Właściwości plastyczne półwyrobów z miedzi wykonanych metodami duŝych odkształceń plastycznych

Transkrypt

1 Obróbka Plastyczna Metali t. XXII nr 3 (2011) InŜynieria materiałowa w obróbce plastycznej Mgr inŝ. Daniel ANDRZEJEWSKI, mgr inŝ. Justyna WENDLAND, dr inŝ. Jacek BOROWSKI Instytut Obróbki Plastycznej, Poznań daniel.andrzejewski@inop.poznan.pl Dr inŝ. Wacław PACHLA Instytut Wysokich Ciśnień PAN, Warszawa Właściwości plastyczne półwyrobów z miedzi wykonanych metodami duŝych odkształceń plastycznych Plastic properties of semi-products made of copper by the methods of severe plastic deformation Streszczenie W artykule przedstawiono wyniki badań plastyczności półwyrobów z miedzi i wytworzonych technikami wykorzystującymi intensywne odkształcanie plastyczne (SPD) tj.: przeciskanie przez kanał kątowy (ECAP) oraz wyciskanie hydrostatyczne (HE). Próby ściskania prowadzono z róŝną prędkością (0,1; 0,01 oraz 0,001 s -1 ) oraz w róŝnej temperaturze (od temperatury otoczenia do 400 o C). Celem badań było określanie plastyczności i zdolności do dalszego kształtowania wyrobów gotowych z półwyrobów uzyskanych za pomocą technik SPD z zachowaniem ich unikalnych właściwości mechanicznych i strukturalnych. Abstract In this article, the results of determination of plasticity of semi-products made of copper by the methods of severe plastic deformation (SPD) tj.: Equal Chanel Angular Pressing (ECAP) and Hydroextrusion (HE) are presented. The compression tests have been made with different speed (0,1; 0,01 and 0,001 s -1 ) and at different temperature (from ambient temperature up to 400 o C). The tests have been made to determine the plasticity and possibility of further forming of final products from materials obtained by the SPD methods, in such a way as to maintain their unique mechanical properties and structure. Słowa kluczowe: przeciskanie przez kanał kątowy (ECAP), wyciskanie hydrostatyczne (HE), plastyczność Key words: Equal Chanel Angular Pressing (ECAP), Hydroextrusion (HE), plasticity 1. WPROWADZENIE W ostatnich latach zaobserwować moŝna dynamiczny rozwój nanotechnologii oraz współpracę naukowców z róŝnych dziedzin nauki (medycyna, elektronika, inŝynieria materiałowa etc.) w badaniach procesów wytwarzania oraz badaniach i stosowaniu materiałów o strukturze nanometrycznej. Działania takie wynikają z faktu, Ŝe materiały te charakteryzują się unikalnymi właściwościami. 1. INTRODUCTION One of the features of recent years is that dynamic development of nanotechnology can be observed, as well as collaboration of scientists representing various branches of science (medicine, electronics, material engineering, etc.) in the investigation of manufacturing processes and in the investigation and application of materials with nanometric structure. Such actions result from the fact that such materials have unique properties.

2 154 D. Andrzejewski, J. Wendland, J. Borowski, W. Pachla Istnieje wiele metod wytwarzania materiałów metalowych o strukturze nano- lub submicro-metrycznej m.in.: metody wykorzystujące intensywne odkształcanie plastyczne (SPD - ang. Severe Plastic Deformation), do których zaliczamy m.in. [3, 4, 5, 6]: - skręcanie pod wysokim ciśnieniem (HPT - ang. High Pressure Torsion), - przeciskanie przez kanał kątowy (ECAP - ang. Equal Chanel Angular Pressing nazywane równieŝ ECAE - Equal Channel Angular Extrusion), - cykliczne wyciskanie ściskające (CEC - ang. Cyclic Extrusion Compression), - spajanie podczas walcowania pakietowego (ARB ang. Acumulative Roll Bonding), - wyciskanie hydrostatyczne (HE ang. Hydroextrusion), - techniki GP (ang. Groove pressing), - techniki RCS (ang. Repetitive Corrugation and Straightening), - metodę skumulowanego odkształcenia MaxStrain. Metody wytwarzania z zastosowaniem duŝych odkształceń plastycznych, przy swej prostocie koncepcyjnej, są w istocie bardzo złoŝone w sensie sterowania właściwościami odkształcanych materiałów. ZłoŜoność ta wynika z jednoczesnego oddziaływania napręŝeń, duŝych odkształceń, temperatury oraz warunków chłodzenia [7]. Szczególną zaletą metod SPD oprócz rozdrobienia struktury jest, moŝliwość osiągnięcia duŝego odkształcenia oraz kształtowania stosunkowo duŝej objętości materiału [2, 4]. Wg autorów pracy [5] wytworzenie struktury nano- i ultra-drobnoziarnistej przyczynia się do polepszenia właściwości wytrzymałościowych, zwiększenia twardości, ciągliwości, a nawet odporności na pękanie w przypadku materiałów kruchych. Niektóre materiały z ultra-drobnym ziarnem wykazują cechy nadplastyczne [4, 6]. Miedź odkształcana w procesach SPD mo- Ŝe osiągać rozdrobnienie ziarna poniŝej 1 µm [3]. Autorzy pracy [4] prezentują wyniki rozdrobnienia struktury Cu z 37 µm do 260 nm w procesie ECAP oraz HE, przy czym w procesie HE uzyskali strukturę subziarnistą. There are many methods of manufacturing metal materials with nanometric or submicrometric structure, such as: methods using severe plastic deformation (SPD) including, among others [3, 4, 5, 6]: - high pressure torsion (HPT), - equal channel angular pressing (ECAP), also referred to as equal channel angular extrusion (ECAE), - cyclic extrusion compression (CEC), - accumulative roll bonding (ARB), - hydroextrusion (HE), - groove pressing techniques (GP), - repetitive corrugation and straightening techniques (RCS), - the strain accumulation method (MaxStrain) The manufacturing methods using severe plastic deformation, although simple in concept, are in fact very complex in respect of controlling the properties of materials being deformed. The complexity results from the simultaneous influence of stresses, large deformations, temperature and cooling conditions [7]. A specific advantage of the SPD methods, in addition to the comminution of structure, is the possibility of obtaining large deformation and forming of relatively large volume of material [2, 4]. According to the authors of [5], creation of nano- and ultrafine grain structure contributes to the improvement of strength properties, hardness, ductility and even crack resistance in the case of brittle materials. Some materials with ultrafine grain show superplastic features [4, 6]. Copper deformed in SPD processes can obtain grain size reduced below 1 µm [3]. The authors of [4] present the results of Cu structure comminution from 37µm to 260 nm in the process of ECAP and HE; in the HE process, they have obtained sub-grains structure.

3 Właściwości plastyczne półwyrobów z miedzi wykonanych metodami Takie zachowanie Cu w procesach SPD opisane jest równieŝ w pracy [3], w których rozdrobniony materiał uzyskuje oprócz typowej struktury ziarnistej (szerokokątowe granice ziaren), strukturę złoŝoną z komórek dyslokacyjnych i podziaren. Struktura podziarnowa w większości przypadków jest następstwem przecinania się licznych pasm odkształcania, generowanych na skutek deformacji [3]. Miedź jest materiałem szczególnie podatnym na rekrystalizację podczas kształtowania technikami SPD [5], a procesy zdrowienia i rekrystalizacji odpowiadają za zróŝnicowany stan struktury materiału (podziarna/ziarna o zróŝnicowanej orientacji) [3]. Stan struktury materiału decyduje o właściwościach rozdrobnionej miedzi i jak wynika z [3], największe umocnienie materiał osiąga stosunkowo szybko, nawet po dwóch do czterech cykli jednostkowego odkształcenia w danym procesie. W przypadku procesu ECAP maksymalne właściwości wytrzymałościowe oraz twardość odnotowuje się dla pierwszych czterech przejść przez matrycę. Mikrostruktura składała się wówczas głównie z komórkowych układów dyslokacji. Ze wzrostem odkształcenia (do 16 przejść) twardość Cu maleje na skutek postępującego zdrowienia dynamicznego, które obniŝa gęstość dyslokacji materiału [3, 5]. Odmienne rezultaty uzyskali badacze ze Słowacji [1]. Rys. 1 przedstawia wzrost właściwości mechanicznych po kolejnych przejściach przez matryce ECAP. Such behavior of Cu in the SPD processes is described in [3], too, in which the comminuted material obtains, in addition to the typical grains structure (with wide angle grain boundaries), a structure consisting of dislocation cells and sub-grains. Sub-grains structure is, in most cases, a result of intersection of many deformation bands generated due to the deformation [3]. Copper is particularly susceptible to recrystallization when formed by the SPD techniques [5], and the processes of recovery recrystallization are responsible for the various state of the material structure (sub-grain/grains of various orientation) [3]. The state of the material structure determines the properties of comminuted copper and, as indicated by [3], the material reaches the highest consolidation relatively quickly, even after two to four cycles of unitary deformation in a given process. In the case of the ECAP process, the maximum strength properties and hardness are found for the first four passes through the die. Then, the microstructure consists mostly of cellular dislocation arrangements. As the deformation increases (up to 16 passes), Cu hardness drops due to the progressing dynamic recovery which reduces the density of material dislocation [3, 5]. Slovak scientists have obtained different results [1]. Fig 1 shows the increase of mechanical properties after the subsequent passes through the ECAP dies. Granica plastyczności Rp0,2, [MPa] Wytrzymałość na rozciąganie Rm, [MPa] Twardość HV10 Ilość przejść przez ECAP Rys. 1. Wpływ ilości przejść przez matrycę kątową (ECAP) na właściwości wytrzymałościowe (R p0.2, R m i HV10) dla Cu [1] Fig. 1. The influence of the number of passes through the angular die (ECAP) on the strength properties (R p0.2, R m and HV10) for Cu [1]

4 156 D. Andrzejewski, J. Wendland, J. Borowski, W. Pachla Struktura materiałów otrzymywanych za pomocą metod SPD róŝni się pod wieloma względami: stopniem rozdrobnienia, jednorodnością, właściwościami fizycznymi i mechanicznymi. Określenie wpływu czynników strukturalnych (mechanizm kształtowania struktury ultra-drobnoziarnistej, stopień jednorodności strukturalnej, udział procesów odbudowy) na właściwości wytrzymałościowe otrzymywanych materiałów jest istotne, m.in. dla zdefiniowania optymalnych parametrów procesu SPD w celu uzyskania materiału o po- Ŝądanych właściwościach mechanicznych [6]. W literaturze opisane zostały wyniki obserwacji strukturalnych, badań twardości czy wytrzymałości na rozciąganie materiałów wytwarzanych technikami SPD. Jednak przemysłowe wykorzystanie metali o strukturze nanolub submikro-metrycznej wymaga poszerzenia wiedzy z zakresu ich właściwości mechanicznych i uŝytkowych. Istotnym staje się konieczność określenia moŝliwości takiego ich kształtowania plastycznego aby zachować rozdrobnioną strukturę i wynikające z niej właściwości. Jest to niezwykle waŝne zagadnienie ze względu moŝliwość zastosowania praktycznego wytwarzanych materiałów o strukturze rozdrobnionej do poziomu nano- lub submikrometrycznego. The structures of materials obtained by the SPD methods differ in many aspects: the degree of comminution, homogeneity, physical and mechanical properties. Determination of the influence of the structural factors (mechanism of the ultrafine granular structure forming, degree of structural homogeneity, contribution of rebuilding processes) on the strength properties of the materials obtained is important, among others, for the definition of the optimum SPD process parameters in order to obtain a material of desired mechanical properties [6]. Literature describes the results structural observations, examinations of hardness or tensile strength of materials made by the SPD techniques. However, industrial utilization of metals with nano- or sub-micrometric structure requires extension of knowledge of their mechanical and utilization properties. It becomes necessary to determine the possibilities of forming them plastically in such a way as to maintain their fine structure and the resulting properties. This is an extremely important issue for practical application of the manufactured materials with grain size reduced structure to the nano- or sub-micrometric level. 2. METODYKA BADAŃ Do badań przeprowadzonych w Instytucie Obróbki Plastycznej w Poznaniu, w ramach projektu kluczowego NANOMET, wykorzystano półwyroby wytworzone technikami SPD w Instytucie Wysokich Ciśnień PAN w Celestynowie. W niniejszej pracy zaprezentowano wyniki badań miedzi elektrolitycznej wytworzonej metodą przeciskania przez kanał kątowy (ECAP) oraz przeciskania przez kanał kątowy z następnym wyciskaniem hydrostatycznym (ECAP+HE). Półwyroby oraz miejsce i sposób pobrania z nich próbek pokazano na rys INVESTIGATION METHODOLOGY The investigation performed by the Metal Forming Institute within the key project, NANOMET, has been effected with the use of semi-products made by the SPD techniques by the Institute of High Pressures Physics of the Polish Academy of Sciences in Celestynów. The present paper presents the results of investigation of electrolytic copper made by the method of equal-channel angular pressing (ECAP) and by equal-channel angular pressing followed by hydroextrusion (ECAP +HE). The semi-products, as well as the location and the way of sampling can be seen in fig. 2.

5 Właściwości plastyczne półwyrobów z miedzi wykonanych metodami a) b) c) Rys. 2. Półwyroby z miedzi elektrolitycznej: a) pręt kwadratowy 30x30 mm po procesie ECAP (8 przejść; odkształcenie skumulowane ~9,2); b) sposób i miejsce pobrania próbek, c) pręt okrągły φ5 mm po procesie ECAP+HE (odkształcenie ~12,65) Fig. 2. Electrolytic copper semi-products: a) square bar 30x30 mm after the ECAP process (8 passes; cumulative strain ~9.2); b) method and location of sampling, c) round bar, φ5 mm, after the process of ECAP +HE (strain ~12.65) Celem określenia moŝliwości kształtowania plastycznego badanych materiałów, a następnie opracowania technologii kształtowania wyrobów z tych materiałów przeprowadzono próby ściskania z róŝnymi prędkościami (0,1; 0,01 oraz 0,001 s -1 ) i w róŝnej temperaturze (od temperatury otoczenia do 400 o C). Do badań wykorzystano urządzenie do wyznaczania plastyczności w próbie ściskania, mające moŝliwość nagrzania badanych próbek do temperatury 600 o C. Zostało ono zaprojektowane i wykonane w Instytucie Obróbki Plastycznej w Poznaniu w ramach projektu MANUDIRECT realizowanego w VI Programie Ramowym. Urządzenie montowane jest na maszynie wytrzymałościowej INSTRON Pomiary twardości wykonano za pomocą twardościomierza Micromet 2104 firmy Buehler przy obciąŝeniu 4,903 N. 3. WYNIKI BADAŃ Wyniki badań wpływu warunków odkształcenia na plastyczność badanych materiałów przedstawiono na rys Po procesie ECAP próbki ściskane w temperaturze pokojowej z prędkością odkształcenia 0,01 s -1 (rys. 3) wykazują róŝnice w wartości napręŝenia uplastyczniającego (w zakresie od ok. 380 do 440 MPa) w zaleŝności od miejsca pobrania próbek. In order to determine the possibility of plastic forming of the materials under investigation and to elaborate the technology of manufacturing products of those materials, compression tests at various speeds (0.1; 0.01 and s -1 ) and at various temperatures (from the ambient temperature up to 400 o C) have been performed. In the investigation, a device for determination of plasticity in a compression test has been used. The device is provided with the possibility to heat the examined samples up to 600 o C. It has been designed and executed by the Metal Forming Institute in Poznań within the MANUDIRECT project, realized in the 6 th Frame Program. The device is mounted on the testing machine, INSTRON Hardness measurements have been performed by means of the Micromet 2104 (Buehler) hardness tester, with the load of N. 3. INVESTIGATION RESULTS The results of the investigation of the influence of deformation conditions on the plasticity of the materials have been shown in figs 3-5. After the ECAP process, the samples compressed at room temperature at the deformation speed of 0.01 s -1 (fig. 3) show differences of the value of the yield stress (in the range of 380 to 440 MPa), depending on the location of sampling.

6 158 D. Andrzejewski, J. Wendland, J. Borowski, W. Pachla Zjawisko to najprawdopodobniej związane jest z brakiem jednorodności struktury po procesie wyciskania kątowego. Wyniki badań przedstawione na rys. 4 pokazują wyraźny wpływ temperatury ściskania na napręŝenie w próbkach wytwarzanych poprzez ECAP+HE (granicę plastyczności, wytrzymałość oraz nachylenie krzywych - moduł Younga). Zmienia się równieŝ charakter krzywej odkształcenia. NapręŜenie potrzebne do odkształcenia materiału w temperaturze 150 o C jest o 100 MPa niŝsze, a w temperaturze 200 o C o 200 MPa od napręŝenia w temperaturze pokojowej, które wynosi około 400 MPa. Plastyczność materiału otrzymanego w procesie ECAP oraz ECAP+HE w temperaturze pokojowej jest zbliŝona - granica plastyczności podczas ściskania wynosi ok. 400 MPa. Zaskakujący jest brak umocnienia materiału podczas wyciskania hydrostatycznego a nawet nieznaczne obniŝenie twardości (rys. 7) oraz granicy plastyczności (rys. 3 i 4). Zjawisko to moŝna tłumaczyć zmianą kierunku i schematu odkształcenia. The phenomenon is most probably related to the lack of structure homogeneity after the process of equal channel angular pressing. The investigation results presented in fig. 4 show clear influence of compression temperature on stress in the samples made by the ECAP+HE (yield point, strength and the inclination of curves Young s modulus). The character of the deformation curve also changes. The stress necessary to deform the material at 150 o C is 100 MPa lower than that necessary at room temperature and at 200 o C 200 MPa lower than the one necessary at room temperature, the latter being about 400 MPa. The plasticity of the material obtained in the ECAP process at room temperature is close to that of the material obtained in the ECAP +HE the yield point during compression is about 400 MPa. It is surprising that there is no material hardening during hydroextrusion and even a slight drop of hardness (fig. 7) and the yield point (fig. 3 and 4). The phenomenon can be accounted for by the change of direction and the deformation diagram. NapręŜenie rzeczywiste, MPa Odkształcenie rzeczywiste, % 2, ECAP - pr. 1 ECAP - pr. 2 ECAP - pr. 3 ECAP - pr. 4 Rys. 3. Krzywe umocnienia dla Cu próbki pobrane z pręta kwadratowego 30x30 mm po procesie ECAP. Parametry próby ściskania: temperatura pokojowa, prędkość odkształcania 0,01 s -1 Fig. 3. Work-hardening curves for Cu samples taken from the square bar 30x30 mm after the ECAP process. Compression test parameters: room temperature, deformation speed 0.01 s -1

7 Właściwości plastyczne półwyrobów z miedzi wykonanych metodami NapręŜenie rzeczywiste, MPa ECAP+HE - 20 o C ECAP+HE o C ECAP+HE o C ECAP+HE o C Odkształcenie rzeczywiste, % Rys. 4. Krzywe umocnienia dla Cu próbki pobrane z pręta po procesie ECAP+HE. Parametry próby ściskania: temperatura pokojowa, 150, 200 i 400 o C, prędkość odkształcania 0,01 s -1 Fig. 4. Work-hardening curves for Cu samples taken from a bar after the process of ECAP +HE. Compression test parameters: room temperature, 150, 200 and 400 o C, deformation speed 0.01 s -1 NapręŜenie rzeczywiste, MPa ECAP+HE o C; 0,1s -1 ECAP+HE o C; 0,01s -1 ECAP+HE o C; 0,001s Odkształcenie rzeczywiste, % Rys. 5. Krzywe umocnienia dla Cu próbki pobrane z pręta po procesie ECAP+HE. Parametry próby ściskania: temperatura 150 o C, prędkość odkształcania 0,1; 0,01 i 0,001 s -1 Fig. 5. Work-hardening curves for Cu samples taken from a bar after the process of ECAP+HE. Compression test parameters: temperature 150 o C, deformation speed 0.1; 0.01 and s -1 Miedź po procesie ECAP i dodatkowym wyciskaniu hydrostatycznym (HE) odkształcana w temperaturze 150 o C wykazywała zmienną wartości napręŝenia uplastyczniającego w zaleŝności od prędkości odkształcenia (rys. 5). NapręŜenie uplastyczniające obniŝyło się o około 150 MPa podczas ściskania w temperaturze 150 o C w porównaniu do ściskania w temperaturze pokojowej. Zmienił się równieŝ charakter odkształcenia - w początkowym etapie, po przekroczeniu granicy plastyczności, napręŝenie potrzebne do dalszego odkształcenia malało, a dopiero później nieznacznie rosło. Copper after the process of ECAP and additional hydroextrusion (HE), deformed at 150 o C has shown variable yield stress value, depending on the deformation speed (fig. 5). The yield stress has dropped by about 150 MPa during forming at 150 o C as compared to compression at room temperature. The character of deformation has also changed at the initial stage, after the yield point has been exceeded, the stress necessary for further deformation decreased and later grew up slightly.

8 160 D. Andrzejewski, J. Wendland, J. Borowski, W. Pachla Obserwacje próbek po badaniach plastyczności wykazały brak pęknięć lub innych nieciągłości rys. 6. RóŜnice w plastyczności na przekroju pręta kwadratowego po ECAP-ie znalazły odzwierciedlenie w rozkładzie twardości od jednej krawędzi do drugiej rys. 7a. Twardość próbek odkształconych metodami ECAP+HE po ściskaniu w podwyŝszonej temperaturze obniŝyła się o 10 jednostek dla 150 o C oraz 20 HV dla 200 o C rys. 7b. Nieznaczny spadek twardości związany jest przypuszczalnie z procesami zdrowienia miedzi zachodzącymi poniŝej temperatury rekrystalizacji. Observation of the samples after the examinations has not found any cracks or other discontinuities fig. 6. The differences in plasticity on the cross section of the square bar after ECAP have been reflected in the distribution of hardness from one edge to the other fig. 7a. The hardness of the samples deformed by the ECAP +HE methods after compression at elevated temperature has dropped by 10 units for 150 o C and by 20 HV for 200 o C fig. 7b. The slight drop of hardness is probably due to the processes of copper recovery taking place below the temperature of recrystallization. a) b) Rys. 6. Wybrane próbki po próbie ściskania: a) Cu po ECAP-ie ściskanie w temperaturze otoczenia z prędkością 0,01 s -1 ; b) Cu po ECAP+HE ściskanie w temperaturze 150 o C z prędkością 0,01 s -1 Fig. 6. Selected samples after the compression test: a) Cu after ECAP compression at ambient temperature at the speed of 0.01 s -1 ; b) Cu after ECAP +HE - compression at 150 o C at 0.01 s Twardość, HV0, Odległość od krawędzi, mm a)

9 Właściwości plastyczne półwyrobów z miedzi wykonanych metodami Twardość, HV0, Temperatura, o C b) Rys. 7. Wyniki pomiarów twardości HV0,5: a) na przekroju pręta miedzianego po procesie ECAP; b) wpływ temperatury odkształcania na twardość miedzi po procesie ECAP+HE i ściskaniu do wartości odkształcenia 30% Fig. 7. The results of HV0.5 hardness measurements: a) on the cross-section of a copper bar after the ECAP process; b) influence of the deformation temperature on the hardness of copper after the process of ECAP+HE and compression up to the strain value of 30% 4. WNIOSKI DuŜa plastyczność czystej technicznie miedzi wytworzonej technikami SPD i stosunkowo wysoka granica plastyczności (ok. 400 MPa) pozwalają przewidywać zastosowanie tak obrobionego materiału na elementy mogące przenosić wysokie obciąŝenia, przy zachowaniu duŝej przewodności elektrycznej. Pręt po wyciskaniu hydrostatycznym nie uległ dodatkowemu umocnieniu w stosunku do pręta po procesie ECAP, zachowując stosunkowo duŝą plastyczność umoŝliwiającą kształtowanie detali. Odkształcenie w temperaturze 200 o C pozwala dwukrotnie obniŝyć napręŝenie uplastyczniające, a twardość po kształtowaniu w tej temperaturze obniŝa się nieznacznie z 116 do 97 HV0,5. Praca zrealizowana została w ramach projektu NANOMET Nowe materiały metaliczne o strukturze nanometrycznej do zastosowań w nowoczesnych gałęziach gospodarki finansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach działania 1.3. podziałanie Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. 4. CONCLUSIONS High plasticity and its relatively high yield point of technically pure copper made by SPD techniques allow us to expect application of so processed material for elements capable of transmitting high loads while maintaining good electric conductance. A bar after hydroextrusion has not undergone additional hardening as compared to one after the ECAP process while maintaining relatively much plasticity enabling details to be formed. Deformation at the temperature of 200 o C allows for a reduction of the yield stress by 50% while hardness after forming at this temperature drops only slightly, from 116 to 97 HV0.5. The work has been realized within the project, NANOMET, New metallic materials with nanometric structure to be applied in modern branches economy financed from the European Fund of Regional Development under action 1.3. sub-action of the Operational Program, Innovative Economy.

10 162 D. Andrzejewski, J. Wendland, J. Borowski, W. Pachla LITERATURA/REFERENCES [1] Besterci M., Kvackaj T., Kocisko R., Bacso J., Sulleiova K.: Formation of ultrafine-grained (UFG) structure and mechanical properties by severe plastic deformation (SPD); METALURGIJA 47 (2008) 4, s [2] Rodak K.: Ultrafine grain structures in Cu by using combined method of deformation; Rudy Metale R. 54 (2009) nr 2, s [3] Rodak K.: Zmiany strukturalne w miedzi w zakresie duŝych odkształceń; Rudy Metale R. 55 (2010) nr 9, s [4] Pakieła Z. et al.: Structure and properties of nanomaterials produced by severe plastic deformation; NUKLEONIKA 2006; 51(Supplement 1), s [5] Rodak. K: Rozdrobnienie ziarn miedzi w wyniku intensywnych odkształceń plastycznych; Rudy Metale R. 54 (2009) nr 9, s [6] Kuc D., Rodak K., WroŜyna A.: Wpływ skumulowanego odkształcania na strukturę i właściwości miedzi; Hutnik - Wiadomości Hutnicze (2008) nr 8, s [7] Lewandowska M., Garbacz H., Pachla W., Mazur A., Kurzydłowski K.J.: Hydrostatic extrusion and nanostructure formation in an aluminium alloy. Solid State Phenomena Vols (2005) s