ZałoŜenia do nowelizacji ustawy Prawo o szkolnictwie wyŝszym oraz ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie

Transkrypt

1 ZałŜenia d nwelizacji ustawy Praw szklnictwie wyŝszym raz ustawy stpniach naukwych i tytule naukwym raz stpniach i tytule w zakresie sztuki.

2 ZałŜenia d nwelizacji ustawy Praw szklnictwie wyŝszym raz ustawy stpniach naukwych i tytule naukwym raz stpniach i tytule w zakresie sztuki. I. Ptrzeby i cel uchwalenia zmian w ustawach 3 II. Aktualny stan stsunków spłecznych w nauce i szklnictwie wyŝszym 5 III. Aktualny stan prawny IV. MŜliwści pdjęcia alternatywnych śrdków.21 V. Pdmity na które będą ddziaływać prjektwane ustawy.. 21 VI. Przewidywane skutki finanswe VII. Prpzycje rzstrzygnięć i ich uzasadnienie Nwy mdel zarządzania szklnictwem wyŝszym Mdel kariery naukwej Studia i studenci VIII. Przepisy przejściwe i dstswujące 68 IX. Przepisy upwaŝniające X. Termin wejścia w Ŝycie..73 XI. Ocena przewidywanych skutków (ksztów i krzyści) spłeczngspdarczych regulacji

3 I. Ptrzeby i cel uchwalenia zmian w ustawach Obecny system szklnictwa wyŝszeg w Plsce wymaga ewlucyjnych zmian. W bliczu zbliŝająceg się głębkieg niŝu demgraficzneg raz refrm, które przeprwadzane są we wszystkich krajach Unii Eurpejskiej, niezbędne jest wprwadzenie zmian legislacyjnych, które dprwadzą d teg, aby nauka plska pdbnie jak zasilane nią szklnictw wyŝsze mgły lepiej knkurwać ze światem, a dla studentów i naukwców spza Plski plskie śrdwisk akademickie stał się bardziej atrakcyjne. Pierwszy etap prac przygtwawczych dla siągnięcia tych celów zstał juŝ dknany w przyjętych przez rząd 5 ustawach refrmujących system nauki, becnie prcedwanych w Sejmie RP. Drugim etapem są becnie przedstawiane w niniejszych załŝeniach zmiany w systemie szklnictwa wyŝszeg, których następstwem wkrótce będą prjekty legislacyjne. Trzeci etap w perspektywie kilkuletniej t przyjęcie długfalwej strategii rzwju nauki i szklnictwa wyŝszeg. Dknanie prjektwanych w drugim etapie refrm i przedstawinych w tym dkumencie zmian systemwych pwinn zapewnić plskim studentm wyŝszej jakści kształcenie, a zatem lepsze przygtwanie d zmieniających się frm gspdarki, plskim ucznym przynieść szansę uczestnictwa w największych międzynardwych przedsięwzięciach badawczych, a plskim uczelnim stwrzyć perspektywy systematyczneg rzwju i stałeg pwiększania ptencjału badawcz-dydaktyczneg. Jednym z kluczwych śrdków słuŝących siągnięciu wyŝej wymieninych celów jest stwrzenie mechanizmów racjnalneg finanswania szklnictwa wyŝszeg parteg na siągniętych efektach pracy naukwej i dydaktycznej. SłuŜyć temu ma zmiana spsbu finanswania uczelni tak, aby craz większa część funduszy rzdyspnwywana była w drdze knkursów, a zakres finanswania z budŝetu państwa zaleŝał dcelw d jakści uzyskiwanych efektów zarówn w zakresie kształcenia, jak i wyników prac naukwych. Isttą refrmy jest wykrzystanie kilkuletnieg niŝu demgraficzneg w płączeniu z systematycznym dfinanswaniem szklnictwa wyŝszeg d siągnięcia następujących celów: 1) dprwadzenia d przełmu w jakści kształcenia w uczelniach pprzez prjakściwą nwelizację dtacji stacjnarnej 1, która zapewni zachwanie ciągłści pracy publicznych szkół wyŝszych, raz pprzez wprwadzenie ddatkweg funduszu prjakściweg na finanswanie najlepszych jednstek uczelni, pracwników naukw-dydaktycznych, studentów i dktrantów; 2) zmniejszenie ubytku finanswania sektra szklnictwa wyŝszeg ze śrdków niepublicznych pprzez utrzymanie i niezwiększanie stałej liczby studentów studiów bezpłatnych, a takŝe finanswanie studiów dktranckich w uczelniach niepublicznych; 1 Dtacja stacjnarna, której mwa w art. 94 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Praw szklnictwie wyŝszym (dtacji na zadania związane z kształceniem studentów studiów stacjnarnych, uczestników stacjnarnych studiów dktranckich i kadr naukwych raz utrzymaniem uczelni, w tym na remnty), zwanej dalej dtacją stacjnarną. 3

4 3) zapewnienie bardziej efektywneg systemu identyfikwania najbardziej utalentwanych studentów i dktrantów w celu zapewnienia im specjalneg dfinanswania ( Diamentwy Grant, stypendia prymusów, stypendia w ramach KNOW, stypendia ministra), a przez t stwrzenie im lepszych warunków d nauki i pracy naukwbadawczej. Drugim kluczwym spsbem siągnięcia wspmnianych celów jest zintegrwanie prgramów nauczania z eurpejską przestrzenią szklnictwa wyŝszeg, a przez t zwiększenie mbilnści studentów i pracwników naukw-dydaktycznych pprzez: 1) deregulację standaryzacji kształcenia i zwiększenie autnmii uczelni w zakresie kreślania kierunków studiów raz treści prgramwych zgdnych z Krajwymi Ramami Kwalifikacji (KRK) wynikającymi z Deklaracji Blńskiej; 2) ściślejsze pwiązanie uczelni z sektrem zewnętrznym i gspdarką pprzez włączenie praktyków d kreślania prgramów nauczania raz d dydaktyki w uczelniach; 3) większe umiędzynardwienie uczelni pprzez włączenie naukwców zagranicznych i plskich pracujących za granicą d edukacji w kraju raz szersze twarcie uczelni na studentów zagranicznych; 4) skrócenie ścieŝki naukwej pracwników naukw-dydaktycznych pprzez wprwadzenie uprszcznej prcedury habilitacyjnej dla naukwców w Plsce i zrównanie statusu samdzielnych pracwników naukwych pracujących za granicą i w Plsce. Przedstawine prpzycje w zakresie zarządzania uczelniami zmierzają przede wszystkim d nwelizacji finanswania uczelni raz d zwiększenia autnmii szkół wyŝszych w prwadzeniu dydaktyki. Uczelnie zstaną uwlnine d skmplikwanych centralnych prcedur administracyjnych, natmiast najlepsze trzymają pełną swbdę w zakresie twrzenia autrskich, innwacyjnych i interdyscyplinarnych kierunków studiów. Prmcji najlepszych słuŝyć będzie równieŝ silniejsze pwiązanie prpnwanych frm finanswania z efektami działalnści dydaktycznej i naukwej. Specjalnie dedykwane fundusze, rzdzielane na bazie rzetelnych knkursów, wzmcnią najlepsze śrdki akademickie. Wyłnine zstaną KNOW-y Krajwe Naukwe Ośrdki Widące. Będzie t pierwszy krk w kierunku stwrzenia w Plsce uczelni wyróŝniających się jakścią badań naukwych i dydaktyki w skali Eurpy. Prirytetw będą równieŝ traktwane te uczelnie, które pprzez integrację z reginalnym rynkiem pracy, śrdwiskiem gspdarczym raz tczeniem spłecznym realizwać będą zadania naukw-badawcze specyficzne dla reginu i w efekcie uzyskają cenę wyróŝniającą Państwwą Kmisję Akredytacyjną (PKA). Jednym z instrumentów, który pzwli na bardziej dynamiczną współpracę uczelni z tczeniem spłeczn-gspdarczym będzie wprwadzenie mŝliwści pwłania rektra w drdze twarteg knkursu raz zwiększenie jeg kmpetencji i zakresu dpwiedzialnści. Drugim elementem refrmy jest rzwój kariery naukwej. Jest faktem, Ŝe zarówn struktura wiekwa, rzwój klejnych etapów kariery naukwej, jak i wynagrdzenia pracwników naukwdydaktycznych w plskich uczelniach znacząc dbiegają d standardów światwych. Stan ten znajduje dzwierciedlenie w raprtwanych siągnięciach naukwych mierznych liczbą publikacji w międzynardwych pismach recenzwanych, ilścią i jakścią cytwań, liczbą patentów, wyskścią i liczbą grantów z instytucji krajwych i zagranicznych, c stanwi w duŝej mierze niskich pzycjach plskich uczelni w światwych rankingach. Jednak relatywnie niski pzim pwyŝszych wskaźników nie stanwi miary plskieg ptencjału naukweg. Ptencjał jest grmny. Prpnwane zmiany zakładają, Ŝe punktem zwrtnym będzie selektywne (na bazie knkursów) dfinanswanie najlepszych, c zwiększy atrakcyjnść zawdu pracwnika naukw-dydaktyczneg i w duŝej mierze będzie mechanizmem redukującym, a w przyszłści eliminującym, wieletatwść w sektrze szklnictwa wyŝszeg. Uprszczenia prceduralne przy ubieganiu się stpień dktra habilitwaneg, przy zachwaniu wymagań merytrycznych, stanwić będą dalek idących, 4

5 isttnych zmianach kształtujących śrdwisk akademickie w kraju. Jest naturalne, Ŝe wybór najlepszych musi być party jednlite zasady, mające na uwadze wyniki prac indywidualnych sób tak w zakresie kształcenia studentów, jak i pracy naukwej, ale równieŝ strategiczny rzwój jednstek w ramach stwrznych nwych warunków finanswania i rzwju. Najczęściej pierwszym etapem rzwju kariery naukw-dydaktycznej jest pdjęcie studiów dktranckich. Istnieje dbrze uzasadnina ptrzeba wsparcia najlepszych juŝ na tym etapie rzwju kariery. Obecny pzim finanswania klejnych lat studiów i prac badawczych częst nie mŝe knkurwać z płacami ferwanymi pza sektrem rzwju kapitału intelektualneg, a rzwój teg sektra w bliczu rzwju nwczesnej gspdarki będzie dgrywał decydującą rlę we wzrście gspdarczym kraju. Zatem stypendia prymusów i nagrdy dla najlepszych studentów i dktrantów mają na celu stwrzenie w plskich śrdkach atrakcyjnych warunków dla rzwju wybitnych młdych naukwców. Isttnym elementem refrmy są równieŝ rzwiązania dtyczące studentów pierwszeg i drugieg stpnia. Mają ne na celu zniesienie barier, szczególnie dla studentów pchdzących z rdzin mniej zamŝnych, pprzez stwrzenie nwczesneg systemu stypendialneg, zwiększenie śrdków na pmc charakterze scjalnym dla studentów, uprszczenie prcedur i ułatwienia w systemie pręczeń w zakresie przyznawania kredytów studenckich. Ochrnę praw studenta zapewni wprwadzenie bwiązku umów zawieranych pmiędzy studentem a uczelnią. Z drugiej strny efektywne mechanizmy łączące uczelnie z rynkiem pracy pdnisą z klei pzim przygtwania abslwentów d ptrzeb pracdawców. ZałŜenia te są efektem knsultacji spłecznych rzpczętych dnia r. w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów przedstawieniem Prjektu załŝeń. W kntekście przyjęteg przez Rząd w grudniu 2008 r. pakietu pięciu ustaw refrmujących naukę prpnwane rzwiązania są niezbędnym krkiem dla zapewnienia spójnści systemu szklnictwa wyŝszeg z systemem nauki. Prpnwane zmiany słuŝyć będą zrealizwaniu celów strategicznych kreślnych w przyjętym przez Rząd dkumencie Plska Wyzwania rzwjwe. Miarą sukcesu prpnwanych zmian będzie pzycja najlepszych plskich uczelni w rankingach eurpejskich i światwych; miejsce w pierwszej dwudziestce w rankingach eurpejskich d 2030 rku, a takŝe, w perspektywie krótkterminwej, w kresie najbliŝszych 5 lat zwiększenie liczby studentów z zagranicy studiujących w Plsce 50%. II. Aktualny stan stsunków spłecznych w nauce i szklnictwie wyŝszym 2 Szklnictw wyŝsze w Plsce jest jednym z najbardziej dynamicznie rzwijających się bszarów Ŝycia spłeczneg. W ciągu dwudziestu statnich lat przeszł gwałtwne ilściwe raz instytucjnalne przemiany. UmŜliwin pwstanie niepublicznych szkół wyŝszych, a takŝe wprwadzn niepubliczne frmy kształcenia, przez c liczba studentów wzrsła czterkrtnie. Obecnie w Plsce w 457 uczelniach 131 publicznych i 326 niepublicznych, kształci się prawie 2 miliny studentów, c daje Plsce jeden z najwyŝszych na świecie wskaźników sklaryzacji raz największą liczbę instytucji szklnictwa wyŝszeg w Eurpie. Utwrzenie przez ustawdawcę mŝliwści twierania uczelni niepublicznych stwrzył w kraju nwe zjawisk bm dla szklnictwa knkurencyjneg fertą wbec uczelni państwwych. Jeszcze 2 Rzdział ten na str. 5-9 zstał uzupełniny diagnzę, która stanwi część ekspertyzy pt. Uczelnie przyszłści. Czy w Plsce? przygtwanej przez Juliana Auleytnera na zlecenie Kmitetu Prgnz Plska przy Prezydium PAN. 5

6 w 1992 r. przedstawiciele uczelni państwwych skarŝyli się nie tylk na niskie zarbki kadry, ale na zupełny brak mŝliwści dalszeg przyjmwania kandydatów na studia (przy liczbie k. 400 tys. studiujących, a więc blisk 5-krtnie mniejszej niŝ dziś). Dziś te ba waŝne argumenty zstały zapmniane. Obk tych argumentów trzeba przypmnieć jeszcze jeden, prawie niezauwaŝny. Chdzi zupełny brak wzajemnej knkurencyjnści uczelni państwwych z teg kresu. Wiele efektów w Ŝyciu spłecznym wiąŝe się z decyzjami przypadkwymi. Tak teŝ był w przypadku szklnictwa wyŝszeg. Nikt w 1991 r. nie miał wybraŝenia, jakie długfalwe skutki wywła ustawwy zapis twrzeniu niepaństwwych szkół wyŝszych. Wprawdzie przed II wjną światwą mieliśmy w kraju kilka dbrych uczelni niepaństwwych (np. Wszechnica TWWP), ale były t zupełnie dmienne warunki ustrjwe. Inflacyjny przyrst uczelni dekncentracja plityki edukacyjnej Minister właściwy d spraw szklnictwa wyŝszeg wydał d 1991 r. zgdę na twarcie 326 duŝych i małych uczelni niepaństwwych. T uczelnie państwwe były prducentami wszelkiej kadry naukwej, równieŝ i tej, którą zatrudnia się becnie w sektrze knkurencyjnym. Jaka więc lgika tkwi w argumentach wyŝszści sektra państwweg nad niepaństwwym? Przypadki patlgii ekspnwane wbec niektórych uczelni niepaństwwych jednakw twarzyszą bu sektrm i na nich nie mŝna budwać przyszłści (np. sprawy plagiatów w przewdach dktrskich i habilitacyjnych znanych z uczelni państwwych). Wspmniana wyŝszść bjawia się w silnym - frmalnym i finanswym - pparciu urzędników, mających bezpieczne i lepsze kntakty z rektrami uczelni państwwych niŝ z drugim sektrem. T urzędnicy w imieniu państwa rzdzielali dtacje budŝetwe na inwestycje czy pdwyŝki wynagrdzeń. Takich zabiegów natmiast nie bserwwan wbec nw pwstałeg sektra uczelni niepaństwwych, startująceg w latach 90-tych XX w. z pzycji słabszych pd kaŝdym względem, bez własnej kadry, bazy i funduszów. Wart zauwaŝyć, Ŝe inflacyjny przyrst uczelni niepaństwwych wynikał z nacisków lkalnych i śrdwiskwych grup interesów. W nwym ustrju gspdarki rynkwej masw zaczęt dceniać rlę kwalifikacji wyŝszych i stjących za tym pieniędzy. O ile w pprzednim ustrju legitymizacja jednstki dyplmem studiów nie była pdstawą d awansu, t p 1991 r. dyplm stał się celem Ŝyciwym wartym własnych nakładów i t niemałych. Liczba uczelni krewana była przez władze państwwe; miały ne cel plityczny pzytywnie dpwiedzieć przede wszystkim na pstulaty grup prfesrów w śrdwiskach lkalnych. Nie analizwan przy tym mapy ptrzeb głaszając knkurs lub inaczej artykułując zaptrzebwanie tam, gdzie widczna była biała plama, a tylk reagwan na składane wniski. JeŜeli w jednym mieście juŝ istniała pedaggika w dwóch uczelniach, a zgłszn klejne trzy, t czemu nie mŝna był uruchmić następne trzy uczelnie z tym kierunkiem. JeŜeli w tych uczelniach mŝna był uzyskać uprawnienia magisterskie, t mając frmalnie słabą kadrę udzielan zgdy na takie studia. Niedcenina knkurencyjnść Knsekwencje ustawweg zapisu z 1991 r. mŝliwści twrzenia uczelni niepaństwwych są w Plsce nadal niedceniane. Trzeba pdkreślić, Ŝe w ustrju gspdarki rynkwej knkurencyjnść wiąŝe się z kwalifikacyjnym pzimem kapitału ludzkieg. Niski w kresie scjalizmu, nagle zaczął 6

7 się pdnsić głównie dzięki prywatnym inwestycjm w edukację! Plska w 2002 r. była na 7 miejscu (!) w rankingu 26 krajów OECD pd względem prywatnych nakładów na edukację wyŝszą. Wynsiły ne 0,5% PKB. Przed nami były takie ptęgi jak Krea Płd. (1,9%), Stany Zjednczne (1,4%), Kanada (1%), Australia (0,8%,) raz Japnia i Nwa Zelandia (p 0,6%) 3. Krajem największych wydatkach prywatnych na szklnictw wyŝsze jest Chile. Pnad 82% wydatków na kształcenie wyŝsze pchdzi tam z prywatnych budŝetów 4. Czy mŝna kwestinwać prywatne inwestycje na edukację wyŝszą? MŜna, ale p c. JeŜeli przyjąć, Ŝe przeciętny student w 2009 r. wydał w przybliŝeniu na czesne 4000 zł, t suma ta przemnŝna przez c najmniej milin studentów niestacjnarnych daje kł 4 mld zł. Kwta ta, wprawdzie rzprszna reginalnie, wyraŝa ppyt na dbr wyŝszeg rzędu. Inwestycje w kapitał ludzki są finanswane w cięŝar budŝetów dmwych, czeg nie bserwwan w kresie scjalizmu i gspdarki rzekm planwej. Te fakty d dawna twrzą relacje eknmiczne w sektrze szklnictwa wyŝszeg i są znane publicznie! Inną waŝną knsekwencją prywatnych inwestycji w edukację wyŝszą jest maswa kultura uczenia się. Ceni się wiedzę pzyskiwaną za własne pieniądze. NaleŜy dziś takŝe d dbreg byczaju mieć wiedzę i z niej krzystać. Obyczaj ten będzie się utrwalał. Taki prces uruchmił się autmatycznie wraz z krewaniem nwych uczelni. WyróŜnić tu naleŝy knkurencyjnść frmalną, merytryczną i finanswą. Pierwszy typ wskazuje na frmalną przewagę uczelni państwwych ze względu na państwwą asekurację, długletnie istnienie, utrwalną nazwę i drbek. Te państwwe świątynie wiedzy miały charakter elitarny, d dziesięcileci dstęp d nich był twarty dla wybitnych, uzdlninych i nielicznych. Jak zauwaŝa się, uczelnie te jednak funkcjnują w izlacji spłecznej, czyli nie pełnią funkcji usługwych wbec gspdarki i śrdwisk lkalnych. W kresie scjalizmu, przez dwa pklenia deklarwan realizację równści spłecznej, a mim t studia były dstępne nielicznym. Ddawan jeszcze niektórym punkty za pchdzenie, aby niec wyrównać szanse śrdwisk wiejskich i rbtniczych. Uczelnie niepaństwwe jednak przybliŝyły się p 1991 r. d śrdwisk lkalnych i wykazały się zdecydwanie większą elastycznścią zachwań przy twrzeniu specjalnści rynkwych. Istnienie teg sektra zwiększył zdecydwanie szanse edukacyjne wielu bywateli ddalnych nie z własnej winy d świątyń wiedzy. Mał teg, uczelnie te sprawiły, Ŝe dstęp d studiów przestał być przywilejem elit. 5-krtny wzrst liczby studentów naleŝy traktwać jak symbl umaswienia studiów, c zresztą dpwiada tendencjm glbalnym. Uczelnie państwwe miały równieŝ przez lata utrzymywaną większą knkurencyjnść merytryczną, czeg dwdem były prwadzne studia magisterskie i dktranckie raz badania naukwe. Z biegiem lat jednak ta przewaga się skurczyła, gdyŝ wiele uczelni niepaństwwych uzyskał uprawnienia d prwadzenia studiów magisterskich i rzpczęł swje prjekty badawcze. Uczelnim państwwym pnadt przybyły knkurencyjne, kmercyjne śrdki badawcze, finanswane nie tylk ze źródeł krajwych. 3 F. Wlf, R. Zhlnhöfer, Investing in human capital? The determinants f private educatin expenditure in 26 OECD cuntries, Jurnal f Eurpean Scial Plicy, V.19, N.3, July Za B. Galwas, Tendencje rzwjwe współczesneg szklnictwa wyŝszeg w: Przyszłść. Świat Eurpa Plska Nr 1 (15) z 2007 r. str. 63. Dane pchdzą z 2003 r. 7

8 Uczelnie niepaństwwe wykazały się zdecydwanie większą knkurencyjnścią finanswą. Wśród nich nie ma w dłuŝszym hryzncie czaswym szans na deficyt. Takieg deficytu nikt nie pkryje w przeciwieństwie d uczelni państwwych. Te z klei mgą mieć deficyt, jak t w sektrze państwwym się dzieje. W efekcie istnieją uczelnie eknmiczne z crcznym deficytem w swej działalnści, które jedncześnie edukują eknmistów w dziele naprawy gspdarki! Argument deficycie finanswym uczelni państwwych był częst bagatelizwany i zbijany kntrargumentem ksztach badań, amrtyzacji itp. Nikt jednak nie dpwiedział na pytanie, dlaczeg są uczelnie państwwe z wynikiem ddatnim, a inne siągają tlerwany deficyt. Ta beztrska finanswą racjnalnść działania uczelni państwwych wiąŝe się z pytaniem: kt pkrywa taki deficyt? Oczywiście pdatnik. Jest nim między innymi student i prfesr uczelni niepaństwwej. Ich pdatki w jakiejś części słuŝą państwu w asekuracji deficytu uczelni państwwych. W debacie sprawach finanswych bierze się pd uwagę tylk ksztchłnnść pszczególnych kierunków studiów. Tu brakuje jednak pisu dbrych praktyk wyniku badania efektywnych działań uczelni państwwych. JeŜeli c rku w rankingu najlepszych uczelni wygrywa Uniwersytet Jagiellński lub Uniwersytet Warszawski, t zadajmy sbie pytanie, czy rzeczywiście wynika t z jakści tych uczelni, czy mŝe tylk z ich ilściweg ptencjału studentów i akademików, twrzących największe akademickie śrdwiska w Plsce. Ostatnim argumentem dtyczącym knkurencyjnści są patlgie występujące w bu typach uczelni. Niektóre uczelnie niepaństwwe z całą mcą ujawniły w działaniu istnienie bardz niekrzystnych zjawisk w rdzaju kupwania dyplmu za czesne, plagiatów, prwadzenia fikcyjnej dkumentacji, itp. Zjawiska te kazały przyjrzeć się uczelnim państwwym, które kazały się równieŝ barczne róŝnymi nieprawidłwściami. Patlgie w szklnictwie wyŝszym zdecydwanie bniŝają knkurencyjnść (uczelni). Jakie pŝytki wynikają z faktu knkurencyjnści? P pierwsze, sektr niepaństwwy jest zdecydwanie lepiej zarządzany finansw. Wynika t z faktu psiadania gspdarza, który nie chce marnwać śrdków, chć mŝe pdejmwać błędne decyzje. W sektrze uczelni państwwych nie dczuwa się ryzyka straty, czyli ujemneg wyniku finansweg, który bezpśredni i natychmiast rzutuje na wynagrdzenia kadry. Lepsze finanswe zarządzanie uczelniami wynika z prawidłwści gspdarki rynkwej. Nie ma pwdu sądzić, Ŝe jeŝeli sektr prywatny w gspdarce lepiej funkcjnuje d państwweg, t w sektrze szklnictwa wyŝszeg miałaby działać inna prawidłwść. Fakt lepszeg zarządzania jest ptwierdzany przez przedstawicieli szklnictwa państwweg w niefrmalnych kntaktach. P drugie, uczelnie niepaństwwe trafiają z fertą edukacyjną głębk w teren. Działają ne w mniejszych śrdkach, które ptrzebują wykształcnej kadry. Tym samym istnieje tam zaptrzebwanie na śrdki kształcenia wyŝszeg. P trzecie, zdlnści przystswawcze teg sektra są wyŝsze niŝ w państwwych uczelniach. W sektrze niepaństwwym szybciej pdejmuje się decyzje rynkwe, b szybciej rzpznaje się bieŝące ptrzeby rynku. Nie znacza t jednak, Ŝe uczelnie niepaństwwe są przyszłścią edukacyjną w naszym kraju. Zdecydwana większść z nich jest bwiem nastawina draźnie na zysk i nie ptrafi sfrmułwać celów na klejne 5 10 lat ewentualnej swjej aktywnści. P czwarte, uczelnie niepaństwwe pełnią funkcje kmplementarne wbec uczelni państwwych, dając dstęp d studiów w miejscach dległych d ferty państwa. Spłeczny pŝytek z istnienia tych 8

9 uczelni bjawia się takŝe w pstaci absrpcji części bezrbcia młdzieŝy. Lepiej, aby się uczyła, niŝ nudziła w miejscu zamieszkania. P piąte, sektr uczelni niepaństwwych daje pczucie wlnści akademickiej rzbijając skstniałe układy persnalne i swistą cenzurę naukwą, jaka gdzieniegdzie występuje w pstaci akceptacji słusznych i drzucania niesłusznych pglądów klegów. Ma t miejsce zwłaszcza w naukach humanistycznych. Bez wnisków z diagnzy knkurencyjnści istniejących w Plsce dwóch róŝnych systemów kształcenia wyŝszeg nie mŝna właściwie krewać przyszłści teg sektra, w którym dyplm jest dbrem rynkwym ze wszystkimi teg knsekwencjami. D teg dchdzi pytanie knkurencyjnść naszeg systemu z uczelniami zagranicznymi, głównie Eurpy Zachdniej i USA 5. Finanswanie uczelni publicznych W statnich dwóch dziesięcileciach, kiedy liczba studentów w Plsce wzrsła z 403 tys. w rku akademickim 1990/1991 d tys. w rku akademickim 2007/2008 c pwszechnie uwaŝa się za jedn z siągnięć plskich przemian ustrjwych nakłady na jedneg studenta adreswane d uczelni publicznych były niskie (trzy-czterkrtnie niŝsze niŝ w widących krajach eurpejskich) i malały, pniewaŝ znacznie szybciej rsła liczba studentów niŝ nakłady na szklnictw wyŝsze gółem. Następujące dane dbrze ilustrują skalę róŝnic; w rku 2006 rczna kwta (wraz z ksztami B+R) przypadająca na jedneg studenta wynsiła w Plsce c stanwi jedynie 46% średniej krajów OECD (średnia OECD ), pdczas gdy w Szwecji a w Prtugalii (cytwane kwty pdan w równwaŝnych US $ w przeliczeniu PPP). Faktem jest, Ŝe pzycja Plski w tych statystykach jest najniŝsza spśród wszystkich krajów OECD. Krzeni prblemu związaneg z wyskścią i mechanizmami finanswania naleŝy szukać w pprzednim systemie ustrjwym, w którym z pwdów idelgicznych nie inwestwan w knkurencyjny i ddziaływujący prjakściw długfalwy rzwój szklnictwa wyŝszeg, który daje gwarancję rzwju wyskiej jakści kształcenia, innwacyjnści i knkurencyjnści. Z klei p przemianach ustrjwych w 1990 r. nie wprwadzn knkurencyjnych elementów d finanswania szklnictwa wyŝszeg z budŝetu państwa. Zwłaszcza pd względem infrastruktury badawczej plskie szklnictw wyŝsze u prgu transfrmacji ustrjwej znajdwał się w katastrfalnym stanie. Pczątek kresu transfrmacji nie mógł radykalnie zmienić tej sytuacji, bwiem budŝet państwa musiał w pierwszej klejnści łagdzić spłeczne kszty przemian systemwych. W klejnych latach następwał wzrst tych nakładów. Obecnie głównym źródłem przychdów uczelni publicznych są przychdy z działalnści dydaktycznej. Drugą kategrią przychdów pd względem wartści, pza Państwwymi WyŜszymi Szkłami Zawdwymi (PWSZ), są przychdy z działalnści badawczej, aczklwiek dla uczelni eknmicznych pzstaje t słab dstrzegalne. PWSZ prwadzą działalnść naukw-badawczą w minimalnym zakresie, czym świadczy istnienie teg typu przychdów w sprawzdaniach uczelni, ale jedncześnie charakteryzuje je niewielka ich wartść (dpwiedni dla bserwwanych lat w tys. PLN: 86,90; 472,10; 395,10; 82,50; 647,10; 279,50). Skumulwane przychdy z dwóch pdstawwych rdzajów działalnści raz przychdów z działalnści peracyjnej, bserwwanych dla czterech typów uczelni publicznych, w pdziale na lata przedstawine są na wykresie 1. 5 Julian Auleytner: Ekspertyza pt. Uczelnie przyszłści. Czy w Plsce przygtwana na zlecenie Kmitetu Prgnz Plska przy Prezydium PAN. 9

10 Wykres 1 Skumulwane zestawienie wybranych kategrii przychdów dla wybranych typów uczelni publicznych w pdziale na lata w mln PLN , , , , , ,00 0, Przychdy gółem z działalnści badawczej Przychdy gółem z działalnści dydaktycznej Przychdy z działalnści peracyjnej Dane Wartść dla PWSZ Wartść dla uczelni eknmicznych Wartść dla uczelni technicznych Wartść dla uniwersytetów Kategria finanswa Rk Źródł: Opracwanie własne na pdstawie zestawień F-01/s dla lat 2003, 2004, 2005, 2006, 2007 i 2008 GUS. Z przedstawineg wykresu wynika generalny wnisek, Ŝe nadal istnieje stsunkw mały, w stsunku d działalnści peracyjnej i dydaktycznej zakres przychdów z działalnści badawczej uczelni publicznych. Następny wykres przedstawia strukturę przychdów uczelni publicznych pchdzących z działalnści dydaktycznej. Wykres 2 Zestawienie dwóch głównych kategrii przychdów z tytułu prwadzenia dydaktyki w latach dla wybranych typów uczelni w mln PLN , , , , ,00 500,00 0, dtacje z budŝetu - dydaktyka płaty za zajęcia dydaktyczne Dane PWSZ uczelnie eknmiczne uczelnie techniczne uniwersytety Kategria finanswa Rk Źródł: Opracwanie własne na pdstawie zestawień F-01/s dla lat 2003, 2004, 2005, 2006, 2007 i 2008 GUS. 10

11 Wykres 2 ukazuje jednznaczną dminację dtacji z budŝetu ministra właściweg d spraw szklnictwa wyŝszeg na prwadzenie studiów w czterech typach uczelni. W bserwwanej grupie uniwersytety dminują w dbirze teg typu dtacji. Klejnie miejsce zajmują uczelnie techniczne, PWSZ i uczelnie eknmiczne. NaleŜy jednak pdkreślić, Ŝe d kilku lat utrzymuje się wyski pzim finanswania infrastruktury dydaktycznej i badawczej. Według danych GUS, w 2007 rku wydan na ten cel 2 mld złtych, pięcikrtnie więcej niŝ w 1990 rku. Oznacza t, Ŝe część uczelni przeprwadziła juŝ, alb jest w trakcie zaawanswanych zmian jakściwych, mdernizwania infrastruktury badawczej raz dydaktycznej. W statnich latach szczególnie isttne wsparcie finanswe na ten cel pchdzi ze śrdków strukturalnych UE. Dzięki takiemu stałemu wzrstwi finanswania spłeczeństw plskie ma praw czekiwać, Ŝe zmiany w szklnictwie wyŝszym wywłają efekt kuli śnieŝnej i będą silnie ddziaływać na wzrst kapitału intelektualneg i rzwój gspdarki. Efekt kuli śnieŝnej nie nastąpi jednak, jeśli nadal utrzymywać się będzie niskie finanswanie przypadające na jedneg studenta, a wzrst finanswania uczelni publicznych z budŝetu państwa nie będzie ddziaływać prjakściw na wzrst jakści badań i dydaktyki realizwanych zarówn w uczelniach publicznych, jak i niepublicznych. Bm edukacyjny jest niewątpliwym sukcesem plskiej transfrmacji, ale plskie szklnictw wyŝsze, aby sprstać wyzwanim cywilizacyjnym, musi pradzić sbie ze słab mtywacyjnym i nieknkurencyjnym systemem finanswania. ZbliŜający się niŝ demgraficzny zagraŝa egzystencji wielu plskich uczelni Pierwsze wyzwanie, jakie w najbliŝszych latach stanie przed szklnictwem wyŝszym wynika ze zmian demgraficznych w plskim spłeczeństwie. W kresie najbliŝszych kilkunastu (dwunastutrzynastu) lat nastąpi znaczny spadek ppulacji ludnści w wieku lat. Oznacza t, Ŝe jeŝeli na niezmieninym pzimie zstanie utrzymany prcentwy udział maturzystów ubiegających się przyjęcie na studia t liczba kandydatów na studia będzie systematycznie spadać nawet 30% becnie ntwanej liczby kandydatów. 11

12 Wykres 3 Przewidywana liczba kandydatów na studia w latach Wariant pesymistyczny Wariant ptymistyczny Źródł: Opracwanie własne na pdstawie liczby urdzin w latach przy załŝeniach, Ŝe 99% uczniów gimnazjum kńczy III klasę, 98% z nich idzie d szkół pnadgimnazjalnych, matura p 3 latach przy czym 3% liczby gimnazjalistów rezygnuje z dalszeg kształcenia przed pdejściem d matury, wariant pesymistyczny 80% ptencjalnych maturzystów zdaje maturę, wariant ptymistyczny 90% ptencjalnych maturzystów zdaje maturę. Metdlgia uprszczna d metdlgii przedstawinej w PROGNOZA LICZBY MATURZYSTÓW na lata , Zakład Badań nad Szklnictwem WyŜszym, WyŜsza Szkła Infrmatyki i Zarządzania, Rzeszów 2006 rk. Przedstawiając knsekwencje niŝu demgraficzneg wystarczy wskazać, iŝ w 2008 r. tylk publiczne uczelnie przyjęły na pierwszy rk studiów dziennych kł 200 tysięcy studentów, natmiast w 2021 rku wszystkich maturzystów będzie kł 275 tysięcy. Nie ma zatem wątpliwści, Ŝe nadchdzący niŝ demgraficzny będzie grmnym wyzwaniem dla całeg systemu szklnictwa wyŝszeg w Plsce. W szczególnie trudnej sytuacji znajdą się szkły niepubliczne, które finansw są silnie uzaleŝnine d prwadznej dydaktyki. W tym kntekście ddatkwym niekrzystnym czynnikiem jest struktura niepublicznych szkół wyŝszych, wśród których pnad płwa t szkły kształcące mniej niŝ tysiąc studentów. Będą ne szczególnie naraŝne na wahania demgraficzne. Tabela 1 Rzkład wielkści uczelni w pdziale na kategrie parte na liczbie studentów Liczba studentów < > w rku 2007 Liczba uczelni publicznych Liczba uczelni niepublicznych Źródł: Opracwanie własne na pdstawie Szklnictw WyŜsze Infrmatr, MNiSzW, Warszawa

13 Umiędzynardwienie szkół wyŝszych Szklnictw wyŝsze ma charakter glbalny, czeg wyrazem jest internacjnalizacja prcesu kształcenia raz wzrst mbilnści studentów i nauczycieli akademickich. Umiędzynardwienie sfery szklnictwa wyŝszeg widać w spsób szczególny w gwałtwnie wzrastającej liczbie studentów studiujących pza krajem sweg pchdzenia. Według statystyk OECD w 1975 rku był t zaledwie 0,6 milina, pdczas gdy w 2008 rku liczba ta zwiększyła się niemal pięcikrtnie i przekrczyła 3 miliny. Kształcenie studentów zagranicznych stał się dchdwą działalnścią, która w skali gólnświatwej zstała zdminwana przez kilka krajów. Pnad płwa zagranicznych studentów kształci się w pięciu państwach: USA (20%), W. Brytania (11,3%), Niemcy (8,9%), Francja (8,5%), Australia (6,3%). Wykres 4. Udział studentów zagraniczych w ppulacji studentów wybranych krajów eurpejskich w 2006 rku 45,00 42,20 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 0,50 0,80 0,90 2,40 2,50 2,90 2,90 3,30 4,50 4,60 6,10 6,30 6,70 11,20 11,40 12,10 8,40 9,60 9,80 17,90 19,20 15,50 PlskaTurcja SłwacjaWłchy Grecja Finlandia Hiszpania Węgry Islandia Prtugalia HlandiaCzechy Nrwegia Dania SzwecjaFrancjaNiemcy BelgiaAustria OECD średnia Szwajcaria Wielka Brytania Luksemburg Źródł: Opracwanie własne na pdstawie Educatin at a Glance, 2008, s Na tym tle Plska prezentuje się bardz słab z 13,7 tysiącami bckrajwców na uczelniach, c stanwi zaledwie 0,43% gółu studentów zagranicznych na świecie. Dbrym wskaźnikiem mierzącym stpień umiędzynardwienia szklnictwa wyŝszeg daneg kraju jest relacja liczby bckrajwców d całej ppulacji studentów, która w Plsce wynsi 0,5%. Dla prównania wart nadmienić, Ŝe na Węgrzech ten wskaźnik wynsi 3,3%, w Czechach 6,3%, na Słwacji 0,9%, a średnia dla krajów OECD t 9,6%. Wart jednak zauwaŝyć, Ŝe pd względem liczby bckrajwców plskie szklnictw wyŝsze zmienia się pzytywnie i Ŝe według wskaźników OECD ich liczba pwli, ale systematycznie rśnie. Nie zmienia t jednak faktu, Ŝe ferta dydaktyczna plskich uczelni pzstaje mał atrakcyjna dla studentów z zagranicy. Prces internacjnalizacji szklnictwa wyŝszeg będzie nabierał tempa, a według wszelkich prgnz liczba studentów kształcnych pza krajem sweg pchdzenia będzie systematycznie rsła. Jest t grmna szansa, która pza niewątpliwie silnym walrem edukacyjnym, spłecznym raz kulturwym przynsi wymierne krzyści eknmiczne dla uczelni raz budŝetu państwa, stając się dla wielu krajów isttnym sektrem gspdarki. Prezentuje t tabela, w której szacwan przychdy, 13

14 jakie mgły uzyskać pszczególne państwa z tytułu kształcenia studentów zagranicznych bazując na średniej wyskści czesneg pbieraneg w danym kraju d studentów w rku akademickim 2004/2005. Tabela 2 Kalkulacja hiptetycznych przychdów jakie mgły uzyskać wybrane państwa z tytułu kształcenia studentów zagranicznych wybrane państwa w rku akademickim 2004/ 2005 Liczba studentów zagranicznych Średnia wyskść czesneg w USD (PPP) Ilczyn liczby zagranicznych studentów i średnieg czesneg (w USD) Australia Nwa Zelandia W. Brytania St. Zjednczne Hiszpania Japnia Austria Kanada Włchy Źródł: Opracwanie własne na pdstawie Educatin at a Glance, 2008, s. 283, W Eurpie miarą umiędzynardwienia jest bilans studentów przyjeŝdŝających raz wyjeŝdŝających w ramach eurpejskieg prgramu mbilnści studentów i nauczycieli akademickich Erasmus. Ze statystyk pdawanych przez Kmisję Eurpejską wynika, Ŝe w rku akademickim 2006/2007 d Plski przyjechał studentów, pdczas gdy w tym samym czasie plskich studentów wyjechał studiwać za granicę. Innymi słwy, na miejsce 1 studenta zagraniczneg, przybywająceg d Plski w ramach Erasmusa, przypadł aŝ 3 plskich studentów wyjeŝdŝających za granicę. Nie mŝe więc dziwić, Ŝe wśród stu uczelni eurpejskich przyjmujących największą liczbę studentów w ramach prgramów Erasmus (w rku akademickim 2006/2007) są tylk dwie plskie uczelnie i znajdują się ne zresztą na bardz dległych pzycjach: Uniwersytet Jagiellński (84) raz Uniwersytet Warszawski (99). Jak pkazuje tabela pniŝej, liczba studentów przyjeŝdŝających d Plski w ramach prgramu Erasmus wprawdzie rśnie, ale stsunkw wln. Tabela 3 Erasmus w Plsce liczba studentów wyjeŝdŝających i przyjeŝdŝających. Liczba plskich studentów, którzy wyjechali na stypendium Erasmusa Liczba zagranicznych studentów, którzy przyjechali na stypendium Erasmusa d Plski 1998/ / / / / / / / / / Źródł: Opracwanie własne na pdstawie 14

15 Struktura kierunków kształcenia Plski bm edukacyjny był wywłany twarciem rynku dla niepubliczneg szklnictwa wyŝszeg na pczątku lat dziewięćdziesiątych. W pierwszej klejnści, zarówn w szkłach publicznych, jak i niepublicznych, rzwijan kierunki, które nie wymagały inwestycji infrastrukturalnych, labratriów raz specjalistyczneg sprzętu, a przede wszystkim te, na które był ppyt wśród kandydatów. Obecnie w Plsce studenci kształcą się na pnad 200 kierunkach, w tym unikatwych raz makrkierunkach. Najwięcej studentów studiuje na kierunkach eknmicznych raz administracyjnych 23%, spłecznych 13,9%, pedaggicznych 12%, humanistycznych 8,8%, inŝynieryjn-technicznych 6,8%, medycznych 5,8%, infrmatycznych 4,9%, usług dla ludnści 3,7%, prawnych 3,1% raz chrny śrdwiska 1,4% (kategria pzstałe kierunki t 16,4%). Gwałtwny rzwój szklnictwa wyŝszeg spwdwał, Ŝe frmalny dkument ptwierdzający wykształcenie na pzimie wyŝszym stał się warunkiem kniecznym, chć niewystarczającym d siągnięcia sukcesu na rynku pracy. Efektem teg zjawiska stał się nieprprcjnalnie szerkie rzbudwanie segmentu kierunków humanistycznych raz spłecznych, które zasadnicz uznawane są za mniej pracchłnne i absrbujące dla studentów. Zła struktura kształcenia bniŝa wartść ddaną kształcenia na pzimie wyŝszym w Plsce. Mierzna w zarbkach abslwentów szkół wyŝszych w relacji d średniej płacy na rynku pracy naleŝy d jednej z najniŝszych w Eurpie. WyŜsze wykształcenie zwiększa średni zarbki 28% w Plsce, pdczas gdy w St. Zjedncznych 76,8%, w Prtugalii 68,8%, a we Francji 64,6%. Struktura kształcenia nie dpwiada czekiwanim pracdawców. Według przeprwadznych ekspertyz plscy pracdawcy ptrzebują przede wszystkim inŝynierów raz infrmatyków, c nie ma dzwierciedlenia w kierunkach kształcenia. W przypadku kierunków technicznych w 2013 rku w przemyśle mŝe zabraknąć nawet 46,8 tys. inŝynierów, a w usługach niedbór ten mŝe wynieść pnad 22 tysiące. Obecna struktura kształcenia nie jest w stanie sprstać tym czekiwanim. Skmplikwana ścieŝka kariery naukwej Siłą napędwą rzwju nauki i szklnictwa wyŝszeg są sami naukwcy. W plskim szklnictwie wyŝszym zatrudninych jest w sumie 170 tys. pracwników 6, z czeg 100 tys. stanwią nauczyciele akademiccy, pracujący głównie w szkłach publicznych (84 tys.), a tylk w niewielkim stpniu w instytucjach niepublicznych (16 tys.). W ciągu statnich 20 lat w Plsce trzykrtnie wzrsła liczba brninych dktratów, liczba ta nie miała jednak wpływu na wzrst liczby nauczycieli akademickich ze stpniem dktra habilitwaneg uprawninych m.in. d prwadzenia samdzielnych badań naukwych raz pełnienia funkcji prmtrskich. Przedstawine pniŝej dane pkazują, Ŝe rzwój naukwy plskich ucznych w pewnym mmencie ulega spwlnieniu alb nawet zatrzymaniu. Etapem krytycznym jest uzyskanie stpnia dktra habilitwaneg, c ilustruje wykres przestawiający liczbę przyznawanych stpni naukwych. 6 Przez pracwników naleŝy rzumieć liczbę przeliczeniwych etatów. 15

16 7000 Wykres 5. Liczba stpni naukwych przyznanych w latach stpień dktra stpień dktra hab Źródł: Opracwanie własne na pdstawie Rczników statystycznych GUS dla lat Knsekwencją teg spwlnienia jest niekrzystna z punktu widzenia rzwju nauki struktura wiekwa plskich ucznych. Pracwnicy uzyskują samdzielnść w bardz późnym wieku. C więcej, bserwwany jest trend starzenia się sób siągających klejne szczeble kariery naukwej, c szczególnie dtyczy stpnia dktra habilitwaneg. Według danych OPI aŝ 64% sób uzyskuje stpień dktra habilitwaneg p ukńczeniu 45 rku Ŝycia. Deficyt napływu młdej kadry akademickiej jest szczególnie widczny w zestawieniu ze wzrastającą liczbą studentów w ciągu statnich dwudziestu lat. Tabela pniŝej przedstawia skalę teg deficytu. 16

17 Tabela 4 Rzkład liczby dktrów, dktrów habilitwanych, sób psiadających tytuł naukwy prfesra raz liczby studentów w latach rk Liczba dktrów Liczba dktrów habilitwanych Liczba prfesrów tytularnych Liczba studentów Źródł: Opracwanie własne na pdstawie Rczników statystycznych GUS dla lat raz danych Ośrdka Przetwarzania Infrmacji. Tradycyjne zarządzanie uczelniami PŜądanym kierunkiem w plityce państwa wbec uczelni wyŝszych jest przygtwanie menedŝerów ludzi umiejących nie tylk draźnie zarządzać uczelnią. Chdzi elitę ludzi ptrafiących stawić czła knkurencji zewnętrznej przy pmcy przedsiębirstwa zwaneg uczelnią. Uczelnia stała się przedsiębirstwem, prdukującym kapitał ludzki. W zakładzie tym bwiązuje rachunek eknmiczny, kdeks pracy, praw szklnictwie wyŝszym, badania lekarskie, przepisy bhp i szereg innych szczegółwych regulacji wymagających wiedzy nieakademickiej. Ten nwy mdel zarządzania nie zawsze idzie w parze z akademicką demkracją! Ta bwiem parta jest przede wszystkim na argumencie naukweg autrytetu i dświadczeniu przeszłści. Tymczasem w zarządzaniu uczelnią ptrzebne są decyzje wyprzedzające, umiejętnść spjrzenia w przyszłść. Współczesne uczelnie ptrzebują wyraźnej wizji działania, czeg im Ŝadne państw skutecznie nie zagwarantuje. Wizję taką mgą stwrzyć prfesjnaliści d zarządzania nauką, których w Plsce nie kształcimy. Uczelnie, by knkurwać, muszą mieć niegraniczną wlnść działania i kmpetentnych kierwników. Autrytet rektra przestaje waŝyć tyle c w ubiegłych stuleciach i funkcja ta wymaga refrmy, by knserwatywne zwyczaje nie utpiły uczelni w bliczu nwych wyzwań 7. Plskie uczelnie są zarządzane tradycyjnie, w spsób demkratyczny (elekcyjny), c pwduje, Ŝe zarządzanie uczelnią z natury rzeczy ma charakter zachwawczy i jest wypadkwą niestabilnych kmprmisów pmiędzy róŝnymi, np. wydziałwymi śrdwiskami i grupami interesu. Zarządzanie w sektrze szklnictwa wyŝszeg jest raczej przestarzałe i świadczy, iŝ brak jest ustalania celów, wybierania prirytetów, twrzenia zachęt lub weryfikacji realizacji ustalnych celów. 7 Juliusz Auleytner; Ekspertyza pt. Uczelnie przyszłści. Czy w Plsce? przygtwana na rzecz Kmitetu Prgnz Plska przy Prezydium PAN. 17

18 NajwaŜniejsze funkcje na uczelniach (rektrzy, prrektrzy, dziekani) bejmwane są przez sby z największym drbkiem naukwym lub bsadzane przez grupy interesów 8. Tradycyjne zarządzanie klegialne i mdel elekcyjny becnie dminują w większści krajów dawneg blku wschdnieg (Litwa, Czechy, Węgry, Łtwa, Plska, Słwacja i Słwenia), gdzie uniwersytety degrały szczególną plityczną rlę w kresie walki z kmunizmem, pdczas gdy w krajach Eurpy Zachdniej (Dania, Austria, W. Brytania, Szwecja, Hlandia czy Irlandia) gdzie kntekst plityczny jest inny wprwadzn mdele bardziej menedŝerskie. Tradycyjny mdel zarządzania szkłą wyŝszą sprawdzał się dbrze w warunkach statyczneg państwa piekuńczeg, ale pwlne wycfywanie się z mdelu państwa piekuńczeg dprwadził d stpniweg wprwadzenia mechanizmów rynkwych d sfery szklnictwa wyŝszeg. Świat, w którym przyszł działać współczesnym uczelnim, stał się zmienny i nieprzewidywalny. Twarzyszyła temu kmercjalizacja wiedzy i ekspansja pdmitów kmercyjnych (firm badawczych raz knsultingwych) sprzyjająca wzrstwi knkurencji w tym bszarze. Wprawdzie instytucje akademickie juŝ dawn utraciły mnpl na twrzenie i rzpwszechnianie wiedzy, ale w gspdarce partej na wiedzy ekspansja pdmitów fr-prfit zmusza je d przyjęcia bardziej menadŝerskieg mdelu zarządzania pdejmwania dwaŝniejszych działań, ryzykwania i eksperymentwania. Zarządzenie szklnictwem wyŝszym w XXI wieku wymaga płączenia misji akademickiej ze zdlnścią zarządzania, a nie zastępwaniem jedneg elementu drugim 9. Dstrzegalny jest takŝe brak tradycji prównywania cen jakści pracy naukwej i dydaktycznej uczelni raz pwiązania efektów działania z finanswaniem uczelni publicznych. Plskie szklnictw wyŝsze jest słab przygtwane d funkcjnwania w warunkach rynkwych. Uczelnie stją przed kniecznścią wybru pmiędzy tradycyjnymi a nwczesnymi mechanizmami funkcjnwania i wzrami zarządzania. Nie jest t wybór prsty, bwiem w szkłach wyŝszych, a szczególnie w uniwersytetach, histria dgrywa znaczącą rlę i trudn refrmwać strukturę raz spsób funkcjnwania instytucji akademickich w derwaniu d ich wielwiekwej tradycji. W Eurpie Zachdniej nawet uczelnie najbgatszej tradycji ptrafiły jednak radykalnie zmienić mdel zarządzania tak, aby utrzymać człwą pzycję w świecie nauki. Wystarczy przywłać tu przykłady uniwersytetów w Cambridge czy Oksfrdzie, które zdłały zaadptwać zmiany zachdzące w spłeczeństwie równieŝ w swim systemie zarządzania. Zmiany w zarządzaniu publicznymi szkłami wyŝszymi są w plskich warunkach niezmiernie trudne. Niemal wszystkie raprty międzynardwych rganizacji, takich jak OECD i Bank Światwy, dknujących cyklicznych ewaluacji plskieg szklnictwa wyŝszeg pdkreślają jednak kniecznść mdernizacji ustrju uczelni, który w becnej frmie nie sprzyja budwaniu ich silnej pzycji międzynardwej. Słabe pwiązanie z tczeniem zewnętrznym Plskie uczelnie, szczególnie publiczne, charakteryzuje słaby związek z tczeniem spłeczn-gspdarczym. Plska tradycja akademicka raz bwiązujące rzwiązania prawnfinanswe, sprzyjają twrzeniu się wyalienwanej ze śrdwiska zewnętrzneg kultury akademickiej, której symblem stała się wieŝa z kści słniwej. W większści uczelnie plskie nie kncentrują uwagi na ptrzebach przedsiębirstw stsujących zaawanswane technlgie ani teŝ na ptrzebach spłeczeństwa. Brakuje równieŝ 8 Bank Światwy. Szklnictw wyŝsze w Plsce, Warszawa, s OECD. Educatin plicy analysis, 2003, ParyŜ, s

19 pwiązań między uczelniami a śrdwiskiem bizneswym raz sektrami przemysłu (np. kntraktów lub wspólnych badań, wymiany persnelu, wymiany patentów, udzielania licencji na technlgie, zakupu/współuŝytkwania sprzętu) 10. Słabe pwiązanie z tczeniem zewnętrznym przejawia się na dwóch zasadniczych pzimach plityki rządwej raz plityki uczelni. Raprty rganizacji międzynardwych wskazują na ptrzebne zbliŝenie uczelni d spłeczeństwa, na budwanie silniejszych relacji między szkłami wyŝszymi a tczeniem spłeczn-gspdarczym. Szkły wyŝsze, nawet te wspaniałej tradycji, nie mgą działać w spłecznej izlacji. Jednak plski system szklnictwa wyŝszeg, w duŝej mierze funkcjnując w tej izlacji, jest ukierunkwany głównie na kształcenie teretyczne, nie zawsze adekwatne d ptrzeb praktyki, szczególnie w zakresie treści prgramów nauczania. Wynika t z braku elastycznści twrzenia ferty kształcenia, która jest pchdną stsunków pracy i niemŝnści przepływu pracwników miedzy uczelniami, a takŝe między uczelniami i innymi rganizacjami sektra publiczneg, prywatneg raz pzarządweg. W Plsce nadmiernie rzbudwana jest ferta studiów eknmiczn-administracyjnych (25,9%), pedaggicznych (15% studentów), raz spłecznych (15%), natmiast dstrzegalny jest deficyt młdzieŝy kształcącej się na kierunkach technicznych, przyrdniczych i w naukach ścisłych. Niedstswanie ferty kształcenia d ptrzeb ryku pracy pwduje, Ŝe twrzy się zjawisk zatrudniania abslwentów szkół wyŝszych znacznie pniŝej psiadanych przez nich kwalifikacji (vereducatin), c zasadnicz pdwaŝa sens kształcenia. Prblemem jest teŝ rzwijanie tradycyjnych kierunków studiów słab pwiązanych ze współczesnymi kierunkami rzwju nwczesnej nauki. Uczelnie samistnie w niewystarczającym stpniu realizują pstulat twrzenia bliŝszych relacji z tczeniem zewnętrznym. Prblemy znajdują się w trzech zasadniczych aspektach: (a) instytucjnalnym, (b) twrzenia prgramów nauczania raz (c) ferty badawczej raz eksperckiej. W sferze instytucjnalnej mŝna zabserwwać słabą współpracę uczelni raz śrdwiska pracdawców z sektra publiczneg, kmercyjneg raz pzarządweg. Władze akademickie z duŝą dzą nieufnści pdchdzą d przedstawicieli świata gspdarczeg raz władz lkalnych, a zewnętrzni interesariusze nie mają rganizacyjnej frmuły współuczestnictwa (nawet w zakresie piniwania) w prcesie strategiczneg zarządzania uczelnią. Wprawdzie istnieje szereg dbrych przykładów współpracy pjedynczych uczelni z tczeniem zewnętrznym, ale w bwiązujących przepisach prawnych trudn jest znaleźć dpwiednie ramy instytucjnalne dla usystematyzwania tej współpracy. Raprty OECD i Banku Światweg wskazują jednznacznie na ptrzebę zwiększenia udziału reprezentantów przedsiębirców, rganizacji sektra publiczneg, rganizacji nn-prfit w ciałach zajmujących się strategicznym zarządzaniem w instytucjach szklnictwa wyŝszeg, a zwłaszcza pprzez wprwadzenie knwentów we wszystkich publicznych szkłach wyŝszych i nadanie im bardziej decyzyjneg charakteru. Ogólnie w Plsce brakuje kncepcji uczestnictwa zaintereswanych strn, tj. uczelni, spłecznści lkalnych raz śrdwiska biznesu, w zarządzaniu instytucjami szklnictwa wyŝszeg 11. Oferta dydaktyczna większści plskich uczelni ma charakter pdaŝwy, jest nieelastyczna raz rzadk pdlega wewnętrznej ewaluacji pd względem efektów kształcenia. W wymiarze badawczym plskie uczelnie stwrzyły słabe mechanizmy instytucjnalne pzyskiwania funduszy (kntraktów) na badania i ekspertyzy d pdmitów zewnętrznych, zwłaszcza kmercyjnych. OECD wskazuje na kniecznść większeg zaangaŝwania pracdawców, zarówn publicznych jak i niepublicznych, w twrzenie i cenę prgramów nauczania na pzimie uczelni. 10 Bank Światwy, Szklnictw wyŝsze, 2004, w Plsce, s Ibidem. 19

20 Struktura uczelni jest silnie rzdrbnina w zakresie dyscyplin naukwych, przez c uczelnie są w stanie tylk w niewielkim stpniu dpwiadać na ptrzeby tczenia zewnętrzneg. Organizacja publicznych uczelni pwduje, Ŝe nie są ne w stanie zaferwać wiedzy aplikacyjnej raz świadczyć usług i dstswać ich d ptrzeb pdmitów gspdarczych. Natmiast równlegle funkcjnuje dbrze rzwinięta sfera usług badawczych i eksperckich znajdująca się pza murami uczelni, zwłaszcza uczelni publicznych. Efekt słabeg pwiązania uczelni z tczeniem zewnętrznym ma bardz wymierne knsekwencje w sferze badań naukwych. Plskie zespły badawcze w spsób bardz niewielki krzystają z funduszy unijnych przeznaczanych na bszar B+R (badania i rzwój), które są dystrybuwane w prcedurze knkurswej. Brak współpracy pmiędzy szkłami wyŝszymi a światem gspdarczym utrudnia pzyskiwanie funduszy na prwadzenie badań. Taki stan rzeczy spycha plską naukę i szklnictw wyŝsze na eurpejski margines. Niepkjący jest fakt, Ŝe plscy badacze zdbywają w UE najmniej śrdków w przeliczeniu na PKB, czeg dwdem jest nieskutecznść działań plskich zespłów badawczych w 6. Prgramie Ramwym (lata ). Prgram Ramwy piera się na zasadzie slidarnej kntrybucji d wspólneg funduszu, z któreg mgą krzystać badacze ubiegając się śrdki finanswe w drdze twartych międzynardwych knkursów. Plska dzyskała zaledwie 53,6% swjeg wkładu d 6. Prgramu Ramweg, c stanwi najniŝszy wskaźnik w Eurpie. Dla prównania, w przypadku Czech był t 75%, Węgier 96%, a Słwenii 155%. Jest t zjawisk szczególnie niepkjące, bwiem wielkść śrdków przeznacznych na badania będzie się systematycznie zwiększała w klejnych perspektywach finanswych UE ksztem malejącej puli funduszy strukturalnych. JeŜeli plskie zespły badawcze nie będą skuteczniej knkurwać śrdki w Prgramach Ramwych, wówczas istnieje pwaŝna bawa, Ŝe plska nauka zstanie zepchnięta na zupełny margines. III. Aktualny stan prawny Zagadnienia wymagające zmian becnie regulwane są następującymi aktami prawa pwszechnie bwiązująceg: 1. Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Praw szklnictwie wyŝszym (Dz. U. Nr 164, pz. 1365, z późn. zm.). 2. Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. stpniach naukwych i tytule naukwym raz stpniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. Nr 65, pz. 595, z późn. zm.). 3. Rzprządzenie Ministra Nauki i Szklnictwa WyŜszeg z dnia 16 sierpnia 2006 r. w sprawie szczegółwych warunków i trybu przyznawania raz wypłacania stypendium ministra za siągnięcia w nauce raz stypendium ministra za wybitne siągnięcia sprtwe (Dz.U. Nr 153, pz. 1093). 4. Rzprządzenie Ministra Nauki i Szklnictwa WyŜszeg z dnia 19 grudnia 2008 r. w sprawie rdzajów tytułów zawdwych nadawanych abslwentm studiów i wzrów dyplmów raz świadectw wydawanych przez uczelnie (Dz. U. Nr 11, pz. 61, z późn. zm.). 5. Rzprządzenie Ministra Nauki i Szklnictwa WyŜszeg z dnia 19 grudnia 2006 r. w sprawie studiów dktranckich prwadznych przez jednstki rganizacyjne uczelni (Dz. U. z 2007 r. Nr 1, pz. 3). 6. Rzprządzenie Ministra Nauki i Szklnictwa WyŜszeg z dnia 2 listpada 2006 r. w sprawie dkumentacji przebiegu studiów (Dz. U. Nr 224, pz. 1634). 7. Rzprządzenie Ministra Nauki i Szklnictwa WyŜszeg z dnia 3 października 2006 r. w sprawie warunków i trybu przenszenia siągnięć studenta (Dz. U. Nr 187, pz. 1385). 8. Rzprządzenie Ministra Nauki i Szklnictwa WyŜszeg z dnia 8 czerwca 2006 r. w sprawie warunków, jakim muszą dpwiadać pstanwienia regulaminu studiów w uczelniach 20