przewodnik nasza mała ojczyzna GMINA SADOWIE Tez

Transkrypt

1 przewodnik nasza mała ojczyzna 1 GMINA SADOWIE Tez

2 Jacentów - pałac Bogusławice - dwór Niemienice - dwór

3 Zbigniew Tyczyński PRZEWODNIK PO GMINIE SADOWIE Tez 2012

4 Tekst: Zbigniew Tyczyński Zdjęcia: Zbigniew Tyczyński, archiwum Urzędu Gminy w Sadowiu Mapa: Agencja JP ISBN: Agencja Informacyjna TEZ

5 3 Mieszkańcy i Goście Gminy Sadowie Oddając do Waszych rąk pierwszą w dziejach gminy monograficzną publikację o charakterze krajoznawczym, która przybliża walory kulturowe i przyrodnicze okolic Sadowia, pragniemy poprzez jej lekturę zachęcić do głębszego poznania naszej małej ojczyzny. Jej przeszłość i kształt obecny pozwalają odczuwać dumę z faktu, że jesteśmy mieszkańcami gminy Sadowie. Mamy mocne podstawy, by budować lokalną tożsamość i dzielić się jej ponadregionalnymi walorami krajoznawczymi, które dadzą satysfakcję z poznania każdemu turyście. Przewodnik po gminie Sadowie nie jest publikacją ściśle naukową, ale daje pogląd na bogactwo naszego dziedzictwa, które wymaga dalszych źródłowych badań. Mam nadzieję, że popularyzując wiedzę o gminie, rozbudzimy proces poznawczy i powstaną kolejne publikacje na jej temat. Tymczasem zapraszam na wędrówkę po gminie Sadowie z przewodnikiem, z którym odwiedzimy jej najciekawsze miejsca i poznamy najbardziej znanych ludzi związanych z naszym regionem. Odkrywajmy atrakcje, które są wokół nas i zachęcajmy innych do ich odkrywania. Cieszmy się razem naszą małą ojczyzną. Z poważaniem Wójt Gminy Sadowie Marzena Urban - Żelazowska

6 4 Kraina malarzy, poetów, pisarzy, kanclerzy. Naturalnym bogactwem regionu są wykształcone na lessach żyzne czarnoziemy, które od tysięcy lat przyciągały uwagę rolników ale, co ciekawe, najsławniejsze postaci gminy Sadowie, z ich uprawą miały niewiele wspólnego. Urodzony w Małoszycach Witold Gombrowicz został światowej sławy prozaikiem i dramaturgiem, a dwaj poeci: pochodzący z Obręcznej Wincenty Reklewski oraz urodzony w Zochcinie Stanisław Czernik byli odpowiednio prekursorami literatury romantycznej w I poł. XIX wieku i autentyzmu w międzywojniu. Nie sposób zapomnieć o pochodzącym z Ruszkowca gen. Władysławie Belinie Prażmowskim, który tworzył legionową kawalerię i bił się m.in. o redutę tarłowską. Nieopodal pomnika sławnego ułana II Rzeczypospolitej znajduje się w Ruszkowie zabytkowy kościół pod wezwaniem św. Stanisława z roku 1798, ufundowany przez słynnego Jacka Hiacynta hr. Małachowskiego, propagatora przemysłu w czasach oświecenia. Z terenem gminy związany był również kanclerz Krzysztof Szydłowiecki oraz najznamienitszy malarz polskiego średniowiecza Stanisław Samostrzelnik, proboszcz we Wszechświętym, gdzie zachowała się zabytkowa bryła gotyckiego kościoła. Do listy ciekawych obiektów warto dopisać zespoły: pałacowy w Jacentowie i dworski w Bogusławicach. Wyjątkowo rzadkie okazy drzew znajdziemy na terenie parku podworskiego w Niemienicach, a osobnego zwiedzenia wymaga przepięknie położona w głębokiej Dolinie Kamionki rodzinna wieś ks. Kacpra Kotkowskiego, Czerwona Góra, nad którą dominuje zalesiona, wyniosła Góra Sadowska z szeregiem ciemnych wąwozów, jaskiń, wychodni i progów skalnych. Od zachodu horyzont zamykają pasma Gór Świętokrzyskich, a na obszarze gminy znajdują się enklawy Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego. Niniejszy przewodnik proponuje spotkanie z tymi wszystkim fascynującymi osobami i miejscami, które są ponadczasowym bogactwem gminy Sadowie. Środowisko geograficzne Obszar gminy Sadowie zlokalizowany jest na pograniczu Gór Świętokrzyskich i Wyżyny Sandomierskiej, w węższym zakresie zwanej także Wyżyną Opatowską. W krajobrazie dominują dwa elementy: zanikające ku południowemu - wschodowi Pasmo Jeleniewskie z wyniosłą Górą Truskolaską oraz pofałdowany płat lessowy o wyjątkowo bogatej rzeźbie, pełnej głębokich dolin, wąwozów i jarów. Skalne podłoże stanowi trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich, należący do tzw. fałdu łysogórskiego. Paleozoik, z którego zbudowana jest Góra Truskolaska, reprezentowany jest przez piaskowce kwarcytowe z przerostami łupków ilastych, mułowców i iłowców. Jej wysokość (448,2 m npm) skutkuje lokalnym mikroklimatem o cechach klimatu górskiego, a zbocza porasta bór jodłowy z domieszką buka i modrzewia. Skoncentrowane

7 w zachodniej części gminy lasy zajmują zaledwie 8,6% jej powierzchni. W runie znajdziemy gatunki roślin objętych ochroną prawną: pióropusznik strusi, podrzeń żebrowiec, skrzyp olbrzymi, widłaki, z roślin kwiatowych: tojad dziobaty, parzydło leśne, wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, naparstnica zwyczajna, lilia złotogłów, śnieżyczka przebiśnieg, storczyk plamisty, podkolan biały i gnieźnik leśny. W świecie zwierząt powszechne są: jelenie, sarny, dziki, zające, lisy, borsuki, kuropatwy i bażanty. Nie brakuje także gatunków objętych ochroną prawną, do których należą: bocian biały, myszołów zwyczajny, jastrząb gołębiarz, sowy, kukułka, lelek kozodój, dzięcioły, wilga, zięba, bobry, krety, jeże, nietoperze, kuna domowa, łasica, łaska, traszki, rzekotka drzewna, ropuchy, jaszczurki, żmija zygzakowata, trzmiele czy paź królowej. Na mezozoiczne (trias, jura) obrzeżenie trzonu paleozicznego składają się m.in. piaskowce triasowe występujące w zachodniej części gminy w rejonie miejscowości Czerwona Góra, gdzie reprezentowane są przez piaskowce drobnoziarniste zwięzłe barwy jasnoszarej oraz wiśniowo czerwonej o oddzielności płytowej. Wapienie triasowe występują lokalnie także w zachodniej części gminy w rejonie miejscowości Ruszków Jarugi. Są to wapienie organodetrytyczne, jasnoszare, występujące w nieregularnych ławicach. W wapieniach tych odkryto warstwy troponośne z odciskami pierwszych dinozaurów. Zajmujący większą cześć obszaru gminy, powstały w okresach zlodowacenia płat lessowy zaliczany do Wyżyny Sandomierskiej (Wyżyny Opatowskiej), został przekształcony rolniczo, a niewielkie, naturalne enklawy przyrody w głębokich jarach i na ich zboczach cechuje obecność m.in. roślinności ciepłolubnej. Na wierzchowinach płat lessowy jest całkowicie odlesiony i eksploatowany gospodarczo. Rozwojowi rolnictwa sprzyja korzystny klimat, charakteryzujący się długim okresem wegetacji ( dni) i średnią sumą rocznych opadów przekraczającą 550 mm. Długość okresu bez przymrozków wynosi dni, a wilgotność powietrza 80%, co tworzy korzystne warunki dla upraw niemal wszystkich w Polsce roślin. Teren gminy znajduje się na obszarze zlewni dwóch rzek: Kamiennej i Opatówki. Zlewnia rzeki Kamiennej obejmuje północno - zachodnią część gminy i dwa dopływy: mającą swe źródła w zachodnich zboczach Pasma Jeleniowskiego Kamionkę, która opływa Górę Sadowską od zachodu oraz dopływającą ze wschodu, z wysokości Sadowia rzeczkę bez nazwy. Te dwie niewielkie rzeczki zasilane są przez lokalne strumienie. Zlewnia rzeki Opatówki, która bierze swój początek na wschodnich stokach Pasma Jeleniewskiego, obejmuje południowo-wschodnią część obszaru gminy. Wododział przebiega na linii Michałów - Ruszkowiec - Sadowie. 5

8 6 Rys historyczny gminy Od pradziejów do czasów nowożytnych O zainteresowaniu prahistorycznego człowieka żyznymi obszarami dzisiejszej gminy Sadowie świadczą liczne znaleziska archeologiczne, wśród których szczególnie bogato reprezentowane są rolnicze kultury neolitu. Równie intensywnie tereny gminy Sadowie były eksploatowane przez kultury związane z masowym wytopem żelaza u podnóża Gór Świętokrzyskich w okresie wpływów rzymskich. Potwierdzają to znaleziska ceramiki z Bogusławic, Niemienic, Małoszyc i Szczucic. W Ruszkowie, Truskolasach (4 stanowiska) i Zochcinie (piecowiska nieuporządkowane i cmentarzysko) obok ceramiki pojawił się również żużel z dymarek, a w samym Sadowiu (3 stanowiska) obok cmentarzyska potwierdzono znaleziska związane z wytopem żelaza jeszcze w czasach przedrzymskich (!). W sumie na terenie gminy Sadowie odkryto dotychczas 231 stanowisk żużla po dymarkach z czego najwięcej w Czerwonej Górze -52, Truskolasach -36, Łężycach -27, Zochcinie -25, Biskupicach -22, Zwoli -20 i Bukowianach -19. Poza tym ślady wytopu żelaza znajdują się w Michałowie, Niemienicach, Ruszkowcu, Ruszkowie, Sadowiu i Zochcinku. Obszarami o tak żyznej glebie zainteresowali się także pierwsi Słowianie, którzy zaczęli napływać od V wieku naszej ery i stopniowo ok. VII wieku przechodzić na osiadły tryb życia. We wczesnym średniowieczu teren obecnej gminy Sadowie był już gęsto zasiedlony. Stanowiska archeologiczne z materiałem datowanym na VI - X wiek potwierdzone zostały m.in. w: Sadowiu, Bukowianach, Jałowęsach, Łężycach, Porudziu, Szczucicach. Materiału z wieku X - XIII jest jeszcze więcej (po kilka stanowisk w jednej miejscowości) w: Bukowianach, Bogusławicach, Zochcinie, Porudziu, Sadowiu, Szczucicach, Ruszkowcu, Ruszkowie, Jałowęsach (na terenie gminy Opatów). Potwierdzają to również dokumenty. W przywileju Leszka Czarnego wydanym w roku 1282 odnotowane zostały: Biskupice, Czerwona Góra, Jałowęsy, Niemienice, Łężyce, Porudzie, Ruszkowiec i Zochcin, co gruntuje ich dawność. Podobne wnioski wyczytamy z charakteru nazw miejscowych, wśród których przeważają nazwy patronimiczne (końcówka -ice) oznaczające pierwotnie potomków lub poddanych człowieka, którego imię, przezwisko lub nazwa zawodu (godności) tkwi w nazwie miejscowej. Najczęściej odnoszą się do miejscowości będących niegdyś wspólną własnością rodziny i należą do bardzo starych, sięgających wczesnego średniowiecza: Małoszyce, Szczucice, Bogusławice, Biskupice, Niemienice, Łężyce. Równie stare są nazwy dzierżawcze (końcówki -ów, -owiec, -in), które należą nie tylko do bardzo starych ale i niezwykle żywotnych, oznaczających miejscowość będącą ongiś własnością człowieka, od imienia którego urobiono tę nazwę, stąd zawierają formy archaiczne dawnych nazw osobowych: Ruszków, Ruszkowiec, Rżuchów (a ściślej Rzuchów), Zochcin czy Podlodów (przysiółek Obręcznej). Znacznie młodsze, związane z procesem powstawania folwarków (XVII w.) czy nowych wsi włościańskich (XIX w.) są Jacentów, Michałów czy nieistniejące już Duklany.

9 Czasów osadniczej aktywności rycerskiej sięgają nazwy oznaczająca formę osadniczą powstającą z czyjejś woli, do których zaliczamy Zwolę i Wolę Niemieniecką. Nazwa Okręglica odnosi się do charakterystycznego dla średniowiecznych osad ukształtowania zabudowy wokół owalnego placu. Bardzo stare są również nazwy wywiedzione od szaty roślinnej: Truskolasy (trusk =szelest, trzask) i Bukowiany. Pewna część nazw odzwierciedlająca walory topograficzne (ukształtowanie terenu, sieć rzek, rodzaj podłoża itp.) oraz charakterystyczną faunę i florę, także należy do najstarszych, a jednocześnie wciąż produktywnych. Ich zróżnicowanie semantyczne zależy od naturalnego bogactwa krajobrazowego i charakteru podłoża: Czerwona Góra, Porudzie (dowód na działalność metalurgiczną we wczesnym średniowieczu), Okopanki, Podgórze, Strugi, Jarugi, Zadole, Stawki, Brzeziny. W spadku po pierwszych wiekach państwowości Piastów notujemy powszechne wówczas książęce nadania na rzecz kościoła. Na mocy takiego nadania (przywołany przywilej Leszka Czarnego z 1282 roku) miejscowości z południa obszaru dzisiejszej gminy przeszły w ręce biskupów lubuskich, a następnie Krzysztofa Szydłowieckiego. W północnej części od wczesnego średniowiecza dominowała własność rycerska. Dokumenty z początku XV wieku odnotowały m.in. Zawiszę z Ruszkowa, Strasza z Sadowia, Jana z Małoszyc, Grzegorza z Grocholic. Większość spośród wsi rycerskich z czasem dostała się w obręb wielkich ruchów własnościowych, będących wynikiem magnackich koligacji lub skupowania rozdrobnionych majątków przez Krzysztofa Szydłowieckiego, Tarnowskich, Ostrogskich, Zasławskich, Wiśniowieckich, Lubomirskich, Sanguszków oraz Małachowskich i Druckich Lubeckich. Warto pamiętać, iż przez obszar dzisiejszej gminy Sadowie prowadził od wczesnego średniowiecza jeden z najważniejszych szlaków handlowych państwa Piastów od Rusi Czerwonej przez Sandomierz, Opatów, Czerwoną Górę ku Mominie, Waśniowowi i dalej przez Tarczek, Bodzentyn ku centralnej Polsce. Zochcin i Jałowęsy łożyły na zlokalizowaną w Opatowie stację królewską, której częstym gościem był król Władysław Jagiełło. Inicjatywa rządu Królestwa Polskiego doprowadziła do zrealizowania w I poł. XIX wieku ważnej inwestycji drogowej, która połączyła bitym traktem Bzin (dziś Skarżysko) przez Wąchock, Wierzbnik (dziś Starachowice) i Ostrowiec z Zawichostem. Ciężar komunikacji przeniósł się w Dolinę Kamiennej, gdzie kwitł przemysł metalurgiczny, a stare szlaki i znajdujące się przy nich tereny rolnicze wraz z Opatowem stopniowo straciły na znaczeniu. Ożywienie przyniósł rodzący się z XX wiekiem ruch ludowy i spółdzielczy, który pobudził gospodarczo i intelektualnie sadowską wieś. Patriotyczne wychowanie międzywojnia zaowocowało bohaterskimi postawami wobec okupanta, a fakt istnienia bardzo aktywnych ośrodków wydawniczych w Ruszkowie, Ruszkowcu i Zwoli nie znajduje naśladownictwa w innych rejonach naszego regionu. 7

10 8 Od Krzysztofa Szydłowieckiego do Małachowskich Najbardziej rozległe przemiany własnościowe na obszarze dzisiejszej gminy Sadowie ściśle wiążą się z osobą Krzysztofa Szydłowieckiego. Szydłowieccy z Szydłowca pojawili się w naszym regionie za sprawą Katarzyny, córki Stanisława z Szydłowca, która wyszła za Stanisława z Grocholic h. Syrokomla w roku Zwróciło to uwagę Jakuba z Szydłowca (brat Stanisława), podskarbiego wielkiego koronnego i kasztelana sandomierskiego na żyzne ziemie Wyżyny Opatowskiej. Już w roku 1490 pojawia się jako właściciel części Bogusławic, a po nabyciu Ćmielowa czyni zeń ośrodek swych włości i rozpoczyna gromadzenie tutejszych dóbr ziemskich. Gdy umiera w roku 1509, na liście jego nabytków znajdują się m.in. Bogusławice, Szczucice, Grocholice i Wszechświęte. Po śmierci Jakuba dobra ćmielowskie przeszły na późniejszego kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego, jednej z największych osobistości ówczesnej Rzeczypospolitej. Po najeździe Tatarów, którzy spalili w 1502 roku Opatów, Krzysztof Szydłowiecki nabył w dwanaście lat później od biskupów lubuskich ich dobra, w skład których poza miastem Opatów wchodziły m.in. wsie Ruszkowiec, Czerwona Góra, Truskolasy, Biskupice, Bukowiany, Łężyce, Niemienice, Porudzie. Ponieważ Krzysztof Szydłowiecki nie pozostawił po sobie męskiego potomka, ogromne dobra dziedziczyły trzy córki, wydane za najmożniejszych magnatów Rzeczypospolitej: Tarnowskich i Radziwiłłów. Jednocześnie rozpoczął się dość skomplikowany proces zmian własnościowych, stąd m.in. wśród właścicieli wsi z obszaru dzisiejszej gminy Sadowie pojawiają się Mikołaj Radziwiłł Czarny (Bogusławice, Szczucice), Stanisław Tarnowski (Grocholice), Konstanty Wasyl ks. Ostrogski, Władysław Dominik ks. Zasławski, Aleksander Janusz ks. Zasławski, Dymitr ks. Jerzy Wiśniowiecki, Aleksander Dominik ks. Lubomirski, Paweł Karol ks. Sanguszko oraz jego syn Janusz Aleksander ks. Sanguszko. W 1750 roku ogromne dobra, w skład których wchodziły m.in. Bogusławice, Ruszków, Grocholice, Wszechświęte, Czerwona Góra, Zwola, Szczucice i część Rżuchowa, wydzierżawił Jan hr. Małachowski, który uzyskał w roku 1753 od ks. Sanguszki zrzeczenie się części dóbr trzymanych prawem zastawy dzierżawnej i przejął je w dziedziczne posiadanie. Jan Małachowski zmarł w roku 1762, a dobrami zarządzała wdowa Izabela, która w 1777 roku zrzekła się swego dożywocia na rzecz czterech synów. Dobra ćmielowskie i bodzechowskie (grocholickie) otrzymali Antoni, wojewoda mazowiecki i Jacek, referendarz koronny. Antoni wypuścił swe dobra w dzierżawę zastawną Jackowi za złotych polskich. Gdy sumy w wyznaczonym czasie nie zwrócił, utracił je na rzecz brata, który w roku 1785 stał się właścicielem rozległych włości, w znacznej części pokrywających się terenem dzisiejszej gminy Sadowie. Śladem po gospodarczej aktywności Małachowskich są Jacentów i nieistniejące dziś Duklany, dawne folwarki, których nazwy wywodzą się od imion Jacka i jego syna, Jana z Dukli hrabiów Małachowskich.

11 Gmina Sadowie Kiedy z końcem roku 1866 Rosjanie przeprowadzili reformę administracyjną Carstwa Polskiego, Sadowie awansowało do rangi siedziby gminy wiejskiej w Powiecie Opatowskim i Guberni Radomskiej. Wówczas w skład gminy Sadowie wchodziły: folwarki Sadowie, Ruszków, Jacentów, Bogusławice, Ruszkowiec, Duklany, Denkówek oraz wsie Sadowie, Ruszków, Czerwona Góra, Zwola, Bogusławice, Szczucice, Denkówek, Jędrzejów, Zagaje. W ostatniej ćwierci XIX wieku gminę Sadowie tworzyły: Bogusławice, Czerwona Góra, Duklany, Grocholice, Gromadzice, Jacentów, Jałowęsy, Karsy, Małoszyce, Niemienice, Obręczna, Porudzie, Ruszków, Ruszkowiec, Sadowie, Skarszyn(y), Szczucice, Wszechświęte, Zagaje, Zochcin i Zwola. Aktualnie gminę tworzą 22 sołectwa: Biskupice, Bogusławice, Bukowiany, Czerwona Góra, Grocholice, Jacentów, Łężyce, Michałów, Małoszyce, Niemienice, Okręglica, Obręczna, Porudzie, Ruszkowiec, Ruszków, Rżuchów, Szczucice, Sadowie, Truskolasy, Wszechświęte, Zwola, Zochcin. Status gminy Sadowie utrzymało nieprzerwanie (wyłączywszy powojenne lata, gdy najniższy szczebel administracji stanowiły gromady) do dziś. Obecnie teren gminy Sadowie obejmuje 8171 ha, z czego lasy i grunty leśne zajmują zaledwie 704 ha, co świadczy o jej wybitnie rolniczym charakterze. W Gminie Sadowie mieszka wielu wspaniałych ludzi, którzy angażują się społecznie, pracują dla swego środowiska. Chcą coś robić dla siebie i innych. W wielu miejscowościach przeprowadzają najróżniejsze akcje charytatywne, porządkowe, integracyjne i szkoleniowe. Gmina Sadowie współtworzy Lokalną Grupę Działania Krzemienny Krąg, a o aktywności jej mieszkańców świadczą istniejące i powstające stowarzyszenia. Najbardziej aktywną organizacją jest Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Gminy Sadowie RoSa, które na przestrzeni swojej działalności realizowało i realizuje min. wiele projektów unijnych. Prowadzi także Niepubliczny Punkt Przedszkolny Przedszkolandia dla 20 dzieci. Stara się aktywizować społeczność całej gminy, zachęca do działania na rzecz rozwoju swojej małej Ojczyzny Działalność rozpoczęło również Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wsi w Łężycach, które jest już po fazie rejestracji. Członkostwo w LGD Krzemienny Krąg wspiera aktywność mieszkańców na rzecz lokalnej społeczności poprzez stwarzanie możliwości pozyskania środków finansowych. Zaowocowało to szeregiem konkretnych przedsięwzięć - w ramach tzw. małych projektów powstał plac zabaw i miejsce wypoczynku w Jacentowie, wyremontowano Gminny Ośrodek Kultury i Sportu oraz sfinansowano obozy sportowe dla piłkarzy Marolu, a także szkolenia dla młodzieży z ratownictwa medycznego i przygotowania strażackiego. 9

12 10 Wycieczka po gminie Sadowie Wycieczkę po gminie zaczynamy przed budynkiem Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu oraz OSP, czyli z centrum siedziby gminy, którą stanowi wieś Sadowie. Sadowie (Schadowye XV w.) Średniowieczna wieś rycerska. Wśród właścicieli odnotowano m.in. Jana ze Sprowy herbu Odrowąż (XV w.), Eustachego Sprowskiego kasztelana sandomierskiego, Floriana z Pacanowa (w 1474 roku zapisał na swych dobrach m.in. w Sadowiu roczną pensję swej niezamężnej córce Annie), Jana Słupeckiego z Konar, Jana Bobolę (1508), Adama Rzuchowskiego (1578) oraz Michała Stradomskiego (1618). W ostatnim dwudziestoleciu XVIII wieku i na początku XIX wieku tutejsze majątki szlacheckie skupował Jacek hr. Małachowski a także jego syn Jan z Dukli hr. Małachowski. W efekcie wzajemnych transakcji między ojcem a synem ukształtowały się m.in. dobra Sadowie, należące do Jana z Dukli, który zmarł bezpotomnie w 1821 roku (w tymże samym roku zmarł Jacek hr. Małachowski). Majątek przeszedł na jego siostrę Franciszkę z hr. Małachowskich Dunin Karwicką, która darowała go swoim dzieciom, a te sprzedały w roku 1830 dobra Sadowie Teresie z ks. Druckich-Lubeckich hr. Del Campo Scipio oraz jej szwagrowi Wojciechowi Pusłowskiemu. Po jego śmierci, synowie odsprzedali swą połowę dóbr Teresie Scipionowej, a od niej nabyli Sadowie synowie: Józef i Aleksander ks. Druccy Lubeccy, ostatni książęta wśród właścicieli tutejszych dóbr. Ożywienie w międzywojniu W okresie międzywojennym Sadowie zaznało poważnego ożywienia. Powstała prężnie działająca kooperatywa Stowarzyszenie spożywców. Mamy odnotowanych: lekarza weterynarii Augusta Rychłowskiego, kowala W. Karonia, szewca J. Warzechę, a sklep z artykułami spożywczymi prowadził F.Kwiecień. Powstały jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej w Zochcinie w 1925 roku, w Ruszkowie w Wychowawca ludu W liście z 1931 roku do Wyzwolenia, przedwojennej gazety ludowców, czytelnik z gminy Sadowie chwali obywatela Adamskiego, który oświecał dzieci, choć zbierał za to cięgi z ambony. Aktywnie pracował w Kole Młodzieży, Kółku Rolniczym, Stowarzyszeniu Spożywców, Radzie Gminnej, prowadził kursy dla dorosłych, odczyty. Pracując kilkanaście lat w rejonie Sadowia, Ruszkowa i Czerwonej Góry, wychował wiele dzieci chłopskich, które podjęły naukę w mieście. Część została nauczycielami. Kolportaż nielegalnej prasy W okresie II wojny światowej Sadowie stanowiło centralny punkt kolportażu prasy ludowej na teren powiatu opatowskiego. Wykorzystywano do tego celu Spółdzielnię Spożywców Społem. Odbywały się tu również szkolenia podoficerskie zgrupowania BCh Ośka, które prowadził Władysław Malec,

13 11 a w 1944 roku kursy sanitarne prowadziła dr Anka. 0,0 km Sprzed Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu udajemy się na północ (w lewo). Zespół Szkół w Sadowiu Zespół Szkół tworzą: Publiczna Szkoła Podstawowa im. Batalionów Chłopskich w Sadowiu, Publiczna Szkoła Podstawowa w Biskupicach oraz Publiczne Gimnazjum im. ppłk. Władysława Zwiejskiego ps. Jaruga w Sadowiu. Władysław Zwiejski Jaruga ( ) Prawnik, podpułkownik, komendant Obwodu Opatów Batalionów Chłopskich, kawaler Orderu Virtutti Militarii. Urodził się w Ruszkowie, w rodzinie chłopskiej. Ukończył gimnazjum w Ostrowcu, następnie Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1928 roku działacz Związku Młodzieży Wiejskiej, członek Polskiego Stronnictwa Ludowego Wyzwolenie i Stronnictwa Ludowego. W latach 30 -ych pracownik Urzędu Skarbowego w Krzemieńcu i Liceum Krzemienieckiego. Współpracował z redakcją tygodnika Strażnica i miesięcznika Życie Krzemienieckie. Podczas kampanii wrześniowej dowódca plutonu. W okresie okupacji członek Stronnictwa Ludowego Roch i współautor pierwszej instrukcji organizacyjnej Straży Chłopskiej (1940) oraz jeden z organizatorów Batalionów Chłopskich w powiecie opatowskim, pełniący następnie funkcję komendanta obwodu. Redaktor pierwszej ( ) tajnej gazety BCh dla obwodu opatowskiego Wiadomości Radiowe, a następnie Bądź Gotów i Walka o Nową Polskę. Po zakończeniu wojny członek PSL, następnie ZSL. Prześladowany przez UB, opuścił rodzinne strony i zamieszkał w Pasłęku, gdzie pracował w sądownictwie, a następnie jako radca prawny. Autor książek Walczyli w Chłopskich Batalionach, w której opisał powstanie i działalność BCh w powiecie opatowskim oraz biograficznej Moje wspomnienia. Poczta Po interwencji Zarządu Gminy w 1921 roku w Sadowiu uruchomiona została Agencja Poczty i Telegrafu - Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny w Sadowiu, którego naczelnikiem został Władysław Maruszyński, a pierwszym doręczycielem Jan Jarosz z Sadowia, a następnie (od 1934 r.) Bronisław Kobierski, także z Sadowia. Minąwszy po lewej ośrodek zdrowia oraz szkołę, po 600 m, skręcamy za sklepem w lewo (na zachód). Przed nami zamyka horyzont Góra Sadowska (niezwykłe miejsce do spacerów, wypraw rowerem i off roadu). W jej sąsiedztwie (na prawo) jeszcze w końcu XIX wieku funkcjonowały osady Skarszyny oraz Zagaje. Po lewej bryła kościoła w Ruszkowie. 1,7 km Na skrzyżowaniu w kształcie litery T, za głębokim rozdołem wśród sadów, skręcamy w lewo, by zjechać w lessowy wąwóz i przez wieś Ruszków, dotrzeć do ogrodzenia tutejszego cmentarza. Mając nekropolię po lewej

14 12 i skręcając na skrzyżowaniu w lewo, wjeżdżamy na wzniesienie, by dotrzeć przed kościół w Ruszkowie. 2,6 km Kościół pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika Bartłomiej Rokosz dziedzic Ruszkowa miał tu wybudować kościół już w 1313 r., ale pierwsza, potwierdzona dokumentami fundacja sięga 1409 r. Wówczas to modrzewiowy kościół wystawił Stanisław Zawisza z Oleśnicy, herbu Dębno, dziadek pochodzącego z Sienna kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. W akcie erekcyjnym kościoła fundator zaznaczył, że pragnął zbudować kościół: - zapalony uczuciem miłości i gorliwości o podniesienie czci Bożej, jako też dla własnego zbawienia. Prawdopodobnie wówczas została erygowana parafia Ruszków. W 1618 r. kościół odrestaurował Michał Stradomski dziedzic Ruszkowa i Sadowia, który w roku 1652 zapisał na rzecz świątyni 100 złotych polskich. W 1798 r., jak informuje data wykuta na kamiennym portalu głównego wejścia do świątyni, nowy już murowany kościół wybudował hrabia Jacek Małachowski za czasów ks. Szymona Jaklewicza. Konsekracji nowej świątyni dokonał 8 maja 1803 roku biskup Jan Kanty Lenczewski. Poświadcza to tablica z łacińskim tekstem wmurowana na prawo od głównego wejścia. Na południowej ścianie świątyni znajduje się okazały nagrobek i napis: Jacek hr. Małachowski: Kanclerz Wielki Koronny, fundator tego kościoła, ur. 25.VIII.1737 r. w Końskich, hrabia na Ćmielowie, Denkowie, dziedzic Jacentowa ufundował ten kościół w 1798 r., zmarł 27 marca 1821 r. w Bodzechowie, pochowany w Ćmielowie. W tymże roku rozebrano także stary drewniany kościółek. Wcześniej, choć budowla pozbawiona była zadaszenia, okien i drzwi oraz przez 17 lat pozostawała w stanie opłakanym, nie pozwalali na to Jacek Małachowski i jego syn Jan z Dukli hrabia Małachowski, którzy zmarli w jednym 1821 roku. Wówczas obiekt rozebrano, a materiał z modrzewiowego kościółka wykorzystano do budowy szpitala dla ubogich. Kościół w nowym kształcie jest jednonawowy, orientowany z węższym prezbiterium i ryzalitem od strony wschodniej. Klasycystyczny, otoczony starym murem z wnękami na stacje Męki Pańskiej. Od północy do prezbiterium przybudowana została zakrystia, a do nawy kruchta z kolebkowo - krzyżowym sklepieniem. Nawę nakrytą płaskim sufitem zamyka od północy czworoboczna, trzykondygnacyjna wieża z dwiema przybudówkami po bokach, w których mieszczą się składzik oraz schody na chór. Dolną kondygnację wieży zajmuje kruchta przesklepiona kolebkowo. Wieńczy ją barokowy, wolutowy szczyt, w którym znajduje się wnęka z malowidłem św. Stanisława. Na kamiennych odrzwiach wejścia głównego wspomniana data 1798, a nad nimi w murze wyryta postać św. Stanisława. Kościół posiada trzy ołtarze. Dwa boczne, kamienne wykonano w I połowie XIX wieku w stylu klasycystycznym. W głównym znajduje się obraz patrona św. Stanisława ze Szczepanowa. Po jednej stronie ołtarza stoi figura św. Jana z Dukli, po drugiej św. Wincentego Kadłubka. Na tabernakulum umieszczono relikwiarz w kształcie ręki wzniesionej do błogosławieństwa. Wewnątrz

15 13 mieszczą się relikwie św. Stanisława. Konsekrowany w roku 1896 przez biskupa Sotkiewicza portatyl (wmurowana kamienna płyta z relikwiami świętego) zawiera ponadto relikwie św. Justyny i Chrystiana. W ołtarzu po lewej znajduje się obraz Buchbindera z roku 1892 wyobrażający Zwiastowanie Najświętszej Panny, przed którą klęczy Archanioł. Po obu stronach ołtarza stoją figury: św. Szymona z Lipnicy oraz św. Stanisława Kostki. Po przeciwnej stronie (prawej) znajduje się ołtarz św. Izydora patrona rolników, a obok figury świętych: św. Kazimierza Królewicza oraz św. Kingi (Kunegundy, żony Bolesława Wstydliwego). Na prawo od ołtarza znajduje się wysoki grobowiec ( w murze) Jacka hr. Małachowskiego. Powyżej portret kanclerza z lat młodości Malował Antoni Gołęmbiowski ok r. Parafia posiada akta parafialne od 1657 r., w których zachowały się nazwiska wszystkich proboszczów, począwszy od ks. Mateusza Gruszczyńskiego, który pamiętał jeszcze stary, drewniany kościółek. W sąsiedztwie murowana, czworoboczna z narożnikami ujętymi w pilastry dzwonnica z około 1800 roku. Kryta namiotowych dachem gontowym. Wewnątrz dzwon z roku Cmentarz w Ruszkowie Na tutejszym cmentarzu (na lewo od wejścia) znajduje się nagrobek ks. Tomasza Kotkowskiego, miejscowego proboszcza, jednego z trzech braci księży wywodzących się z Czerwonej Góry. Tomasz Kotkowski za wspieranie powstańców styczniowych był więziony. Jego brat Kacper Kotkowski, o którym dalej, pełnił obowiązki cywilnego naczelnika województwa sandomierskiego w czasie insurekcji styczniowej. Ks. Tomasz Kotkowski Tomasz był o piętnaście lat młodszy od brata. Urodził się w 1829 roku. Był wikariuszem w Ćmielowie i Jedlni. Za działalność patriotyczną w 1863 roku ks. Tomasz Kotkowski został uwięziony. Zmarł w 1872 r. jako proboszcz w Ruszkowie. Grób młodszego z braci Kotkowskich Tomasza odnajdziemy na cmentarzu w Ruszkowie. Musimy iść od głównej bramy aleją na wprost 30 m i potem 4 m w lewo. Pomnik powstał z zespoinowanych głazów i zakończony kamiennym krzyżem widocznym z kilku stron cmentarza. Na płycie znajduje się wykuty napis: D. O. M./ KSIĄDZ TOMASZ/KOTKOWSKI/ PROBOSZCZ PARAFI RUSZKOW/ŻYŁ LAT 49 ZMARŁ D. 15 STYCZ- NIA/1872 WDZIĘCZNA FAMILIA TEN/POMNIK POSTAWILI I PROSI OWE/STCHNIENIE DO BOGA ZA JEGO/DUSZE//TU SPOCZYWAJĄ ZWLOKI ANDRZEJA KOTKOWSKIEGO/1880// Ruszków Poza wspomnianym dziedzicem Bartłomiejem Rokoszem, który w roku 1313 miał fundować tutejszy kościół, w dokumentach pojawił się w końcu XIV wieku Mikołaj z Ruszkowa h. Łabędź, asesor sądów sandomierskich, po-

16 14 dobnie jak sto lat później Zawisza z Ruszkowa wojski lubelski i podsędek sandomierski. Długo ta wieś rycerska należała również do Podlodowskich. Według hipotezy M.Derwicha, urodzić miał się tu kanonik krakowski, podkanclerzy koronny, archidiakon gnieźnieński i autor sławnej Kroniki Wielkopolskiej Janko z Czarnkowa, który był związany z regionem sandomiersko wiślicko opatowskim. W 1519 roku prałat kolegiaty św. Marcina w Opatowie Goryń z Tarnowa h. Junosza miał tu sześć łanów. Odnotowany w 1578 r. Borzywoj Podlodowski miał miejscowy kościół na zbór zamienić za czasów panowania Zygmunta Augusta. W 1618 r. dziedzicem Ruszkowa był Michał Stradomski, który tutejszy kościół odrestaurował. W 1656 roku śmierć z ręki plądrujących okolicę wojsk poniósł tutejszy proboszcz ks. Jan Lisowski. Od połowy XVIII wieku właścicielem Ruszkowa został Jan hr. Małachowski, a od 1777 roku Jacek hr. Małachowski. Ówczesny proboszcz z Ruszkowa ks. Łukasz Gałczyński pełnił godność prałata kolegiaty św. Marcina w Opatowie. Szkoła parafialna Lustracje biskupie potwierdzają istnienie w XVII w. w Ruszkowie szkoły parafialnej, wyposażonej w izbę, komorę i sień, ale znajdujące się w fatalnym stanie, grożącym zwaleniem. Kolejna informacja o istnieniu w Ruszkowie szkoły elementarnej pochodzi z roku Janko z Czarnkowa Średniowieczny kronikarz (ok. 1320, zm. ok. 1387). Według większości źródeł syn wójta w Czarnkowie (Wielkopolska), według historyka Marka Derwicha, wywodził się z Ruszkowa. Uzyskał wykształcenie prawnicze we Francji (?). Karierę rozpoczął u boku biskupa Andrzeja z Wiślicy. Po 1356 powrócił do Polski, gdzie otrzymał z czasem archidiakonat gnieźnieński. U schyłku 1366 mianowany został przez Kazimierza Wielkiego królewskim podkanclerzym. Wkrótce stał się posiadaczem dobrze uposażonych prebend we wszystkich kapitułach katedralnych a także dorabiając się sporego majątku, nabył gród Lubasz koło Czarnkowa. Zwolennik zjednoczenia kraju i rzecznik aktywnej polityki wobec Pomorza Zachodniego, które chciał związać z Polską przez osobę Kazka Szczecińskiego. Unieważnienie przez Ludwika Węgierskiego zapisu znacznej części ziem polskich na rzecz Kazka pchnęło Janka na przełomie 1370/71 do próby zamachu i wykradzenia z grobu Kazimierza Wielkiego insygniów królewskich, co doprowadziło do pozbawienia go podkanclerstwa, przejściowego uwięzienia, a następnie skazania na banicję i utratę dóbr (1372). Wkrótce jednak uzyskał odwołanie banicji i przywrócenie dzierżonego uprzednio archidiakonatu gnieźnieńskiego (1375). Osiadł wtedy w Gnieźnie i zajął się pracą historiograficzną. Kronika Janka z Czarnkowa przedstawia wydarzenia z okresu panowania Kazimierza Wielkiego i rządów andegaweńskich ( ). Przy dużej wartości historycznej zawiera wiele sądów subiektywnych (niechęć do Andegawenów). Stanowi też znakomite źródło do poznania życia i obyczajów dworu, duchowieństwa i rycerstwa pol. w XIV w.

17 15 Ośrodek ruchu ludowego Ruszków był silnym ośrodkiem ruchu ludowego w okresie ostatniej wojny, a pochodzący stąd Antoni Studziński organizował ośrodki konspiracyjne BCh w gminach Sadowie, Bodzechów, Ćmielów, Wojciechowice i Ruda Kościelna. Na przełomie 1940/41 zespół redakcyjny po kierownictwem Władysława Zwiejskiego Łady wydawał w Ruszkowie Wiadomości Radiowe, pismo zawierające serwis aktualności wojskowych i politycznych redagowano na podstawie nasłuchu radiowego. Wiadomości były tygodnikiem powielanym w zabudowaniach Tomasza Kozła. Ukazało się dziesięć numerów. Od 1 marca do 30 listopada drukowano w nakładzie ok. 150 egzemplarzy gazetę Bądź gotów a w ostatnich miesiącach 1942 roku przystąpiono do powielania Walki o Nową Polskę, ale punkt, zapewne ze względów bezpieczeństwa, przeniesiono do Zwoli. Warty odnotowania jest także kurs wychowawczyń przedszkoli zorganizowany w szkole k. kościoła kwietnia 1944 roku. Kierownikiem kursu była Maria Chodajówna Mirka. Noclegi i wyżywienie zapewnił Ludowy Związek Kobiet z pomocą Leontyny Kobierskiej Tarniny, a wkład w zajęcia miały Hanna Ciekowa z Warszawy i Felicja Stojkowa. Pomnikowa topola Na skrzyżowaniu dróg rośnie pomnikowy okaz topoli białej o obwodzie pnia 435 cm i wysokości 27 m. 2,9 km Sprzed kościoła wracamy do skrzyżowania na wysokości cmentarza, gdzie w lewo w dół asfaltową drogą. Przecinamy dolinę rzeczki i dojeżdżamy do drogi powiatowej, gdzie prosto (3,9 km) po czym w prawo (4,3 km). 4,8 km Po prawej stronie drogi pomnik gen. Władysława Beliny-Prażmowskiego w Ruszkowcu. Władysław Zygmunt Belina-Prażmowski ( ) Pierwszy ułan II Rzeczypospolitej, inicjator odbudowy kawalerii polskiej urodził się 3 maja 1888 w Ruszkowcu. Władysław Belina Prażmowski od 1909 był członkiem Związku Walki Czynnej i należał do Związku Strzeleckiego. W 1913 został zastępcą komendanta okręgu krakowskiego ZWC. W latach studiował na Politechnice Lwowskiej. 2 sierpnia 1914 objął dowództwo siedmioosobowego patrolu i wkroczył do zaboru rosyjskiego. Na czele konnego patrolu stoczył bezkrwawą potyczkę z rosyjskimi policjantami stając się pierwszym oddziałem kawalerii legionowej (tzw. siódemka Beliny ). 13 sierpnia stworzył pierwszy szwadron kawalerii w sile 140 ludzi. W latach oficer Legionów Polskich, organizator i dowódca 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich, tzw. beliniaków. Na jego czele przeszedł cały szlak bojowy Legionów. Walczył między innymi o redutę tarłowską. Po zakończeniu I wojny światowej w armii polskiej zorganizował I brygadę

18 16 kawalerii, na której czele stoczył wiele bitew w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej. Sławny ze zdobycia Wilna w kwietniu W 1929 zamieszkał w Krakowie a po wystąpieniu z wojska został prezydentem Krakowa ( ). W latach wojewoda lwowski. Po powrocie do Krakowa został dyrektorem generalnym Jaworznickich Komunalnych Kopalń Węgla SA. Odznaczony krzyżem Orderu Virtuti Militari, 5-krotnie Krzyżem Walecznych oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1937 przeszedł na emeryturę ze względu na pogarszający się stan zdrowia. Zmarł 13 października 1938 w Wenecji. Pochowany został na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Ruszkowiec Wieś należąca z książęcego nadania do biskupów lubuskich. W 1421 Mikołaj kustosz kościoła opatowskiego osadził na swoich dobrach w Ruszkowcu kogoś za 60 grzywien. Następnie Ruszkowiec znajdował się w posiadaniu Szydłowieckich i Radziwiłłów a od 1578 roku potwierdzona jest jego obecność w dobrach ostrowieckich Ostrogskich (Władysław Dominik Zasławski 1629). Ośrodek prasowy Ruszkowiec wraz ze Zwolą tworzył w okresie II wojny światowej prężny ośrodek prasowy. W mieszkaniu St. Dobosza powielano od listopada 1943 do sierpnia 1944 miesięcznik Chłopska Droga. Redaktorem literackim był Mieczysław Biernat Artur, a za sprawy druku odpowiadał Technik Edward Machałek. Ukazało się 9 numerów Chłopskiej Drogi, którą powielano w ilości 250 egz., na formacie A 4 i w objętości 10 stron. Równolegle rozpoczęto powielanie miesięcznika Na Orlich Skrzydłach, które przeniesiono do Zwoli. Między Ruszkowcem a Czerwoną Górą istniał jeszcze w XIX wieku folwark Duklany. Duklany Jeden z nieistniejących folwarków Małachowskich nazwany na cześć syna Jacka Hiacynta Małachowskiego Jana z Dukli Małachowskiego, stąd pojawia się w źródłach jako Duklany oraz Janów. Pod tą drugą nazwą jest jeszcze obecny na mapach z lat 1804 i W ostatniej ćwierci XIX wieku był tu jeszcze 1 dom, 18 mieszkańców i 125 mórg dworskiej ziemi. Pomnikowy kasztanowiec Na skrzyżowaniu dróg do Niemienic i Czerwonej Góry rośnie pomnikowy okaz kasztanowca białego o obwodzie pnia 345 cm i wysokości 16 m. Kontynuując podróż dojeżdżamy do wsi Czerwona Góra. Przed zjazdem w dolinę rzeczki Kamionki (początek bierze na zboczach Pasma Jeleniewskiego i płynąc przez Zwolę, Czerwoną Górę, gdzie tworzy malowniczy przełom

19 17 na wysokości Góry Sadowskiej, a następnie przez Gromadzice, Szewną do Ostrowca, gdzie wpada do Kamiennej) w po prawej figura wystawiona przez rodzinę Kotkowskich. Poniżej wychodnie skalne o silnym, ciemnoczerwonym zabarwieniu, od którego miejscowość wzięła swą nazwę. 7,4 km W centrum wsi zabytkowa chałupa. Czerwona Góra Wieś była własnością biskupów lubuskich (1282), a następnie Krzysztofa Szydłowieckiego. W roku 1578 odnotowana jest w składzie dóbr ostrowieckich Ostrogskich. W XVIII wieku w kluczu bodzechowskim Jacka Małachowskiego. W XIX wieku (18 domów i 190 mieszkańców w 1827 r.) odnotowano tu kopalnię marmuru. Na przełomie XIX/XX wieku stały czytelnik, korespondent i propagator Zarania oraz Wyzwolenia, Antoni Kotkowski (zm.1941 r.), jako pierwszy przeszedł z orki na zagony na orkę płaską i jako pierwszy zakupił pług żelazny, łamiąc przesąd jakoby żelazo ziemię psuło. W 1904 roku wraz z 30 chłopami odmówił władzom rosyjskim pilnowania słupów telegraficznych wzdłuż drogi Opatów Ostrowiec. W latach 30 ych funkcjonowała tu parafia kościoła polsko katolickiego: - chętnie zgłosiło się do niego część ludności, chcąc uniknąć tą drogą wygórowanych opłat za usługi kapłańskie i chcą usłyszeć nabożeństwo w kościele w języku polskim pisał Antoni Kotkowski, podkreślając, że skutek był taki, że kler rzymskokatolicki zlikwidował dowolność opłat za usługi kapłańskie. W Czerwonej Górze urodził się ks. Kacper Kotkowski Ksiądz Kacper Kotkowski (Fragment konkursowego reportażu poświęconego osobie ks. Kacpra Kotkowskiego, który napisała Marlena Chlebna z Jacentowa) Ksiądz Kacper Kotkowski jest jednym z symboli powstania styczniowego na Ziemi Świętokrzyskiej. Będąc człowiekiem silnego charakteru i woli, dobrym organizatorem, gorliwym i czynnym kapłanem powstańcem, który na ołtarzu Wiary i Ojczyzny wszystko, co miał najdroższego na ziemi, poświęcił i oddał w ofierze, zasługuje dziś na przypomnienie jako chluba Diecezji Sandomierskiej i Ziemi Opatowskiej. Narodziny, dom i życie rodzinne Ksiądz Kacper Kotkowski urodził się 5 stycznia 1814 roku we wsi Czerwona Góra, w parafii Ruszków jako syn rolnika Józefa i Marianny małżonków Kotkowskich a właściwie Kot. W akcie urodzenia zapisano imię Grzegorz. Imię to, jak podaje niestrudzony Henryk Bajak, nadał mu i zapisał 6 stycznia u księdza ojciec, ale kobiety z domu się temu sprzeciwiły, ponieważ urodził się w przeddzień święta Trzech Króli. Kotowie byli rodziną religijną, więc należało nadać dziecku imię jednego z Trzech Króli. Nazwisko Kotkowski, brzmiące bardziej po szlachecku, także jest wymysłem rodziców, którzy marzyli, by synowie zostali duchownymi. W efekcie z Grzegorza Kota powstał

20 18 Kacper Kotkowski. W 12 roku życia Kacper został przyjęty do Publicznej Szkoły Obwodowej w Wąchocku i rozpoczął edukację. Ks. Kacper Po ukończeniu czterech klas w Publicznej Szkole Obwodowej wstąpił 19 stycznia 1832 r. do Seminarium Diecezjalnego w Sandomierzu. Jako alumn odznaczał się zdolnościami w nauce, skoro będąc na IV kursie, w zastępstwie profesora, uczył młodszych kolegów języka łacińskiego. Święcenia kapłańskie otrzymał 9 stycznia 1837 roku. Pracował jako wikariusz w Staszowie , prefekt szkół sandomierskich i proboszcz w Ćmielowie Pełniąc godność prefekta, kładł duży nacisk na nauczanie dzieci chłopskich, zachęcając proboszczów do zakładania szkół na wsiach. Tylko na terenie parafii Ćmielów powstało ich pięć, z których szkoła w Krzczonowicach utrzymała się na stałe. Jako proboszcz pełnił wiele funkcji, był komendarzem dóbr ziemskich kapituły sandomierskiej i dziekanem dekanatu kunowskiego. Ponadto w latach pełnił funkcję rektora Zakładu Księży Demerytów na św. Krzyżu i korespondenta czasopisma Pamiętnik Religijno Moralny. Odznaczony godnością kanonika honorowego kapituły kaliskiej. O jego zdolnościach ekonomicznych świadczą inwestycje materialne, które przeprowadził jako proboszcz, regulując m.in. sprawę obligacji Mszy św. i dóbr należących do parafii Ćmielów. Odrestaurował kościół i wyposażył go w sprzęty. Przeprowadził także gruntowną restaurację zabudowań plebańskich, powiększając je o nowo wystawiony dom. Kiedy ks. Kotkowski był proboszczem, w uposażeniu parafii Ćmielów zaszły zmiany. Rząd zabrał część ogrodu plebańskiego pod budowę szosy, która dziś przecina Ćmielów. Podobnie decyzją rządową zabrano część ogrodu i łąk parafialnych na potrzeby kanału spławnego i regulacji rzeki Kamiennej. Za sumę wypłaconą przez władze rządowe za zabrane posiadłości ks. Kacper zakupił dla parafii grunty orne i łąki liczące 18 mórg, które zmeliorował. Powszechnie była także znana dobroczynność ks. Kotkowskiego, który dbał zwłaszcza o wsparcie materialne ubogich parafii. Popierał oświatę a sam troskliwie opiekował się szkołą elementarną w Ćmielowie. Jako proboszcz troszczył się równocześnie o stan ducha mieszkańców parafii, w tym także innowierców. Osobiście ochrzcił w Ćmielowie kilku Izraelitów. Patriota Wykorzystując popularność, jaką cieszył się wśród różnych warstw społecznych, oddał się w 1861 roku działalności patriotyczno - niepodległościowej. Na plebanii w Ćmielowie organizował zjazdy i narady spiskowców, podejmując się nieraz odpowiedzialnych i trudnych zleceń. W kościele ćmielowskim zbierał swych parafian, a nawet Żydów i w gorących słowach wyjaśniał im konieczność ratowania Ojczyzny, zachęcał do ofiar i poświęcenia się dla wielkiej sprawy. Ćmielów stał się wówczas ośrodkiem patriotycznych manifestacji. Staraniem ks. Kotkowskiego na

21 19 rynku miejskim usypano kopiec, na którym ustawiono kamienny obelisk na postumencie. Na szczycie pomnika umieszczono emblematy religijno patriotyczne: żelazny krzyż z cierniową koroną i dwiema na krzyż złożonymi palmami. Na froncie pomnika wyryto godło Ojczyzny, utracone w niewoli - Orła Polskiego. Na obchody patriotyczne do Ćmielowa przybywały pielgrzymki na czele z duchowieństwem z Zawichostu, Ożarowa, Ostrowca, św. Krzyża, Opatowa, Denkowa i z innych miejscowości. Śpiewano Boże coś Polskę, a duszą tych manifestacji podobnie jak i słynnego w całym kraju odpustu 14 września 1862r. na św. Krzyżu był ksiądz Kotkowski. Konspirator W tym czasie ćmielowski proboszcz był już związany z kształtującym się w Warszawie radykalnym obozem czerwonych. Utrzymywał podobno kontakty z powstałym w stolicy Komitetem Miejskim. Po jego przemianowaniu na Centralny Komitet Narodowy, Kotkowski został jego delegatem na rejon sandomiersko - kielecki. Tworzył na swoim terenie delegatury i komórki stronnictwa czerwonych, prowadzące działalność propagandową, gromadząc broń i sprzęt wojskowy, organizując zalążki przyszłych leśnych oddziałów i dokonując do nich naboru ochotników, dla których organizował podstawowe przeszkolenie wojskowe. Dla czerwonych postanowił ks. Kotkowski pozyskać również niższe duchowieństwo katolickie z Sandomierskiego i Kieleckiego. Wielu miejscowych wikarych i proboszczów, podobnie jak on, pochodziło z ludu. Częściowo się dekonspirując latem 1862 r., we wsi Świętomarz, zorganizował zjazd księży, w czasie którego przekonywał wiejskich kapłanów do programu czerwonych oraz wzywał ich do pomocy przyszłym powstańcom. Wielu uczestników pamiętnego zjazdu wzięło potem udział w powstaniu, część była kapelanami leśnych oddziałów, ale byli i tacy, którzy z bronią w ręku walczyli z carskim wojskiem. Powstaniec styczniowy W pierwszych dniach powstania styczniowego proboszcz z Ćmielowa ks. Kacper Kotkowski został mianowany przez Tymczasowy Rząd Narodowy - naczelnikiem cywilnym województwa sandomierskiego. Jako członek Rządu Narodowego ogłosił on 5 stycznia 1863r. odezwę Rządu Polskiego do Narodu z wezwaniem do walki zbrojnej. W nocy z 22 na 23 stycznia opuścił swoje probostwo i przyłączył się do korpusu Langiewicza. Żołnierze rosyjscy splądrowali ćmielowską parafię, a rzeczy osobiste księdza Kacpra Kotkowskiego publicznie spalono na Rynku. 6 lutego 1863r. celebrował w Opatowie ogłoszenie powstania, przemawiając do mieszkańców pobliskich wsi jako syn czarnej opatowskiej ziemi, z ludu tak samo się wywodzący. Tu również wraz z Langiewiczem odbierał przysięgę miejscowych sołtysów i wójtów na wierność Rządowi Narodowemu. Jako powstaniec przydzielony do sztabu Langiewicza. W pierwszym okresie jego kampanii był mu wiernym doradcą i towarzyszem.

22 20 Uczestnicząc w wielu bitwach, zachęcał Langiewicza do rozszerzania ruchu powstańczego poprzez rozsyłanie po kraju drobnych oddziałów. Przed bitwą pod Małogoszczem skłonił Antoniego Jeziorańskiego, aby oddał się pod komendę Langiewicza. Po bitwie ks. Kotkowski udał się do Galicji dla dopilnowania dostawy broni. Zrażony dyktaturą Langiewicza i opuszczeniem przezeń obozu, twierdził rzekomo że zamiast szczupaka złowił plugawe żabsko i przeszedł na stronę gen. Ludwika Mierosławskiego, który próbował przy pomocy ks. Kotkowskiego obalić Rząd Narodowy, ofiarowując mu przy swej osobie kołłątajowskie stanowisko. Wkrótce ks. Kotkowski został aresztowany w Krakowie przez władze austriackie. Po kilku miesiącach uzyskał wolność za kaucją złożoną przez nowo utworzony Rząd Narodowy. Wrócił w strony ojczyste przebrany po cywilnemu. Został mianowany komisarzem pełnomocnym i politycznym krakowskiego i sandomierskiego województwa oraz otrzymał rozkaz przyłączenia się do Dywizji Krakowskiej generała Hauke - Bosaka, który przybył w rejon Gór Świętokrzyskich. Uczestniczył w tragicznej dla powstańców bitwie o Opatów w końcu lutego 1864 r., przed którą odprawił w rodzinnej wsi mszę polową dla powstańczych oddziałów. Msza święta w Czerwonej Górze Powstańcza Msza święta odprawiona w Czerwonej Górze w intencji zwycięstwa powstańców w bitwie opatowskiej miała miejsce 20 lutego 1864 r. na łące w Strugach, należącej do wsi Czerwona Góra. w godzinach porannych, została odprawiona przez ks. Kotkowskiego rodaka czerwonogórskiego msza święta w intencji zwycięstwa powstańców w bitwie o miasto Opatów. Zgromadziły się tu w lasku otaczającym wieś Czerwoną Górę kompanie powstańców białych i czerwonych zdążających na wielką bitwę opatowską. Dwudziesty luty był dniem pogodnym cały dzień świeciło słońce, przy lekkim mrozie. Po porannej pobudce i spożyciu śniadania, łącznicy obozowi powiadomili dowódców oddziałów o zbiórce wszystkich sił powstańczych na łące pod górą lasku, gdzie wielki kamień, pod którym ustawiono ołtarz polowy. Po zgromadzeniu się oddziałów powstańczych i miejscowej ludności mszę św. celebrował ks. Kotkowski, po odprawieniu modłów i udzieleniu komunii świętej bardzo wielu powstańcom, krokiem wojskowym odstąpił od ołtarza i przeszedł kilkanaście kroków od strony północnej, wchodząc na wysoki płaski kamień, i z kamienia tego wygłosił podniosłe kazanie pełne wielkiego patriotyzmu i pełne miłości do Ojczyzny. Wzywając zarazem wszystkich zebranych do wstąpienia w szeregi powstańcze i do nieprzejednanej walki z zaborcą. Obdarzony wielkim darem wymowy ks. Kotkowski potrafił zjednać sobie powstańców i miejscową ludność, która w miarę swoich możliwości wspierała oddziały powstańcze kwaterujące w tym czasie w Czerwonej Górze. Po zakończeniu modłów oddziały rozeszły się do swoich kwater, szykując się do wymarszu na wielką bitwę opatowską. A kamień i górę z laskiem od dnia tego nazwano Kazalnicą i tak jest po dzień dzisiejszy. Czerwony Proboszcz

23 21 Tymczasem w Galicji wydano za księdzem Kacprem Kotkowskim list gończy: średniego wzrostu, wątła postać, owalna twarz, blada cera, ciemne włosy(na ogół krótko strzyżone), niskie czoło, niebieskie oczy, mały nos i zwyczajne usta, mówił po polsku i łacinie. Nieco inaczej opisuje go przyjaciel Władysław Zapałowski, uczestnik powstania styczniowego, który znał dobrze ks. Kacpra Kotkowskiego jeszcze sprzed insurekcji....sama fizjonomia ks. Kacpra Kotkowskiego miała coś w sobie, że wyróżniała go z tłumu i obudzała mimowolny szacunek i wiarę. Wzrostu miernego, silnie zbudowany choć szczupły. Oczy jasne, łagodne, lecz gdy wpadł w zapał, to oczy te tak się zapalały, takiego nabierały życia i blasku, że kłamca i blagier, mimo woli wzrok spuścić musiał. Włosy krótko postrzyżone, gęste, w ostatnich czasach mocno przyprószone siwizną, choć dopiero kończył rok pięćdziesiąty. Bardzo wykształcony, gdyż całe życie poświęcił książkom, studiując specjalnie historię, filozofię, dzieła ekonomiczne i.t.p. Jako kaznodzieja był niezrównany. Pochodził ze stanu włościańskiego, ale nie wypierał się swego urodzenia... Był bożyszczem swych parafian, którzy ślepo w co powiedział wierzyli. Wielkie miał także uznanie między arystokracją i szlachtą...w pierwszych chwilach manifestacji, całem sercem i duszą przyłączył się do Komitetu Centralnego, później do Rządu Narodowego, którego w okolicy był wyłącznym, przedstawicielem. Dzielił dole i niedole tych wszystkich, którzy oddali się sprawie narodowej i ostatni z nich, widząc, że wszystko stracone wyjechał prawie jednocześnie z Bosakiem zagranicę... Władysław Zapałowski Pamiętniki Po upadku powstania Jedną z ostatnich powstańczych partii dowodził czerwony proboszcz z Ćmielowa ks. Kacper Kotkowski. Jeszcze do końca czerwca 1864r. jego oddział działał w Górach Świętokrzyskich oraz staszowskich lasach. Z garstką ocalałych, uciekając przed grożącym mu wyrokiem śmierci, nielegalnie przedostał się do Galicji a potem do Drezna i Francji na emigrację. W dalszym ciągu myślał jednak o wznowieniu walki zbrojnej w kraju. W tym celu wziął udział w zjeździe dygnitarzy powstańczych w Dreźnie. Odegrał dość znaczną rolę w zorganizowaniu na emigracji polskich kapłanów -bojowników powstania styczniowego. Był bowiem jednym z głównych założycieli i pierwszym prezesem Stowarzyszenia Kapłanów Polskich na Emigracji, należąc do najbardziej radykalnych jego członków. Przypisywano mu powszechnie autorstwo broszury Duchowieństwo polskie wobec sprawy narodowej, Paryż 1865r. Jako jeden z najważniejszych polskich agitatorów za granicą, zapalił się do współpracy z utworzonym rzekomo na nowo Rządem Narodowym w Warszawie. Razem z gen. J. Hauke - Bosakiem wszedł nawet 22 lutego 1865r. do Komitetu Reprezentacyjnego Emigracji.