelatowych. Według Falkowskiego i in. (2000), przeciętna zawartość miedzi w trawach jest wyraźnie uzaleŝniona od rodzaju gleby i ustalonych norm. Za ilość pokrywającą zapotrzebowanie zwierząt na miedź przyjmuje się 10 mg Cu kg 1 s.m. paszy. Celem prowadzonych badań była ocena moŝliwości wykorzystania do rekultywacji popiołów fluidalnych z węgla kamiennego przez połączenie ich z przefermentowanym osadem ściekowym, słomą i preparatem efektywne mikroorganizmy (EM-1). Na podstawie wyników z trzyletniego doświadczenia z Festulolium braunii odmiany Felopa analizowano wpływ zastosowanych w doświadczeniu czynników na kształtowanie się zawartości cynku i miedzi w podłoŝach i trawie.

3 Zmiany zawartości cynku i miedzi... 7 MATERIAŁ I METODY Warunki prowadzenia doświadczenia wazonowego W latach przeprowadzono doświadczenie wazonowe z trawą (Festulolium braunii odmiany Felopa), którą zlokalizowano we wsi Dębina, połoŝonej około 40 km od Szczecina. Doświadczenie jednoczynnikowe załoŝono metodą kompletnej randomizacji w czterech powtórzeniach. Szczegółowy opis doświadczenia, charakterystykę zastosowanych materiałów oraz schemat wariantów nawozowych opisali Gibczyńska i in. (2011). Schemat badań obejmował osiem wariantów nawozowych, podzielonych na dwie części. Jedną podstawę podłoŝa stanowiła gleba, a drugą bazującą na popiele fluidalnym z węgla kamiennego. Glebę lub popiół fluidalny połączono z osadem ściekowym i słomą zmieszano w stosunku objętościowym 4 : 2 : 1. Do doświadczenia uŝyto następujących komponentów: glebę lekką, popiół fluidalny z Elektrociepłowni śerań, firmy Vattenfall Heat Polska S.A., słomę pszenną, osad ściekowy, pochodzący z komunalnej oczyszczalni ścieków z Przelewic. Zawartość cynku i miedzi w osadzie ściekowym, popiele fluidalnym i glebie zamieszczono w tabeli 1. Tabela 1. Zawartość cynku i miedzi w zastosowanych komponentach nawozowych Table 1. Content of zinck and copper in the fertilizer components applied Komponent Components Cynk (mg Zn kg 1 ) Zinc (mg Zn kg 1 ) Miedź (mg Cu kg 1 ) Copper (mg Cu kg 1 ) Odczyn (ph w H 2O) Reaction (ph in H 2O) Popiół fluidalny Fluidal ash 215,5 102,5 12,21 Gleba Soil 021,3 003,4 05,13 Osad ściekowy Sewage sludge 889,0 510,2 08,00 Metodyka analiz chemicznych Po kaŝdym ostatnim pokosie trawy z wazonów pobrano próby podłoŝa za pomocą laski Egnera i wykonano analizę chemiczną materiału doświadczalnego. W celu oznaczenia ogólnej zawartość cynku i miedzi w glebie i trawie próbki mineralizowano w mieszaninie kwasów azotowego(v) i chlorowego(vii), a następnie wykonano pomiary za pomocą spektrometru absorpcji atomowej SOLAAR AA SERIES (Ostrowska i in. 1991). Do opracowania uzyskanych wyników wykorzystano wartości półprzedziałów ufności wyliczonych testem Tukeya, przy poziomie istotności α = 0,05, stosując program FR-ANALWAR, opracowany przez prof. dr. hab. Franciszka Rudnickiego. WYNIKI I DYSKUSJA Zawartość cynku i miedzi w podłoŝach Na podstawie ośmioletnich badań Maćkowiak (2001) podaje, Ŝe średnia zawartość cynku w komunalnych osadach ściekowych wynosi 1350 mg kg 1. Ilość cynku w zastosowanym osadzie ściekowym wynosiła 889 mg kg -1 i była poniŝej średniej jego zawartości i nie przekraczała limitu 2500 mg kg 1 (tab. 2), więc mógłby być zastosowany do celów rolniczych (DzU z 2010 nr 137 poz. 924). Gleba charakteryzowała się średnią zasobnością cynku (Kabata-Pendias i Pendias 1999). PodłoŜa na bazie gleby zawierały cynku od 44,1 do 126,9 mg Zn kg 1 podłoŝa. W podłoŝach z popiołem fluidalnym z węgla kamiennego ilość cynku była wyŝsza aniŝeli w podłoŝach z glebą (180,8 330,1 mg Zn kg 1 podłoŝa) tabela 2.

4 8 M. Gibczyńska i in. Tabela 2. Zawartość cynku w podłoŝach wykonanych na bazie gleby i popiołów (mg Zn kg 1 podłoŝa) Table 2. The total zinc content in the beddings made on the basis of soil and fly ash (mg Zn kg 1 beddings) PodłoŜa na bazie gleby PodłoŜa na bazie popiołu Beddings on the basis of soil Beddings on the basis of ash lata doświadczenia lata doświadczenia years of experiment years of experiment x x 1 057,2 044,1 078,9 060, ,80 184,1 180,8 185, ,9 116,4 134,3 125, ,30 285,7 308,3 299, ,7 101,6 107,5 107, ,00 248,5 300,6 291, ,7 099,9 126,9 113, ,10 288,2 306,8 308,4 x 102,9 090,5 111,9 101,8 x 288,00 251,6 274,1 271,2 NIR 0,05 LSD 0, ,95 n.s. n.s. 102,80 n.s. n.s. Wprowadzenie do podłoŝy z glebą osadów ściekowych i słomy powodowało wzrost zawartości cynku. Obecność w podłoŝach preparatu mikrobiologicznego EM-1 powodowała obniŝenie się w nich ilości cynku, co ewentualnie moŝe wskazywać na zwiększone pobranie cynku przez trawę w wyniku zastosowanego preparatu (tab. 2). W pierwszym roku doświadczenia odnotowano, Ŝe największy wpływ na zawartość w nich cynku miały dodane komponenty. W dwóch następnych latach nastąpiło ujednolicenie ilości tego pierwiastka w podłoŝach wykonanych na bazie gleby. Zastosowany jako podłoŝe popiół fluidalny z węgla kamiennego zawierał zbliŝoną do maksymalnej ilość cynku, którą charakteryzuje się gleba naturalna (Kabata-Pendias i Pendias 1999) (tab. 2). W pierwszym roku doświadczenia dodanie do tych podłoŝy osadów ściekowych połączonych ze słomą pszenną spowodowało wzrost ilości cynku. Na podstawie uzyskanych wyników nie stwierdzono wpływu preparatu mikrobiologicznego EM-1 na zmiany zawartości cynku w podłoŝach wykonanych na bazie popiołu. W pozostałych dwóch latach doświadczenia nie odnotowano jednoznacznego wpływu dodanych komponentów do podłoŝy z popiołem. Po upływie trzech lat doświadczenia podłoŝa zawierające popiół nadal charakteryzowały się wyŝszą zawartością cynku niŝ gleba, pomimo Ŝe ilości te uległy zmniejszeniu w porównaniu z okresem początkowym (tab. 2). Średnia zawartość miedzi dla gleb piaszczystych wynosi 8 miligramów tego pierwiastka w kilogramie gleby (Kabata-Pendias i Pendias 1999) i taką zasobnością charakteryzowała się gleba z doświadczenia (tab. 3). Tabela 3. Zawartość miedzi w podłoŝach wykonanych na bazie gleby i popiołów (mg Cu kg 1 podłoŝa) Table 3. The total copper content in the beddings made on the basis of soil and fly ash (mg Cu kg 1 beddings) PodłoŜa na bazie gleby PodłoŜa na bazie popiołu Beddings on the basis of soil Beddings on the basis of ash lata doświadczenia lata doświadczenia years of experiment years of experiment x x 1 6,90 06,6 15,5 0 9, ,2 076,7 65,6 090,8 2 9,40 12,1 22,9 14, ,5 104,2 74,9 106,2 3 9,60 14,4 23,9 16, ,8 088,6 71,8 100,1 4 8,20 13,5 22,5 14, ,5 079,7 69,1 94,8 x 8,50 11,6 21,2 13,8 x 136,2 087,3 70,3 098,0 NIR 0,05 LSD 0,05 2,98 n.s. n.s. n.s. 5,58 n.s.

5 Zmiany zawartości cynku i miedzi... 9 Dodanie do podłoŝy z glebą osadów ściekowych i słomy powodowało wzrost ilości miedzi, jednak nie zostały przekroczone graniczne ilości, jakie charakteryzują gleby lekkie. Wprowadzenie preparatu Efektywne Mikroorganizmy (EM-1) nie miało wpływu na zmiany zawartość miedzi w podłoŝach zastosowanych w doświadczeniu (tab. 3). W pierwszym roku doświadczenia podłoŝa z popiołem fluidalnym, w porównaniu z glebą, były prawie dwudziestokrotnie bardziej zasobne w miedź i przekroczone zostało dopuszczalne stęŝenie jej zawartości, wynoszące 50 mg Cu kg 1 gleby (Monitor Polski 1986). Na podstawie uzyskanych wyników nie stwierdzono wpływu wprowadzenia preparatu mikrobiologicznego EM-1 oraz osadu ściekowego na zmiany zawartości miedzi w podłoŝach wykonanych na bazie popiołu. W miarę upływu czasu stwierdzono sukcesywne zmniejszanie się ilości miedzi w podłoŝach z popiołem fluidalnym z węgla kamiennego (tab. 3). Zawartość cynku i miedzi w Festulolium braunii odmiany Felopa Kabata-Pendias i Pendias (1999) podają, Ŝe zawartość tego pierwiastka w roślinach wynosi od 10 do 70 mg kg 1 s.m. Kalembasa i Malinowska (2009) w doświadczeniu z trawą Miscanthus sacchariflorus, nawoŝoną osadami ściekowymi, podają, Ŝe zawartość w niej cynku była w granicach 34,82 62,86 mg kg 1 s.m. W pierwszym roku doświadczenia trawa rosnąca na podłoŝach z glebą i popiołem charakteryzowała się zawartością cynku na niskim poziomie (17,3 27,8 mg Zn kg 1 s.m.). W drugim i trzecim roku doświadczenia odnotowano zwiększenie się ilości cynku w trawie do poziomu około 40 mg kg 1 s.m. Podobną zaleŝność zmian zawartości cynku w miarę upływu czasu podają równieŝ Kalembasa i Malinowska (2009). Zawartość cynku w osadzie ściekowym była czterokrotnie wyŝsza niŝ w popiele fluidalnym z węgla kamiennego i czterdziestokrotnie w porównaniu z zasobnością gleby. W wyniku powyŝszych zaleŝności w kaŝdym roku doświadczenia odnotowano zwiększenie ilości cynku w Festulolium braunii odmiany Felopa w wyniku dodania do podłoŝy osadu ściekowego. Uprawiana w doświadczeniu trawa charakteryzowała się zawartością cynku w zakresie od 12,8 do 84,4 mg Zn kg 1 s.m. (tab. 4 i 5). W większości przypadków nie została przekroczona maksymalna zawartość cynku w trawie (Kabata-Pendias i Pendias 1999). Tabela 4. Zawartość cynku w Festulolium braunii odmiany Felopa (mg Zn kg 1 s.m.), podłoŝa z glebą Table 4. The content of zinc Festulolium braunii var. Felopa (mg Zn kg 1 d.m.), beddings with soil Lata doświadczenia Years of experiment pokosy cuts pokosy cuts pokosy cuts I II weig. x I II III weig. x I II III weig. x 1 20,6 27,8 23,8 36,1 46,1 42,7 40,9 35,7 38,0 43,5 39,1 2 40,3 35,0 37,7 42,5 55,0 46,9 48,0 46,7 61,0 62,0 56,6 3 48,4 29,3 39,3 46,7 21,6 46,2 38,2 51,2 51,0 65,5 55,9 4 44,2 32,6 38,7 40,2 84,4 45,4 57,0 46,7 47,0 71,5 55,2 Weig. x 40,6 31,7 41,3 49,4 45,4 47,7 48,7 61,2 NIR 0,05 LSD 0,05 4,23 8,87 4,49 4,20 4,77 5,27 5,10 2,23

6 10 M. Gibczyńska i in. Tabela 5. Zawartość cynku w Festulolium braunii odmiany Felopa (mg Zn kg 1 s.m.), podłoŝa z popiołem fluidalnym Table 5. The content of zinc in Festulolium braunii var. Felopa (mg Zn kg 1 d.m.), beddings with ash Lata doświadczenia Years of experiment pokosy cuts pokosy cuts pokosy cuts I II weig. x I II III weig. x I II III weig. x 5 17,30 18,2 17,6 44,6 39,5 43,3 42,8 49,2 35,0 46,2 43,5 6 47,30 40,6 44,5 45,6 28,5 41,2 38,2 69,5 48,0 59,0 58,8 7 48,00 36,5 43,3 41,5 57,0 52,1 49,9 44,5 41,7 58,0 48,2 8 39,00 32,6 36,5 34,4 12,8 43,1 30,8 47,2 33,5 52,7 44,5 Weig. x 43,40 36,1 40,7 33,3 44,8 53,7 39,4 65,2 NIR 0,05 LSD 0,05 14,54 n.s. n.s. n.s. n.s. 5,36 5,20 3,15 Uzyskane wyniki, dotyczące zmian ilości cynku w trawie, nie wskazują na ukierunkowany wpływ dodanego preparatu (EM-1) oraz proszku ceramicznego. Średnia zawartość miedzi w roślinach waha się w granicach 5 20 mg Cu kg 1 s.m., a w trawie średnio wynosi 6,4 mg kg 1 s.m. (Kabata-Pendias i Pendias 1999). Trawa rosnąca na podłoŝach tylko z glebą lub popiołem charakteryzowała się zawartością miedzi na stosunkowo niskim poziomie (2,90 7,24 mg Cu kg 1 s.m.). Zawartość miedzi w osadzie ściekowym była pięciokrotnie wyŝsza niŝ w popiele fluidalnym z węgla kamiennego i trzydziestokrotnie w porównaniu z ilością jej w glebie. W pierwszym roku doświadczenia odnotowano wzrost ilości miedzi w Festulolium braunii odmiany Felopa, jeŝeli do podłoŝy dodany był osad ściekowy. Uprawiana w doświadczeniu trawa charakteryzowała się zawartością miedzi w zakresie od 6,05 do 11,25 mg Cu kg 1 s.m. W drugim i trzecim roku doświadczenia uzyskano pewne ujednolicenie ilości miedzi w trawie i była ona na poziomie 6 mg Cu kg 1 s.m. (tab. 6 i 7). Podczas całego czasu trwania doświadczenia średnia zawartość miedzi w analizowanych roślinach nie przekraczała zakresu podawanego w literaturze przedmiotu, wynosząc od 0,52 do 12,29 mg Cu kg 1 s.m. (Kabata-Pendias i Pendias 1999, Dobrzański i in. 2003, Kalembasa i Malinowska 2009). Wyniki dotyczące zawartości miedzi w trawie nie wskazują na wpływ obecności preparatu (EM-1), co skorelowane jest z brakiem oddziaływania tego preparatu na zmiany zawartości miedzi w podłoŝach. Tabela 6. Zawartość miedzi w Festulolium braunii odmiany Felopa (mg Cu kg 1 s.m.), podłoŝa z glebą Table 6. The content of copper in Festulolium braunii var. Felopa (mg Cu kg 1 d.m.), beddings with soil Lata doświadczenia Years of experiment pokosy cuts pokosy cuts pokosy cuts I II weig. x I II III weig. x I II III weig. x 1 4,33 3,48 3,95 4,60 7,23 4,75 5,55 5,21 4,92 6,83 5,90 2 6,05 7,36 6,69 4,83 6,46 6,13 5,66 6,35 6,40 9,74 7,91 3 7,26 6,40 6,85 5,12 3,20 6,27 4,78 6,91 6,30 7,75 7,15 4 6,55 6,20 6,40 4,72 4,39 6,71 5,15 5,77 6,08 9,50 7,50 Weig. x 6,25 6,22 4,81 5,49 5,99 6,21 5,93 8,45 NIR 0,05 LSD 0,05 2,615 1,242 n.s. n.s. n.s. 0,493 0,194 0,318

7 Zmiany zawartości cynku i miedzi Tabela 7. Zawartość miedzi w Festulolium braunii odmiany Felopa (mg Cu kg 1 s.m.), podłoŝa z popiołem fluidalnym Table 7. The content of copper in Festulolium braunii var. Felopa (mg Cu kg 1 d.m.), beddings with ash Lata doświadczenia Years of experiment pokosy cuts pokosy cuts pokosy cuts I II weig. x I II III weig. x I II III weig. x 5 3,11 2,90 3,04 7,24 5,73 4,95 6,04 6,49 6,17 6,57 6, ,25 9,87 10,68 7,60 4,30 5,06 5,69 5,94 5,25 8,03 6, ,32 8,37 9,52 5,80 4,64 5,35 5,26 5,35 6,68 9,04 7,35 8 7,51 7,28 7,40 4,74 3,03 6,06 4,67 5,60 5,10 7,29 6,28 Weig. x 9,37 8,36 6,12 4,11 5,51 5,70 5,80 7,98 NIR 0,05 LSD 0,05 1,246 2,042 n.s. n.s. n.s. 0,502 0,198 0,323 WNIOSKI 1. Dodanie komunalnego osadu ściekowego połączonego ze słomą pszenną do podłoŝy wykonanych na bazie gleby, jak i popiołu, spowodowało wzrost zawartości cynku szczególnie w pierwszym roku doświadczenia. 2. Dodanie do podłoŝy z glebą osadów ściekowych i słomy powodowało wzrost ilości w nich miedzi, jednak nie zostały przekroczone graniczne wartości, jakie charakteryzują gleby. 3. Na podstawie uzyskanych wyników nie stwierdzono wpływu wprowadzenia preparatu mikrobiologicznego EM-1 na zmiany zawartości cynku i miedzi w podłoŝach wykonanych na bazie popiołu fluidalnego z węgla kamiennego. 4. W kaŝdym roku doświadczenia odnotowano wzrost ilości cynku w Festulolium braunii odmiany Felopa w wyniku dodania do podłoŝy osadu ściekowego. 5. Wprowadzenie do podłoŝy komunalnego osadu ściekowego spowodowało wzrost zawartości miedzi w Festulolium braunii odmiany Felopa, w pierwszym roku doświadczenia. 6. Nie wykazano ukierunkowanego wpływu preparatu (EM-1) oraz proszku ceramicznego na zmiany zawartości cynku i miedzi w Festulolium braunii odmiany Felopa. 7. Uzyskane wyniki wskazują na potencjalną moŝliwość stosowania komunalnych osadów ściekowych do celów nawozowych i rekultywacyjnych. PIŚMIENNICTWO Czekała J Osady ściekowe nawóz czy odpad? Wod. Kan. 1/ Dobrzański Z., Kołacz R., Górecka H., Malarz W., Rudnicka A Wpływ przemysłu miedziowego na zawartość miedzi, ołowiu i cynku w roślinach paszowych. Acta Agroph. 1 (2) Evans R.E The mobility and adsorption of sewage sludge-derived copper and zinc in forest soli. B. Sc. (Hons), University of London. Falkowski M, Kukułka I., Kozłowski S Własności chemiczne roślin łąkowych. Wydaw. Nauk. AR. Poznań, Gawdzik I Specjacja metali cięŝkich w osadzie ściekowym na przykładzie wybranej oczyszczalni komunalnej. Ochr. Śr. 32/4,

8 12 M. Gibczyńska i in. Gibczyńska M., Hury G., Romanowski M., Brzostowska-śelechowska D., Tarasewicz D Zmiany zawartości Ŝelaza i manganu w podkładach wykonanych z osadów ściekowych, słomy pszennej i popiołów fluidalnych z węgla kamiennego w połączeniu z efektywnymi mikroorganizmami (EM) oraz w uprawianej na nich trawie Festulolium braunii odmiany Felopa. Folia Pomer. Univ Technol. Stetin., Agric., Aliment., Pisc., Zootech. 283 (17), Kabata-Pendias A., Pendias H Biogeochemia pierwiastków śladowych. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa Kalembasa D., Malinowska E Influence of sewage sludge fertilization on heavy metal content in biomass of silver grass during field experiment. Environment Protection Engineering 35/2, Krzywy E śywienie roślin, Wydaw. Nauk. AR. Szczecin. Krzywy E., IŜewska A Gospodarka ściekami i osadami ściekowymi, Wydaw. Nauk. AR w Szczecinie, Maćkowiak Cz Wartość nawozowa osadów ściekowych, InŜynieria Ekologiczna 3, Ostrowska A., Gawliński S., Szczubiałka M Metody analizy i oceny właściwości gleb i roślin. IOŚ Warszawa. Porębska G., Gworek B Ocena przydatności roślin w remediacji gleb zanieczyszczonych metalami cięŝkimi. Ochr. Śr. Zasobów Nat. 17, Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2008 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawoŝeniu. Dziennik Ustaw 2008, nr 119, poz Rozporządzenie Ministra Środowiska z 13 lipca 2010 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych. Dziennik Ustaw 2010 nr 137 poz Shrivastava S.K., Banerjee D.K Speciation of metals in sewage sludge and sludge amended soils. Water Air Soil Pollut. 152, Siebielec G., Stuczyński T Metale śladowe w komunalnych osadach ściekowych wytwarzanych w Polsce. Proc. EC Opole. 2 (2), Siuta J Przyrodnicze uŝytkowanie odpadów. Monog. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa, Wilk M., Gworek B Metale cięŝkie w osadach ściekowych. Ochr. Śr. Zasobów Nat. 39, Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych z dnia 7 lipca 1986 w sprawie rolniczego wykorzystania ścieków. Monit. Pols nr 23 poz. 170.