RAPORT DIAGNOSTYCZNY - PROJEKT SZANSA 2.0.

Transkrypt

1 RAPORT DIAGNOSTYCZNY - PROJEKT SZANSA 2.0. Alicja Sobota Karol Tatara Stanisław Alwasiak Kraków, dnia 31 marca 2015 r. ISBN Raport powstał w ramach projektu Szansa 2.0. realizowanego przez Instytut Allerhanda we współpracy Juss- Buss w ramach programu Obywatele dla Obywatele dla Demokracji, finansowanego z funduszy EOG.

2 SPIS TREŚCI: Wstęp... 3 I. Skala zagrożenia upadłością konsumencką... 4 II. Konsekwencje zagrożenia upadłością konsumencką na płaszczyźnie społecznej i ekonomicznej... 7 III. Wprowadzenie upadłości konsumenckiej do polskiego porządku prawnego... 9 III. 1. Uwagi wstępne... 9 III. 3. Model upadłości konsumenckiej III. 4. Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości III. 5. Likwidacja majątku upadłego, podział funduszów masy upadłości III. 6. Plan spłaty III. 7. Oddłużenie IV. Przyczyny nowelizacji przepisów o upadłości konsumenckiej V. Założenia nowelizacji upadłości konsumenckiej VI. Projekt Szansa 2.0. jako próba odpowiedzi na problem nadmiernego zadłużenia VI. 1. Planowane działania w ramach projektu Szansa VI. 2. Cele projektu Szansa VI. 3. Perspektywy stworzenia i rozwoju systemu wsparcia osób nadmiernie zadłużonych i zagrożonych upadłością w skali regionalnej, krajowej i międzynarodowej VI. 4. W stronę Europejskiego Centrum Monitorowania Nadmiernego Zadłużenia S t r o n a

3 Wstęp W dniu 31 grudnia 2014 r. osoby nadmiernie zadłużone uzyskały środek prawny pozwalający im na oddłużenie zobowiązań, których nie mają możliwości spłacić. Mowa o tzw. strząśnięciu zobowiązań w ramach upadłości konsumenckiej. Choć upadłość konsumencka nie jest instytucją nową, gdyż została wprowadzona do porządku prawnego już w 2009 r., jednak dopiero wejście w życie z dniem 31 grudnia 2014 r. ustawy uchwalonej w dniu 29 sierpnia 2014 r. o zmianie ustawy prawo upadłościowe i naprawcze 1, dalej: ustawa nowelizująca, umożliwia praktyczne zastosowanie przepisów o upadłości konsumenckiej. Celem wdrażanego projektu Szansa 2.0. jest wypracowanie metod skutecznego dialogu wierzyciela i dłużnika zarówno na etapie przejściowych problemów z zaspokajaniem zobowiązań, jak również w sytuacji trwałej utraty zdolności do ich regulowania, stanowiącego podstawę do skorzystania z przywileju umorzenia zobowiązań w ramach upadłości konsumenckiej. Nowe możliwości wynikające z ustawy nowelizującej stanowią trzon projektu Szansa Dodatkowym elementem projektu, komplementarnym wobec szans stwarzanych przez upadłość konsumencką, stanowi system doradztwa dla osób nadmiernie zadłużonych, który zostanie uruchomiony i przetestowany w oparciu o wzory wprowadzone przez organizację studencką Juss-Buss, partnera Instytutu Allerhanda w realizacji projektu Szansa Poniższy raport przedstawi skalę zagrożenia upadłością konsumencką w Polsce w kontekście danych dotyczących nadmiernego zadłużenia, a także konsekwencje tego zjawiska na płaszczyźnie społecznej oraz gospodarczej. Raport przybliży ogólne zasady upadłości konsumenckiej, zarówno według stanu prawnego przed dniem 31 grudnia 2014 r., a także wynikające z ustawy nowelizującej oraz uzasadnienie potrzeby zmian. Zwieńczeniem raportu będzie opisanie możliwości stwarzanych przez projekt Szansa Dz. U. z 2014 r., poz S t r o n a

4 I. Skala zagrożenia upadłością konsumencką Według raportu Narodowego Banku Polskiego pt. Sytuacja finansowa sektora gospodarstw domowych w I kwartale 2014 r zobowiązania finansowe gospodarstw domowych według stanu na koniec marca 2014 r. wyniosły łącznie 602,4 mld złotych 2 i stale rosną (tabela 1 Zobowiązania gospodarstw domowych [mld], źródło: raporty Narodowego Banku Polskiego dotyczące sytuacji finansowej sektora gospodarstw domowych). Trzeba jednak podkreślić, że zadłużenie gospodarstw domowych w państwach rozwijających się nie zawsze jest zjawiskiem szkodliwym. Zadłużenie wpływa na wzrost konsumpcji dóbr i usług, a w konsekwencji również na wzrost Produktu Krajowego Brutto. Problemem zarówno dla gospodarstw domowych, jak i dla gospodarki staje się nadmierne zadłużenie. Postawienie granicy kiedy zadłużenie staje się nadmierne w praktyce bywa niezwykle trudne. Na potrzeby niniejszego raportu przyjęto, dla uproszczenia, że nadmierne zadłużenie to takie, które nie pozwala na regulowanie wymagalnych (i przyszłych) zobowiązań z bieżących dochodów, a także z majątku dłużnika, który mógłby zostać spieniężony w celu spłaty zadłużenia. W Polsce nadmierne zadłużenie jest niestety zjawiskiem powszechnym i nabierającym alarmujących rozmiarów. Łączna kwota niespłacanego zadłużenia Polaków w październiku 2014 r wyniosła 41,55 mld złotych, co stanowi około 7% PKB (tabela 2 Zaległe płatności, źródło: raport BIG InfoDług). Dla porównania w 1998 r. stosunek zadłużenia do PKB wynosił zaledwie 2 %. Wskazane w niniejszym opracowaniu dane o kwotach niespłaconego zadłużenia zostały zaczerpnięte z raportów sporządzonych w oparciu o informacje zgromadzone przez BIG InfoMonitor w Rejestrze Dłużników, a także dane z baz Biura Informacji Kredytowej i Bankowego Rejestru Związku Banków Polskich. Z tych danych wynika również, że liczba klientów podwyższonego ryzyka stale się zwiększa i według stanu na październik 2014 r. wynosi aż 2,3 mln osób (tabela 3 Klienci podwyższonego ryzyka, źródło: raporty BIG InfoDług). Raporty BIG InfoDług wskazują również, że według stanu na koniec czerwca 2014 r. aż osób - a więc niemal 10% dorosłych Polaków - nie reguluje swoich zobowiązań w terminie. Powyższe dane dotyczą zarówno zadłużenia związanego z prowadzoną S t r o n a

5 działalnością gospodarczą oraz zadłużenia konsumenckiego. Warto zaznaczyć, że według raportu BIG pt. Wskaźnik bezpieczeństwa działalności gospodarczej aż 50% firm boryka się z problemem nieterminowego regulowania należności. Niezmiennym elementem zadłużenia konsumenckiego stanowi zadłużenie kredytowe. Diagnoza Społeczna wskazuje, że 97% zobowiązań Polaków jest związanych z zadłużeniem w sektorze bankowym. Pozostałe zadłużenie rozkłada się w następujących proporcjach: zadłużenie w Spółdzielczych Kasach Oszczędnościowo- Kredytowych (0,8%), u osób prywatnych (0,7%), w innych firmach udzielających pożyczek oraz u pośredników oferujących kredyty ratalne (1,5%). W okresie r. liczba zaciągniętych kredytów konsumpcyjnych wzrosła o 3,49%. Urząd Komisji Nadzoru Finansowego w Raporcie o sytuacji banków w III półroczu 2014 r. 4 poinformował, że nastąpiło ożywienie na rynku kredytów dla sektora niefinansowego. Wartość kredytów zwiększyła się o 59,9 mld złotych. Według stanu na wrzesień 2014 r. o 28,2 mld złotych wzrosły kredyty zaciągane przez gospodarstwa domowe w stosunku do analogicznego okresu w roku poprzednim, z czego 6,0 mld złotych stanowi wzrost kwot zaciąganych w ramach kredytów konsumpcyjnych. Udział kredytów walutowych na koniec września 2014 r. zmniejszył się do 47,1%. Po raz pierwszy od 2001 r. udział kredytów walutowych jest niższy niż kredytów udzielanych w złotówkach. Niepokojące dane przedstawione przez Urząd Komisji Nadzoru Finansowego dotyczą liczby tzw. zagrożonych kredytów. W stosunku do grudnia 2013 r. liczba kredytów zagrożonych zwiększyła się o 1,3 mld złotych, z czego 0,6 mld złotych dotyczy kredytów mieszkaniowych. Pocieszające dane dotyczą spadku liczny zagrożonych kredytów konsumpcyjnych, które w stosunku do grudnia 2013 r. obniżyły się o kwotę 0,4 mld złotych. Z raportu Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego wynika również, że choć obniżyła się wartość kredytów konsumpcyjnych i mieszkaniowych, których spłata następuje z opóźnieniem powyżej 30 dni, to łączna ich wartość nadal oscyluje powyżej 32 mld złotych. Niewątpliwie skalę zagrożonych kredytów potęguje niedawny rekordowy kurs franka szwajcarskiego, który wywołuje istotne zagrożenie niewypłacalności kredytobiorców, a którzy zaciągnęli kredyty hipoteczne indeksowane do tej waluty. Analizując skalę zjawiska nadmiernego zadłużenia nie można poprzestać na danych ekonomicznych odnoszących się do wysokości i struktury zobowiązań gospodarstw domowych. Istotne są również S t r o n a

6 informacje na temat skuteczności wykonania przez dłużników zobowiązań m.in. w ramach postępowania egzekucyjnego. Z danych Ministerstwa Sprawiedliwości 5 wynika, że w 2012 r. do komorników wpłynęło wniosków o wszczęcie postępowań egzekucyjnych, z czego tylko spraw egzekucyjnych udało się zakończyć przez wyegzekwowanie świadczenia od dłużnika. Skuteczność postępowań egzekucyjnych w 2012 roku wynosiła więc jedynie 13,8%. Z podanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości danych statystycznych wynika również, że 357 sprawy egzekucyjne zostały umorzone ze względu na to, że dłużnik nie dysponował majątkiem, z którego egzekucja mogłaby być prowadzona (tzw. bezskuteczność egzekucji). Wzrasta również liczba wniosków o wyjawienie majątku dłużnika, a więc zmierzających do zmuszenia dłużnika do ujawnienia własnego majątku, z którego wierzyciel mógłby uzyskać zaspokojenie. Według danych opublikowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości 6 w 2014 r. aż wierzycieli złożyło do sądów wnioski o wyjawienie przez dłużnika majątku. Przedstawiając statystyki dotyczące nadmiernego zadłużenia warto również odnieść się do liczby wszczynanych postępowań eksmisyjnych 7. Pierwsze statystki w tym zakresie dotyczą roku 1995 r., w którym wpłynęło do sądów powszechnych spraw o opróżnienie lokalu mieszkalnego. Liczba wniesionych pozwów o opróżnienie lokalu mieszkalnego mniej więcej utrzymuje się na stałym poziomie. W 2013 r. liczba złożonych pozwów o eksmisję wynosiła W tym samym roku do komorników wpłynęło wniosków o wszczęcie postępowania egzekucyjnego w zakresie opróżnienia lokalu na podstawie tytułu wykonawczego nieprzewidujących prawa do lokalu socjalnego lub zamiennego. Odpowiedź na pytanie o przyczyny nadmiernego zadłużenia z natury rzeczy jest złożona, tym bardziej, iż często nie ma jednej jego determinanty. Trzeba również podkreślić, iż nadmierne zadłużenie to skutek pewnego procesu, rozłożonego w czasie, na który nakłada się wiele czynników, które mogą być zawinione przez dłużnika, lub od niego niezależne. Trzeba zaznaczyć, że decyzje finansowe konsumentów są zaburzone wskutek niskiej wiedzy ekonomicznej. Konsumenci w sposób niewystarczająco umiejętny zarządzają swoimi finansami oraz są skłonni do podejmowania nadmiernego ryzyka finansowego. Z raportu Instytutu Wolności oraz Raiffeisen Polbank 8 wynika, że wśród osób z podstawowym wykształceniem, którzy stanowią 20% 5 Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra - na interpelację nr w sprawie niewypłacania alimentów, zob. 6 źródło: Ministerstwo Sprawiedliwości, Ewidencja spraw cywilnych o wyjawienie majątku w sądach rejonowych w latach Eksmisje w latach , Informator Statystyczny Wymiaru Sprawiedliwości, S t r o n a

7 populacji, ponad 1/3 nie radzi sobie z obliczaniem procentu danej liczby. Z raportu wynika również, że co czwarty Polak nie próbuje odpowiedzieć na pytanie, na jakiej inwestycji można najwięcej stracić, ale też najwięcej zyskać. 60% Polaków deklaruje zaufanie do banków 9. Na podanych przykładach widać więc wyraźnie, iż walka ze zjawiskiem nadmiernego zadłużenia wymaga przede wszystkim prowadzenia działań mających na celu edukowanie konsumentów w kierunku podejmowania właściwych decyzji finansowych. Część problemów z nadmiernym zadłużeniem powstaje wskutek nadmiernej konsumpcji oraz nieodpowiedzialnego zadłużania się. Na skalę nadmiernego zadłużenia mogą mieć również wpływ czynniki niezawinione przez dłużników takie jak: kryzys gospodarczy, choroba, wypadek losowy, problemy rodzinne (np. rozwód, śmierć członka rodziny), a które skutkują niespodziewaną utratą stałych źródeł dochodu. Przygotowanie analizy odnoszącej się do skali zagrożenia upadłością konsumencką jest utrudnione w związku z brakiem praktyki odnoszącej się do nowych zasad upadłości konsumenckiej. Można jednak przyjąć, że skoro niemal 10% dorosłych Polaków ma problemy w bieżącym regulowaniu swoich zobowiązań, to skala zagrożenia upadłością konsumencką jest znacząca. Wobec przedstawionych powyżej danych obrazujących realność problemu nadmiernego zadłużenia wydaje się, że założenia ustawy nowelizującej przewidujące, iż z upadłości konsumenckiej efektywnie skorzysta kilkadziesiąt - kilkaset osób w kolejnych latach jej obowiązywania ustawy, są znacząco zaniżone. Mogą one mieć źródło w doświadczeniach związanych z poprzednio obowiązującymi przepisami, kiedy to ogłoszono w ciągu ok. 5 lat kilkadziesiąt przypadków upadłości konsumenckiej. II. Konsekwencje zagrożenia upadłością konsumencką na płaszczyźnie społecznej i ekonomicznej Popadnięcie w nadmierne zadłużenie często stanowi dopiero pierwszy etap kłopotów finansowych. Bywa więc, że jedynym rozwiązaniem dla osób dotkniętych tym problemem jest zaciągnięcie kolejnych zobowiązań, często o charakterze konsolidacyjnym, które stanowią niejako tylko faktyczną prolongatę spłaty jednak w wyższej wysokości w nadziei na jednoczesną odmianę stanu faktycznego w postaci znalezienia nowej bądź lepiej płatnej pracy etc., które to oczekiwania niejednokrotnie są nierealistyczne. W konsekwencji dłużnik popada w tzw. spiralę zadłużenia, tak że nawet egzystując na granicy minimum socjalnego i przeznaczając wszelkie nadwyżki na spłatę zobowiązań, te jednak wskutek narastających odsetek i innych kosztów ubocznych nie tylko nie maleją, co wręcz rosną S t r o n a

8 Zjawisko te może prowadzić do powstania uczucia beznadziei u dłużnika i jego rodziny, poczucia bezradności, skutkując następnie wyobcowaniem jego oraz osób mu bliskich oraz ich marginalizacją, szczególnie intensywnie odczuwaną wobec faktu mimowolnego bycia adresatem wszechobecnych przekazów marketingowych najróżniejszego typu. Nadto, drastyczne ograniczenie możliwości finansowych dłużnika wpływa także na poziom samorealizacji jego osób bliskich, często skłaniając je ku podjęciu działalności zarobkowej kosztem własnej edukacji, w istocie znacząco ograniczając perspektywy życiowe tych osób. Co więcej, popadnięcie w spiralę zadłużenia jest także zjawiskiem niekorzystnym ze strony wierzyciela, dysponującego niedoskonałymi narzędziami analitycznymi ukierunkowanymi na badanie zdolności kredytowej dłużnika. W konsekwencji portfel wierzytelności łatwo może stać się wirtualnym, skłaniającym wierzyciela do zaciągania własnych zobowiązań nieznajdujących jednak pokrycia w posiadanych aktywach, narażając go i jego dalszych kontrahentów na wywołanie tzw. efektu domina. Wyżej opisane odczucia niewypłacalnego dłużnika mogą prowadzić do poważnych schorzeń natury psychicznej, jak też do dramatycznych decyzji życiowych tudzież ukierunkować uwagę na działanie poza zakresem obowiązującego prawa, postrzeganego przez dłużnika jako opresyjne i jednostronne. W konsekwencji dłużnik może się wręcz poczuć zwolniony z powinności przestrzegania prawa, ukierunkowując swoją działalność w stronę tzw. szarej strefy, pozostającej poza zakresem instytucji egzekucyjnych, ale też zaburzającej konkurencję i mechanizmy wolnorynkowe. Uciekanie w szarą strefę pozbawia dostępu do ubezpieczenia społecznego czy też zdrowotnego, a także zwiększa ilość beneficjentów pomocy społecznej. W tym zakresie interesujący jest raport z kwietnia 2014 r. Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową pt. Szara strefa w polskiej gospodarce 10. Według zaprezentowanych obliczeń rozmiary szarej strefy w ujęciu stosowanym przez Główny Urząd Statystyczny zwiększyły się ze 181 mld złotych w 2010 roku do 220 mld złotych w 2014 roku. Niewątpliwie rozmiary szarej strefy nie wynikają przede wszystkim z faktu nadmiernego zadłużenia, ale wydaje się, że mogą potęgować to zjawisko. Nadmierne zadłużenie jest istotnym problemem społecznym i ekonomicznym. Osoby nadmiernie zadłużone nie mają dostępu do podstawowych usług finansowych takich jak np. dostęp do rachunku bankowego czy karty płatniczej. Wykluczenie społeczne związane z nadmiernym zadłużeniem przejawia się stygmatyzacją społeczną w związku z obrazem nierzetelnego dłużnika. Podkreślić należy, że wykluczenie społeczne i finansowe dotyczy nie tylko dłużnika, ale również osób pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym. Ustawodawca uchwalając ustawę nowelizującą dostrzegł poważne implikacje związane z problemem nadmiernego zadłużenia na płaszczyźnie społecznej i ekonomicznej. Z uzasadnienia ustawy S t r o n a

9 nowelizującej 11 wynika, że liberalizacja przepisów dotyczących upadłości konsumenckiej w przyszłości ma przynieść następujące korzyści społeczne i gospodarcze: 1. ograniczy wykluczenie społeczne i mechanizm dziedziczenia bezradności; 2. umożliwi reintegrację dłużników w legalnym obrocie gospodarczym powodując wzrost PKB oraz przychodów Skarbu Państwa z tytułu podatków, jak również spadek przestępczości i ograniczenie tzw. szarej strefy; 3. wpłynie pozytywnie na sektor finansowy poprzez przyspieszenie rozwiązania kwestii nieściągalnych wierzytelności, a w dłuższej perspektywie umożliwi dłużnikom ponowne korzystanie z usług instytucji finansowych. III. Wprowadzenie upadłości konsumenckiej do polskiego porządku prawnego III. 1. Uwagi wstępne Upadłość konsumencka, której przyświeca idea tzw. nowego startu, stanowi systemowy środek przeciwdziałania wykluczeniu przez oddłużenie umożliwiające restytucję rzetelnych dłużników do społecznego i gospodarczego funkcjonowania. Oddłużenie w ramach upadłości konsumenckiej oznacza uwolnienie dłużnika z części zobowiązań, których nie może spłacić. Stosunek polskiego społeczeństwa do upadłości konsumenckiej obrazuje sondaż TNS OBOP przeprowadzony na zlecenie Instytutu Globalizacji 12 w kwietniu 2007 r. Jego wyniki pokazały, że polskie społeczeństwo tę instytucję traktowało jako wyjątkową, tym bardziej, że dla 84% ankietowanych upadłość konsumencka mogła stanowić pole do nadużyć. 49% ankietowanych deklarowało, że możliwość skorzystania z oddłużenia w ramach upadłości konsumenckiej powinna być ograniczona do sytuacji losowych i wyjątkowych. Zdaniem 12% respondentów konsument może tylko raz w życiu skorzystać z oddłużenia, a jedynie 4% było zdania, że konsument może z tego przywileju zawsze skorzystać. Aż 35% ankietowanych w ogóle sprzeciwiło się wprowadzeniu do polskiego porządku prawnego upadłości konsumenckiej. Reprezentowane są 13 trzy modele upadłości konsumenckiej: 1. model, w którym dłużnik w ogóle nie korzysta z przywileju oddłużenia (np. Czechy); S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010, s S t r o n a

10 2. model dopuszczający oddłużenie na wniosek, po spełnieniu określonych przez ustawodawcę warunków, a więc realizujący tzw. ideę zasłużonego nowego startu earned start 14 (model w różnych konfiguracjach został przyjęty np. w krajach skandynawskich w tym w Norwegii, oraz np. we Francji, Niemczech, Hiszpanii); 3. model liberalny, dopuszczający oddłużenie konsumenckie, które jest adresowane do wszystkich dłużników, stanowiący realizację idei tzw. nowego startu - fresh start (reprezentowany w krajach anglosaskich, choć w Stanach Zjednoczonych w 2005 r. przeprowadzono głęboką reformę upadłości skierowanej do osób fizycznych w drodze Bancrupcty Abuse Prevention and Consumer Protection Act w celu wyeliminowania otwartego modelu oddłużenia prowadzącego do nadużyć 15 ). Ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy prawo upadłościowe i naprawcze 16, która weszła w życie w dniu 31 marca 2009 r., wprowadzono do polskiego porządku prawnego instytucję upadłości konsumenckiej, która stanowi specyficzną procedurę oddłużeniową dedykowaną dla osób fizycznych, które nie prowadzą działalności gospodarczej i popadły w zadłużenie wskutek wyjątkowych i niezależnych okoliczności. Upadłość konsumencka została opisana w osobnym tytule ustawy prawo upadłościowe i naprawcze - Tytuł V. Postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, który po nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. obejmował nowe przepisy określone w art ustawy prawo upadłościowe i naprawcze, dalej: PrUpN. Zgodnie z założeniem ustawodawcy sformułowanym w uzasadnieniu projektu 17 ustawy upadłość osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej pozwoli dłużnikom, którzy popadli w stan niewypłacalności bez swojej winy, rozpocząć życie na nowo z czystą kartą. Postępowanie upadłościowe w swoich założeniach ma zmierzać do częściowego zaspokojenia wierzycieli. Celem konsumenckiego postępowania upadłościowego jest zaspokojenie, choćby niepełne, wierzycieli upadłego dłużnika, a więc realizacja funkcji windykacyjnej. Bez zrealizowania powyższego celu, brak jest możliwości ogłoszenia upadłości. Uchwalenie ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. nie było pierwszą próbą wprowadzenia instytucji upadłości konsumenckiej do polskiego porządku prawnego. Tytułem przykładu można wskazać, że 14 Kancelaria Senatu Biuro Analiz I Dokumentacji Dział Analiz i Opracowań Tematycznych, Upadłość konsumencka kluczowe dylematy w świetle półtorarocznego obowiązywania znowelizowanej ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, 15 P. Tereszkiewicz, Upadłość konsumencka w wybranych systemach prawnych, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2009, 16 Dz.U.2008 r., Nr 234, poz S t r o n a

11 poselskie projekty ustawy o przeciwdziałaniu niewypłacalności osoby fizycznej oraz o upadłości konsumenckiej wpłynęły do Sejmu w dniu 23 grudnia 2003 r. 18 oraz w dniu 9 maja 2006 r. 19. III. 2. Zakres podmiotowy Postępowanie objęte tytułem V stosuje się do osób fizycznych, do których nie mają zastosowania przepisy działu II tytułu I części pierwszej ustawy prawo upadłościowe i naprawcze (art PrUpN). Przepisy działu II ustawy prawo upadłościowe i naprawcze stosuje się do przedsiębiorców w rozumieniu ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny 20, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (art. 5 ust. 1 PrUpN). Przedsiębiorcą w rozumieniu kodeksu cywilnego jest osoba fizyczna, osoba prawna i tzw. ułomna osoba prawna, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową (art k.c.). Zgodnie z przepisami szczególnymi zawartymi w PrUpN, upadłość przedsiębiorców stosuje się do: 1. spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych nieprowadzących działalności gospodarczej (art. 5 ust. 2 pkt 1 PrUpN); 2. wspólników osobowych spółek handlowych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem (art. 5 ust. 2 pkt 2 PrUpN); 3. wspólników spółki partnerskiej (art. 5 ust. 2 pkt 3 PrUpN); 4. osób fizycznych, które były przedsiębiorcami, także po zaprzestaniu prowadzenia działalności gospodarczej, jeżeli od dnia wykreślenia z właściwego rejestru nie upłynął rok (art. 8 ust. 1 PrUpN). Konsumenckiej zdolności upadłościowej nie mają podmioty niebędące osobami fizycznymi, a więc osoby prawne lub tzw. ułomne osoby prawne (np. stowarzyszenia, które nie prowadzą działalności gospodarczej) Druk sejmowy nr 2668,I V kadencja Sejmu 19 Druk sejmowy nr 776, V kadencja Sejmu 20 Dz. U. Nr 16, poz. 93, z późniejszymi zmianami. 21 R. Adamus, A. Witosz, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, komentarz do art ustawy prawo upadłościowe i naprawcze, Wydawnictwo LexisNexis 2014, system LexPolonica. 11 S t r o n a

12 Upadłość konsumencką stosuje się więc do osób fizycznych, które nie prowadzą we własnym imieniu działalności gospodarczej ani zawodowej (lub jeżeli prowadziły działalność gospodarczą zaprzestały prowadzenia działalności gospodarczej i upłynął co najmniej rok od dnia wykreślenia z właściwego rejestru), niebędących wspólnikami spółek osobowych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem lub wspólnikami spółki partnerskiej. Jest to generalna reguła, przy czym zastrzec należy, że kwestia jednoznacznego zakresu podmiotowego stosowania ustawy w kontekście relacji upadłości konsumenckiej do postępowania upadłościowego przedsiębiorcy wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Wątpliwości dotyczą m.in. tego czy w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej (nawet ubocznej) i powstania stanu niewypłacalności wyłącznie na płaszczyźnie konsumenckiej, istnieje możliwość stosowania upadłości konsumenckiej 22. Choć PrUpN nie posługuje się pojęciem upadłość konsumencka 23 jednak to sformułowanie zostało powszechnie przyjęte nie tylko w języku prawniczym, ale również w języku potocznym dla określenia postępowania upadłościowego skierowanego do osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej i zawodowej. III. 3. Model upadłości konsumenckiej W odniesieniu do upadłości konsumenckiej ustawodawca przewidział szereg modyfikacji wobec postępowania prowadzonego wobec przedsiębiorców, zarówno w zakresie postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości, jak i w zakresie właściwego postępowania upadłościowego. Modyfikacje są uzasadnione istotą i celem postępowania upadłościowego skierowanego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej i zawodowej. W uzasadnieniu projektu 24 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. ustawodawca wprost wskazał, że dla zabezpieczenia interesów wierzyciela należy przyjąć, że upadłość konsumencka musi realizować następujące założenia: 1. oddłużenie musi ustanawiać wyjątek, a nie regułę dłużnik może skorzystać z tego trybu tylko w wyjątkowych przypadkach i tylko wtedy, gdy daje gwarancję, że oddłużenie wykorzysta na nowy start w życiu i nie będzie się już lekkomyślnie zadłużał, 22 Na wątpliwości w tym zakresie wskazywał P. Szafrański, Uwagi do projektu zmian w prawie upadłościowym osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, przedstawionego na konferencji Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Ministerstwa Gospodarki w dniu 10 grudnia 2012 roku, Polski Proces Cywilny 2013/2, str definicja pojęcia konsument została zawarta w art k.c., zgodnie z którym za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową S t r o n a

13 2. możliwość oddłużenia stanowi przywilej dla dłużnika, 3. dłużnik powinien w maksymalnym stopniu spłacić swych wierzycieli, 4. wierzyciele muszą mieć zapewnioną możliwość obrony ich praw, 5. postępowanie powinno być możliwie jak najtańsze. Upadłość konsumencka została ukształtowana jako specyficzna procedura oddłużeniowa, z której można skorzystać w wyjątkowych okolicznościach, a oddłużenie nie może odbywać się z pokrzywdzeniem wierzycieli. Upadłość konsumencka wprowadza natomiast zasadę niezależnego od woli wierzyciela, przymusowego zwolnienia dłużnika z długu, a więc stanowi odstępstwo od zasady pacta sunt servanda. Zgodnie z przyjętym modelem oddłużenie może nastąpić pod warunkiem, że dłużnik spłaci część swoich zobowiązań. A contrario w przypadku braku chociażby częściowej spłaty przez dłużnika swojego zadłużenia, dłużnik nie może skorzystać z przywileju oddłużenia w ramach upadłości konsumenckiej. Wyżej opisane restrykcyjne założenia przyjęte przez ustawodawcę, usprawiedliwione odstąpieniem od zasady pacta sunt servanda, znalazły odzwierciedlenie w kształcie materialnoprawnych przesłanek, które dłużnik-konsument musiał spełnić, aby z przywileju oddłużenia skorzystać, a także ukształtowania samego postępowania upadłościowego prowadzonego wobec konsumenta. Ustawodawca uregulował upadłość konsumencką jako postępowanie odrębne w stosunku do upadłości przedsiębiorców, zakładające likwidację majątku dłużnika. Beneficjentem upadłości konsumenckiej mógł być tylko uczciwy i rzetelny dłużnik, którego niewypłacalność powstała wskutek okoliczności niezależnych i wyjątkowych i który posiada majątek wystarczający na pokrycie kosztów postępowania oraz częściowego zaspokojenia wierzycieli. Ustawodawca uznał, że niedopuszczalne jest wszczęcie postępowania upadłościowego wobec dłużnika-konsumenta w wypadku tzw. ubóstwa masy upadłości, czyli sytuacji, kiedy majątek dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania. Centralnym punktem upadłości stanowi tzw. plan spłaty. Wierzyciel został pozbawiony legitymacji do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika-konsumenta (art ust. 2 PrUpN). Upadłość konsumencka stanowi przywilej dłużnika, zatem dłużnik nie ma obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, który został nałożony na przedsiębiorców w art. 21 PrUpN. Upadłość konsumencka obejmuje następujące etapy: 1. postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości mające na celu zweryfikowanie czy zachodzą przesłanki ogłoszenia upadłości, a więc m.in. czy upadłość powstała wskutek niezależnych i wyjątkowych okoliczności, a także czy dłużnik posiada majątek na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego; 13 S t r o n a

14 2. właściwe postępowanie upadłościowe mające za przedmiot likwidację majątku upadłego a następnie podział funduszów masy upadłości; 3. ustalenie przez sąd na wniosek upadłego planu spłaty, a następnie jego realizowanie przez upadłego w okresie nieprzekraczającym 5 lat; 4. oddłużenie dokonywane na wniosek dłużnika po wykonaniu planu spłaty ustalonego oraz zakończenie postępowania upadłościowego. III. 4. Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości Sąd obligatoryjnie oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli niewypłacalność dłużnika nie powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności, w szczególności w przypadku gdy dłużnik zaciągnął zobowiązanie będąc niewypłacalnym, albo do rozwiązania stosunku pracy dłużnika doszło z przyczyn leżących po stronie pracownika lub za jego zgodą (art ust. 1 PrUpN). Niewypłacalność, podobnie jak w przypadku upadłości przedsiębiorców, to stan niewykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych (art. 11 ust 1 PrUpN). Przesłanka ta obowiązuje zarówno przedsiębiorców, jak i konsumentów. Dla zaistnienia stanu niewypłacalności konieczne jest istnienie co najmniej dwóch wymagalnych wierzytelności pieniężnych, w stosunku do których nastąpiło z jakiejkolwiek przyczyny opóźnienie w zapłacie. 25 Odstępstwem od reguł stosowanych wobec przedsiębiorców jest badanie w przypadku upadłości konsumenckiej z jakiej przyczyny doszło do opóźnienia w zapłacie wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Skorzystanie z oddłużenia w ramach upadłości konsumenckiej jest możliwe pod szczególnymi warunkami w szczególności czy niewypłacalność jest skutkiem wyjątkowych i niezależnych od dłużnika okoliczności. Stan niewypłacalności musi więc powstać wskutek szczególnych zdarzeń. Dobrodziejstwo wynikające z upadłości konsumenckiej zostało jednoznacznie wyłączone w sytuacji, w której dłużnik będąc niewypłacalnym zaciągnął kolejne zobowiązanie, np. tak często zaciągany w okresie trudności finansowych kredyt konsolidacyjny. Należy jednak wskazać, że w orzecznictwie niektórych sądów upadłościowych dominuje pogląd, że zaciągnięcie klasycznego kredytu konsolidacyjnego nie jest rozumiane jako zaciągnięcie kolejnego zobowiązania. Był to ukłon orzecznictwa wobec konsumentów, którzy wnioskowali o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, a jednocześnie zaciągnęli kredyt konsolidacyjny wyłącznie na spłatę dotychczasowych kredytów. 25 uchwała SN z dnia 27 maja 1993 r., III CZP 67/93; R. Adamus, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2012, s. 82; P. Zimmerman, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2014, komentarz do art S t r o n a

15 Sąd Okręgowy w Łodzi Wydział I Cywilny w wyroku z dnia 1 lipca 2014 r., sygnatura akt XIII Gz 101/14 26 dokonując wykładni przesłanek ogłoszenia upadłości konsumenckiej odnoszących się do niezależnych i wyjątkowych okoliczności skutkujących niewypłacalnością wyjaśnił, że: pod pojęciem wyjątkowych i niezależnych od upadłego okoliczności, jako przyczyn niewypłacalności należy rozumieć okoliczności, których dłużnik w normalnym toku rzeczy nie mógł lub nie powinien był brać pod uwagę, a na powstanie których dłużnik nie miał żadnego wpływu ani też okoliczności te nie są wynikiem jego niedbalstwa (tak M. Allerhand, Prawo układowe. Komentarz, Warszawa 1991 s. 8; D. Czajka, Układ w postępowaniu upadłościowym, Warszawa 2002, s. 136; S. Gurgul, Prawo upadłościowe..., s. 801; J. Korzonek, Prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowym. Komentarz, Kraków 1935, s. 767). Mogły to być zatem przyczyny pozostające poza działalnością dłużnika, jak klęski żywiołowe (powodzie, trzęsienia ziemi), zdarzenia polityczne (embarga, wojna), albo wyjątkowe zdarzenia dotyczące dłużnika (np. ciężka, nieuleczalna choroba), które były nieprzewidywalne i które bezpośrednio doprowadziły do niewypłacalności dłużnika. Nie może domagać się oddłużenia także dłużnik, którego niewypłacalność powstała z przyczyn zwykłych, niecechujących się wyjątkowością. Do zwykłych, a nie wyjątkowych okoliczności, należy przykładowo utrata stałego źródła dochodu, nadmierne zadłużenie się ponad osiągane dochody. Ogłoszenie upadłości konsumenckiej zostało wprost wyłączone m.in. w sytuacji, jeżeli w terminie 10 lat przez złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości prowadzono wobec dłużnika postępowanie upadłościowe lub inne postępowanie, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań (art ust. 2 pkt 1 PrUpN). Oddłużenie w ramach upadłości konsumenckiej zostało uzależnione od posiadania przez dłużnika środków na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego. Zgodnie bowiem z art. 13 ust. 1 PrUpN, który na mocy art ust. 1 PrUpN znajdował zastosowanie w upadłości konsumenckiej, sąd obligatoryjne oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. Podkreślić należy, że w przypadku braku środków na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego sąd był zobowiązany oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości. Wynikało to z założenia, że upadłość konsumencka ma spełniać funkcję windykacyjną. Skoro celem postępowania jest zaspokojenie wierzycieli, to postępowanie upadłościowe nie powinno zostać wszczęte, jeżeli dłużnik nie dysponuje nawet środkami na zaspokojenie kosztów postępowania. Jeżeli brak środków na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego ujawnił się już po ogłoszeniu upadłości, sąd obligatoryjnie umarzał postępowanie (art. 361 pkt 1 w zw. z art ust. 1 PrUpN). Gros osób zainteresowanych upadłością konsumencką nie było świadomych, że upadłość konsumencka zakłada posiadanie majątku na koszty postępowania. Dłużnicy zainteresowani tą 26 Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych: 15 S t r o n a

16 instytucją często już we wniosku o ogłoszenie upadłości wprost wskazywali, że nie dysponują żadnymi środkami. Co istotne, nawet jeśli dłużnik zdawał sobie sprawę z powyższego obowiązku, to często nie był w stanie samodzielnie oszacować kosztów postępowania upadłościowego. Warto odnotować, że uzależnienie wszczęcia postępowania upadłościowego wobec konsumenta od posiadania majątku na koszty postępowania stanowiło przedmiot badania Trybunału Konstytucyjnego w sprawie prowadzonej do sygnatury SK 13/10. Sprawa zakończyła się w dniu 16 lipca 2012 r., kiedy to Trybunał Konstytucyjny wydał postanowienie o umorzeniu postępowania. Skarżący w skardze konstytucyjnej twierdził, że stosowanie w upadłości konsumenckiej art. 13 ust. 1 PrUpN ogranicza prawo do sądu wyrażone w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, jako że nie pozwala na ogłoszenie upadłości wobec osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej, która nie posiada majątku wystarczającego na pokrycie kosztów tego postępowania. Trybunał Konstytucyjny rozpoznając skargę uznał jednak, że argumenty dotyczące naruszenia przepisów Konstytucji przez formalnie zaskarżony art. 13 ust. 1 PrUpN, mają wymiar szerszy, ponieważ dotyczą przyjętego przez ustawodawcę modelu postępowania upadłościowego realizującego funkcję windykacyjną. Tym modelem jest założenie, że skoro postępowanie upadłościowe ma służyć przede wszystkim zaspokojeniu interesu wierzycieli, to warunkiem koniecznym przeprowadzenia jego postępowania jest dysponowaniem majątkiem na jego koszty. Trybunał Konstytucyjny nie przesądzając zgodności z Konstytucją RP stosowania art. 13 ust. 1 PrUpN w upadłości konsumenckiej, ze względów formalnych umorzył postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Do wyroku TK zostało zgłoszone zdanie odrębne przez Sędzię TK Teresę Liszcz, która stwierdziła, że: Osoba fizyczna składająca wniosek o upadłość z reguły nie posiada majątku nadającego się do spieniężenia, gdyż gdyby taki posiadała, to wcześniej zlicytowałby go organ egzekucyjny. Art. 13 ust. 1 prawa upadłościowego, nakazujący sądowi oddalenie wniosku w sytuacji, gdy dłużnik nie posiada majątku wystarczającego na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego, uniemożliwia skorzystanie z tej możliwości tym spośród nich, którzy znajdują się w najtrudniejszym położeniu. Przestrzegała przed tym autorka opinii do projektu ustawy wprowadzającej upadłość konsumencką (dr Dorota Zienkiewicz, Opinia do projektu ustawy o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych, w sprawach cywilnych, druk nr 831, VI kadencja Sejmu) ( ) Nieprzekonujące jest też uzasadnienie obowiązywania art. 13 ust. 1 prawa upadłościowego interesem wierzycieli, skoro prowadzenie postępowania upadłościowego jest dopuszczalne w przypadku posiadania przez dłużnika majątku wystarczającego tylko na pokrycie kosztów postępowania. Korzystniejsze dla wierzycieli i wszystkich podmiotów byłoby w takiej sytuacji ograniczenie postępowania oddłużeniowego do ustalenia planu spłaty wierzytelności, którego realizacja byłaby warunkiem oddłużenia. Ustawodawca nałożył na dłużnika-konsumenta obowiązek prawidłowego wypełnienia wysoce sformalizowanego wniosku o ogłoszenie upadłości nie przewidując różnic w warunkach formalnych 16 S t r o n a

17 wniosku o ogłoszenie upadłości w zależności o tego, czy wniosek składa przedsiębiorca czy konsument. Wniosek o ogłoszenie upadłości poza koniecznością spełniania ogólnych wymogów pisma procesowego - wymagał od dłużników dopełnienia dodatkowych licznych warunków szczegółowo opisanych w art. 22 i 23 PrUpN w szczególności: wskazania i uprawdopodobnienia okoliczności, które uzasadniają wniosek o ogłoszenie upadłości, podania aktualnego wykazu majątku wraz z jego oszacowaniem, podania spisu wierzycieli z podaniem ich danych oraz informację o wysokości wierzytelności, przedstawienia wykazu tytułów egzekucyjnych i tytułów wykonawczych wydanych wobec dłużnika, a także oświadczenia dłużnika co do spłat wierzytelności dokonanych w terminie 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Podobnie jak w przypadku postępowania dotyczącego przedsiębiorców, konsument we wniosku miał obowiązek zawrzeć oświadczenie o prawdziwości danych zawartych we wniosku pod rygorem zwrotu wniosku bez wzywania dłużnika do jego uzupełnienia (art. 25 ust. 3 w zw. z art ust. 1 PrUpN). W przypadku niedopełnienia innych wymogów formalnych, konsument był wzywany do ich uzupełnienia, chyba że był reprezentowany przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym (art. 28 ust. 1 w zw. z art. art ust. 1 PrUpN). Termin na uzupełnienie braków formalnych wynosił 7 dni od daty doręczenia wezwania w tym przedmiocie (art. 35 ust. 1 w zw. z art ust. 1 PrUpN w zw. z art k.p.c.). Na podstawie art. 75 ust. 5 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych opłata od wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej wynosiła 200 złotych (w porównaniu z opłatą sądową w postępowaniu upadłościowym przedsiębiorców wynoszącą złotych). Sądem właściwym do rozpoznania wniosku o ogłoszenie upadłości jest sąd gospodarczy miejsca zamieszkania osoby fizycznej, który orzeka w składzie 3-osobowym. III. 5. Likwidacja majątku upadłego, podział funduszów masy upadłości Ogłoszenie upadłości konsumenckiej otwiera właściwe postępowanie upadłościowe. Upadły, tj. dłużnik, wobec którego została ogłoszona upadłość, nie traci zdolności prawnej ani zdolności do czynności prawnych. Oznacza to, że upadły w dalszym ciągu może być zatrudniony. Upadły jednak traci możliwość dysponowania swoim majątkiem (art. 75 w zw. z art ust. 1 PrUpN). Czynności prawne upadłego dotyczące mienia wchodzącego do masy upadłości, wobec którego upadły utracił prawo zarządu, są nieważne (art. 77 ust. 1 w zw. z art ust. 1 PrUpN). Konsumenckie postępowanie upadłościowe jest prowadzone według przepisów o postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego, a więc jego spieniężenia w celu zaspokojenia wierzycieli (art ust. 1 PrUpN). W uzasadnienia projektu ustawy z dnia 5 grudnia 17 S t r o n a

18 2008 r. o zmianie ustawy prawo upadłościowe i naprawcze ustawodawca wprost uznał za niecelowe wprowadzenie możliwości zawarcia układu w upadłości konsumenckiej. Sąd ogłaszając upadłość ustanawia syndyka masy upadłości, który obejmuje cały majątek upadłego, zarządza nim, zabezpiecza przed zniszczeniem, oraz przystępuje do jego likwidacji (art. 173 ust. 1 w zw. z art ust. 1 PrUpN). W skład masy upadłości obligatoryjnie wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkiwał upadły. W związku z likwidacyjnym charakterem postępowania lokal mieszkalny (lub dom jednorodzinny) jest sprzedawany przez syndyka, a z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydzielano upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego za okres dwunastu miesięcy (art ust. 1 PrUpN). Warto również podkreślić, iż w przypadku dłużnika pozostającego w związku małżeńskim, cały majątek a więc nie tylko majątek osobisty dłużnika wchodzi w skład masy upadłości (art. 124 ust. 1 zd 2 w zw. z art ust. 1 PrUpN). Z chwilą ogłoszenia upadłości postępowania egzekucyjne (sądowe i administracyjne) ulegają z mocy prawa zawieszeniu (art. 146 ust. 1 w zw. z art ust. 1 PrUpN). Korzyścią wynikającą z upadłości konsumenckiej dla dłużników jest zamrożenie zobowiązań. Wyraża się to w zasadzie, że z masy upadłości mogą być zaspokajane odsetki zarówno za opóźnienie, kapitałowe i umowne za okres do dnia ogłoszenia upadłości (art. 92 ust. 1 w zw. z art ust. 1 PrUpN). Należy jednakże wskazać, że z chwilą ogłoszenia upadłości wszystkie zobowiązania konsumenta są natychmiast wymagalne tzw. akceleracja zobowiązań (art. 91 ust. 1 w zw. z art ust. 1 PrUpN) co oznacza w praktyce, że jeżeli konsument miał np. kredyt, który nie został wypowiedziany w związku z chociażby częściowymi spłatami, to kredyt taki stawał się natychmiast w całości wymagalny z dniem ogłoszenia upadłości. III. 6. Plan spłaty Po przeprowadzeniu likwidacji majątku dłużnika sąd w formie postanowienia ustala plan spłaty wierzycieli. Planem spłaty objęte zostały wierzytelności upadłego powstałe do dnia jego ustalenia (art ust. 1 zd. 2 PrUpN). O ustaleniu planu spłaty sąd orzeka na wniosek upadłego (art ust. 2 PrUpN). Przedmiotem planu podziału jest określenie w jakim zakresie i jakim czasie nie dłuższym jednak niż 5 lat upadły ma obowiązek spłacać wprost oznaczone wierzytelności, które nie zostały zaspokojone przez likwidację masy upadłości (art ust. 1 PrUpN). Elementem treści planu spłaty jest również określenie jaka część wprost oznaczonych zobowiązań, zostanie umorzona po zakończeniu wykonywania planu spłaty. Przyjęto, jako realizującą funkcję windykacyjną, zasadę, że dłużnik w celu umorzenia zobowiązań powinien ponosić ciężar zaspokojenia wierzycieli, zapewniając regułę zasłużonego nowego startu ( earned start ). 18 S t r o n a

19 Centralnym i obligatoryjnym punktem postępowania upadłościowego jest plan spłaty wierzycieli niezaspokojonych z funduszy masy upadłości, mający formę quasi obligatoryjnej ugody z wierzycielami, której warunki ostatecznie określa sąd. Plan spłaty nadaje postępowaniu upadłościowemu charakter zbliżony do postępowania układowego, choć z punktu widzenia wierzycieli, a czasem samego dłużnika, ma on charakter przymusowy, ponieważ jego treść może zostać narzucona i nie musi odpowiadać intencjom uczestników postępowania. Ustawodawca wprost wskazał, że sąd nie jest związany wnioskiem upadłego co do treści planu spłaty i może ustalić warunki spłaty bardziej korzystne dla wierzyciela. Rozstrzygnięcie sądu upadłościowego w tej kwestii podlega jednak kontroli instancyjnej, którą zainicjować może wyłącznie wierzyciel (art ust. 4 PrUpN). Zakres spłat jest uzależniony od możliwości zarobkowych dłużnika, wysokości niezaspokojonych wierzytelności, a także realności ich zaspokojenia (art ust. 3 w zw. z art. 370 ust. 1 PrUpN). W okresie wykonywania planu spłaty dłużnik został pozbawiony możliwości dokonywania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu (art ust. 1 PrUpN). W okresie wykonywania planu spłaty dłużnik mógł zaciągać zobowiązania niezbędne dla utrzymania swojego i osób, w stosunku do których ciąży na nim ustawowy obowiązek alimentacyjny, z wyjątkiem zakupów na raty lub zakupów z odroczoną płatnością (art ust. 2 PrUpN). Ustawodawca zobowiązał upadłego do składania sądowi corocznych raportów z wykonania planu spłaty (art ust. 3 PrUpN). III. 7. Oddłużenie Oddłużenie zostało uzależnione od prawidłowego i rzetelnego wykonania planu spłaty. Choć ideą upadłości konsumenckiej jest oddłużenie, ustawodawca nie zdecydował się na automatyzm oddłużenia po wykonaniu plany spłaty. O umorzeniu niezaspokojonych zobowiązań sąd orzeka na wniosek upadłego (art ust. 4 PrUpN). Funkcja oddłużeniowa upadłości konsumenckiej nie jest realizowana z mocy prawa lub przez działanie przez sąd z urzędu (bez wniosku dłużnika). Sąd orzekając o umorzeniu niezaspokojonych zobowiązań upadłego orzeka jednocześnie o zakończeniu postępowania upadłościowego (art ust. 1 PrUpN). Warto podkreślić, że przedmiotem umorzenia nie są wszystkie niezaspokojone zobowiązania, ale tylko te, które zostały objęte planem spłaty (art ust. 1 PrUpN). Upadłość konsumencka nie musi więc zakończyć się całkowitym oddłużeniem upadłego. Ustawodawca wprost zdecydował, że umorzenie nie dotyczy zobowiązań, które obejmują świadczenia okresowe (np. świadczenia alimentacyjne, renty z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa, śmierci, należności czynszowe), co do których nie wygasł tytuł prawny, a także zobowiązania powstałe po ogłoszeniu upadłości (art ust. 3 PrUpN). 19 S t r o n a

20 IV. Przyczyny nowelizacji przepisów o upadłości konsumenckiej Wprowadzenie do polskiego porządku prawnego upadłości konsumenckiej nie odniosło jednak zamierzonych skutków na płaszczyźnie wprowadzenia skutecznego mechanizmu oddłużenia dla uczciwych i rzetelnych dłużników. Należy zresztą zaznaczyć, że idea oddłużenia nie była ukształtowana jako pierwszorzędna w upadłości konsumenckiej. O niepowodzeniu mechanizmu oddłużenia w ramach upadłości konsumenckiej świadczą dane statystyczne dotyczące praktycznego stosowania instytucji upadłości konsumenckiej w latach W tym czasie zostało zgłoszonych łącznie wniosków o ogłoszenie upadłości konsumenckiej. Ogłoszono jedynie 120 upadłości, co oznacza skuteczność na poziomie 4,37%. Niespełna 45% wniosków o ogłoszenie upadłości zostało zwróconych ze względu na niedochowanie wymogów formalnych. Szczegółowe dane statystyczne zostały przedstawione poniżej. Tabela 4 Lata Wnioski ogółem Ogłoszone Wnioski oddalone Wnioski zwrócone Umorzenie upadłości postępowania: łącznie: źródło: Ewidencja spraw upadłościowych (w tym upadłości konsumenckiej "of") za lata , Informator Statystyczny Wymiaru Sprawiedliwości. Z perspektywy praktycznego stosowania przepisów o upadłości konsumenckiej należy wskazać, iż przesłanki umożliwiające oddłużenie były rygorystyczne i często niemożliwe do spełnienia. Dotyczy to w szczególności rygoryzmu formalnego, a także braku możliwości ogłoszenia upadłości w sytuacji tzw. ubóstwa masy upadłości. Barierą dla praktycznego stosowania przepisów stanowił również bezwzględny obowiązek sprzedaży mieszkania dłużnika w ramach postępowania upadłościowego, co miało związek z wyborem prowadzenia upadłości konsumenckiej wyłącznie w opcji likwidacyjnej. W raporcie Kancelarii Senatu Biura Analiz i Dokumentacji pt. Upadłość konsumencka funkcjonowanie w Polsce oraz rozwiązania prawne w wybranych krajach 27 wskazano na kolejne przyczyny znikomego stosowania procedury upadłości konsumenckiej. Z raportu wynika, że największym problemem w praktycznym stosowaniu upadłości konsumenckiej jest brak wiedzy S t r o n a

21 i świadomości prawnej u dłużników osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej bowiem w ich przekonaniu prowadzi do umorzenia wszystkich ich zobowiązań bez zaspokojenia wierzycieli, lub z minimalnym zaspokojeniem. Adresaci regulacji często utożsamiają ideę tzw. nowego startu przyświecającą upadłości konsumenckiej jako rodzaj pomocy państwowej. Założenia przyświecające upadłości konsumenckiej zderzyły się więc z odbiorem społecznym tej instytucji. V. Założenia nowelizacji upadłości konsumenckiej Dostrzegając potrzebę zmian ustawodawca uchwalając ustawę nowelizującą radykalnie zmienił przepisy dotyczące upadłości konsumenckiej. Nowe zasady, które weszły w życie w dniu 31 grudnia 2014 r., zwiększą dostępność do prawnych instrumentów zmierzających do konsumenckiego oddłużenia. Ustawodawca w uzasadnieniu 28 projektowanej ustawy nowelizującej wskazał, że: Jak pokazała praktyka, wprowadzone w 2008 r. przepisy o upadłości konsumenckiej nie spełniły jednak stawianych im zadań. Główną przyczyną ich nieefektywności stały się bariery w dostępie do oddłużenia skutkujące bardzo niską liczbą wszczynanych postępowań upadłościowych wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Od wejścia w życie tych przepisów w dniu 31 marca 2009 r. do końca 2012 r. na wniosków o ogłoszenie upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej wydano jedynie 60 postanowień o ogłoszeniu upadłości takich osób(3), co w skali kraju jest liczbą znikomą. Do głównych barier w dostępie do oddłużenia należy zaliczyć: 1) wąskie przesłanki ogłoszenia upadłości ograniczające tę możliwość do dłużników, których niewypłacalność powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od dłużnika okoliczności; 2) barierę kosztów postępowania wynikającą ze stosowania w upadłości konsumenckiej art. 13 i 361 p.u.n., co skutkuje oddaleniem wniosku o ogłoszenie upadłości albo umorzeniem postępowania, gdy dłużnik nie posiada majątku na pokrycie kosztów postępowania. Budzi to wątpliwości konstytucyjne, gdyż uzależnia dostęp do możliwości oddłużenia od kryterium czysto majątkowego; 3) rygorystyczne przepisy przewidujące obligatoryjne umorzenie postępowania w razie wymienionych w ustawie uchybień dłużnika jego obowiązkom, niezależnie od istotności danego uchybienia i stopnia pokrzywdzenia wierzycieli S t r o n a