FRONDA. Nr 27/28. Rok 2002 od narodzenia Chrystusa PISMO POŚWIĘCONE

Transkrypt

1

2 PISMO POŚWIĘCONE FRONDA Nr 27/28 Rok 2002 od narodzenia Chrystusa

3 PISMO POŚWI ON FRONDA Nr 27/28 ZESPÓŁ Waldemar Bieniak, Nikodem Bończa-Tomaszewski, Natalia Budzyńska, Marek Jan Chodakiewicz, Paweł Filipiak, Piotr Frączyk-Smoczyński, Mariusz Gajda, Grzegorz Górny (redaktor naczelny), Marek Horodniczy, Robert Jankowski, Aleksander Kopiński, Estera Lobkowicz, Filip Memches, Sonia Szostakiewicz, Rafał Tichy, Wojciech Wencel, Jan Zieliński PROJEKT OKŁADKI Paweł Saramowicz OPRACOWANIE GRAFICZNE Jan Zieliński Zamieszczone w tym numerze zdjęcia Pawia Kuli i wiersze Wojciecha Wencla pochodzą z przygotowywanego do druku albumu W Matami", który ukaże się jesienią 2002 roku nakładem Wydawnictwa Bernardinum. ADRES REDAKCJI Warszawa ul. Tamka 45 tel. (022) fax (022) fronda@fronda.pl Fronda Sp. z o.o. DRUK Apostolicum, Ząbki, ul. Wilcza 8 SPRZEDAŻ HURTOWA Grupa MATRAS, tel.: (022) , , PODZIĘKOWANIA Piotr Cywiński, Adrian Fijewski, Tadeusz Grzesik, ks. Zenon Hanas SAC, Jarosław Mytych. Marek Różycki, Sławomir Sokołowski, Artur Zawisza Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów i zmiany tytułów. Materiałów niezamówionych nie odsyłamy. ISSN

4 S P I S R Z E C Z Y ANDRIEJ TARKOWSKI Modlitwa Stalkera 7 ESTERA LOBKOWICZ Kto umrze za demoliberalizm? 8 SONIA SZOSTAKIEWICZ Żołnierze przyszłości 11 MAJER KRASZAN KRASZEWSKI sms-y 13 STEPHAN OLSCHOVSKY Rękopis znaleziony w meczecie czyli drugie odczytanie Koranu 16 ERNST WEISSKOPF Jezus w tradycji sufickiej (Mała antologia tekstów sufickich o Jezusie) 36 CU LAM MASI NAAMAN Stary Culam umarł 47 RAZAAK VARAKAT ULLA Moje przebudzenie 52 AS LAN CHAN Odnalezione źródło 59 Tl EMIR MACHMIEDOW Co słyszał Armstrong na Księżycu, czyli apologetyka dla maluczkich 63 JESIEN-2002

5

6 Niemcy w Matami Korzenne państwo rosło pod powierzchnią którą nam przyszło mozolnie odkrywać ostrzami szpadli - szumiały nade mną cysterskie lipy i wiatr przysypywał ściany okopu lecz wbrew jego woli wkrótce pod ziemią się cicho rozdzwonił pierwszy eksponat z metalu: dwie części rdzawej i mocno zniszczonej uprzęży patrz jak kołyszą się szyjki butelek 0 kształtach prawie już dzisiaj nie znanych marmur z wyrytym nazwiskiem Max Roemer rękojeść noża do ryb zapomniany medal z profilem cesarza Wilhelma kiedy nareszcie zaczyna się ściemniać przerywam pracę i łupem się karmię jakbym chciał wskrzesić podziemną Matarnię 1 myślę o tych co ciągle mieszkają w odciskach palców na skutych zastawach w węglu którego nie sposób ogarnąć płomieniem - myślę o wszystkich tych śladach przy domu czując jak gorzkie są walki na szpadle z niemym zastępem osiadłych głęboko cieni: bez słów i bez ognia niosą zwycięzcom świadectwo ich końca Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

7

8 Wieczór Gorzkie słońce skrywa się za mur kościoła nad ceglaną wieżą już gęstnieje karmin ciepły blask zalega na surowych polach biednej ziemi niebo powierza swe barwy w drzewnych kolumnadach słychać dźwięk potyczki pną się łuki walcząc z potężnym ciężarem zaraz runą stropy by zakryć nas wszystkich mrokiem i szemrzącym w jego gruzach wiatrem co przed chwilą było ci ofiarowane o ziemio - purpura z domieszką fioletu - uśnie pod powłoką z ciemności aż ranek bez żalu to zwróci spragnionemu niebu wschody i zachody wpisane w kołowrót który się przetacza z nieustannym blichtrem wszechświat romansuje ze światem dość dziwnie: jak para wciąż sobie śląca ten sam list Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

9

10 * * * Łuszczy się dawne metrum pękają rymy nad czarną strugą płaczu pod drzewem żywota lecz wszystko ma swój czas i swoją porę w kruchym ciemieniu śpiewa anioł harmonii Ty Panie podnosisz mnie kiedy upadam i żywą wodą struchlałe oczy obmywasz bardziej cierpliwy niż światło w zamkniętej celi jesteś ze mną gdy wstaję i kładę się do snu i nie ma nic ponad Tobą na świecie nic nie ma i nie ma większej miłości niż Twoje kochanie doprawdy nie ma nic nad to i nic się nie zmienia: ta sama ścieżka za grobem i taki sam kamień Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

11

12 Nowy Rok Co się stało powiedz co się z nami stało w styczniu nad torami podmiejskiej kolejki w szpitalu pełnym głośnych oddechów wiatr narzędzia wiatru pod siermiężnym niebem jak żagle rozdarte w koleinach światła nie wiem: nie pojmuję skąd wziął się ów cień cień albo światło - ciosy wiatru - nie wiem tyle mdłych obietnic godziny spędzone na żmudnym różańcu w kuchni pod wieszakiem wspólny los: Golgota która nie ma końca lecz czy ma początek w naszych trzewiach - powiedz co się z nami stało tego dnia pod wieczór gdy na szybach gasły niewyraźne smugi i od okna niósł się płacz po stracie dziecka pokłon żywych rzeczy dla umarłych ciał lament piasku w skrzynce zagadka istnienia wróć: kto nas prowadził na to miejsce kaźni gdzie pomiędzy dwoje raźno wkracza trzecie by się ofiarować samotnemu Bogu więc skosił nas wiatr i miecz przeniknął nasze twarze o Panie jak wielka jest Twoja miłość nie daje się pojąć udręczonym sercem 1997/98 Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

13

14 Dzwony nad Matarnia Ks. Władysławowi Szulistowi Cisza zmierzch się kładzie na koronach drzew szumi ogród pną się wieżyce kościoła łaski Twojej Boże nie uniesie szept wobec Twego blasku bezradne są słowa niczym ptaki żerdzią krzyża porażone samoloty schodzą nisko jest październik płonie cmentarz i wrze niebo rozognione nad głowami wiernych Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

15

16 * * * Na skraju lasu ruchome kontury ślad twojej głowy na moim ramieniu życie którego nie sposób powtórzyć modli się za nas w Ogrójcu pod ziemią ludzie z kwiatami wychodzą do krzyża bocian na starą dzwonnicę powraca to co się w lichych szkieletach odzywa będzie nas niosło aż zniesie ze świata zwietrzeją wonie wygasną adresy znikną gdzieś wielkie elegie i listy śmierć swoją miarę zagubi na wieki w hierarchii zdarzeń i prawd oczywistych spłowieją noty w paszportach i księgach nic nie zostanie prócz naszej marności ciało się z piaskiem i wodą wymiesza: lekka zaprawa na mur z naszych kości Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

17

18 Corpus Christi Zatoki potu zimne wonie perfum bujne dekolty w sukniach atłasowych zmięte koszule przetkane bawełną pstre marynarki i nakrycia głowy flauszowe płaszcze kurtki bez podszewki spinki do włosów i srebrne łańcuszki w małej kaplicy która ledwo mieści stłoczone ciała aniołów i ludzi kości śpiewają i słyszy je Pan Bóg choć oddzielone są rzeczy tej ziemi od rzeczy wiecznych - stukanie różańców chowanych w ciszy do torby z pieniędzmi grzebieniem kluczem rachunkiem z piekarni i zapomnianym biletem na pociąg zaraz wikary i trzej ministranci zmęczone Ciało do grobu zaniosą na planie krzyża wzniesiono świątynię więc tam tkwi głowa gdzie jest prezbiterium ławki to żebra - przez drzwi w ścianie tylnej przechodzą stopy - ramiona się mieszczą w bocznych ołtarzach - stoimy tu wszyscy z wielkopiątkową modlitwą na ustach wdychając zapach zatęchłej kostnicy jak chrząstki w Ciele zmarłego Chrystusa Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

19

20 W Matami W porze chłonnego po zimie powietrza wieczorem stoisz na schodach wysokich przed tobą kościół a nad nim obłoki wędrują sycąc rysunek przedmieścia grą czasu z prawej plebania i drzewa już wykrzywione historią w szkle okien czerwone światło po lewej na drodze mała się postać powoli przemieszcza w stronę zburzonej cegielni któż zliczy wszystkich co tutaj mieszkali wciąż milczy o nich powietrze i ziemia sprzed lat więc kto opisze ich życie a żyli zachłannie barwni jak przestrzeń tej chwili która w ogromny składała się świat Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

21

22 Verbum Crucis Płynęła krew płynęła woda wiem: nie wyrażę tego w słowach przemówcie za mnie słodkie gwoździe czułym językiem długim postem który pochyla nasze tchnienie nad Bożą męką nad cierpieniem niewysłowione chleb i wino ciało zbrukane ziemską śliną z którego zamiast mdłej goryczy rodzi się źródło wszelkich przyczyn w otwartych ranach więzy blasku śpiew wiekuistych onomastów wypływa świat z przebitych dłoni: przystań nad rzeką dom obłoki bryły kościołów śmiech i uczta sen przed podróżą noc poślubna sączy się oddech z rannych stóp pamięć zawodna wsiąka w muł ofiarowany czas dojrzewa pod skórą świata w grzesznych trzewiach woda i krew od boku płynie Bóg nas ożywia swoim Synem Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

23

24 * * * Liście przyklejone do szyb w tę deszczową niedzielę gdzieś na końcu świata w domu czerpiącym siły z przestawionego pieca o dziewiątej byliśmy na mszy a teraz czekam na was w opuszczonym pokoju wpatrzony w pusty ekran godzinę przed kolacją modlitwa bez słów: dzień święty litania mrozu za oknem w kolorze "ble ble" z dziecięcego słownika - więc jednak dajesz mi znaki miłości o Panie mój i Boże miłosierny Baranku Boży na wilgotnej ziemi skąd to poczucie mocy w sercu - niezasłużone chwała Panu On kocha moją chorą duszę: jeszcze byłem ścierwem lecz już mnie napełnił miłością Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

25

26 * * * Z domu do kaplicy a potem na cmentarz jest nas troje: astry grzęzną w twoich dłoniach spacerowy wózek dźwiga słodki ciężar przy studni gromadzą się dawne imiona więc czas nas doścignął - nie ma szans by przeżyć tę lekcję wieczności inaczej niż z nimi rząd pustych słoików nad przepaścią brzęczy małe oratorium dla świętej Cecylii mały tren - modlitwa wykuta na pamięć wiatr splata nas z sobą jak kostki różańca wieczny odpoczynek racz nam dać Panie a światłość wiekuista niechaj w nas wzrasta Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

27

28 Psalm Wielki Boże łąki chłoną Twoje światło rok po roku wiosną wzbiera marmur trawy deszcz ozdabia witraż rzeki i nie gasną w prezbiterium atmosfery jasne gwiazdy wirydarze miast dźwigają ludzkie stopy chłód o zmierzchu się układa w leśnych nawach biją dzwony namiętności i zgryzoty psalm osiada na ranliwych kruchych wargach cichym świstem hołd oddaje Ci powietrze ledwie słychać przepływ krwi w aortach stworzeń nie śmiem pytać Cię bo wiem już czym jest szczęście: w prochu korzyć się przed Tobą dobry Boże Matarnia 2001 zdjęcie: Paweł Kula wiersz: Wojciech Wencel

29 Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne ENCYKLOPEDIA BIAŁYCH PLAM" Jest to pierwsza tego typu encyklopedia w Polsce. Dzięki niej w jednym miejscu znajdą Państwo wiedzę z wielu dziedzin. Mówimy o faktach, o których inni wolą milczeć. Informujemy o wydarzeniach nieobecnych w świadomości społecznej. Każdy tom zawiera autorskie hasła dotyczące spraw nieznanych, przemilczanych, świadomie lub przypadkowo zafałszowanych. Ceny tomów I i II po 36 zł; tom III, IV, Vpo 38 zł; tom VI, VII po 39 zł; VIII tom-40 zł W przypadku przedpłaty na encyklopedię udzielamy 15% rabatu. Do września 2002 ukazało się osiem z kilkunastu zaplanowanych tomów. Rocznie wydawane są trzy - cztery tomy, każdy po 320 stron, szyty, w twardej skóropodobnej oprawie. A oto niektóre z haseł Encyklopedii Białych Plam" aborcja, agitatorzy stalinowscy w Polsce, agresja ZSRR na Polskę, AIDS, Akcja Wisła, alchemia, anarchizm, aniołowie, antychryst, antyklerykalizm, antykoncepcja, antykościół, antypolonizm, antysemityzm, antysowieckie powstania, Auschwitz, autorytety", awangarda, Balcerowicza plan, Bank Światowy, Bastylia, Batorego Fundacja, Berman Jakub, Belzebub, bezpieka, biblia szatana, biurokracja, bolszewizm, Całun Turyński, cenzura, cnota, cuda, cywilizacje pozaziemskie, czarownice, czary, CzeKa, czerwony terror, czystki stalinowskie, demony, deportacje, dogmat, dyktatura proletariatu, eutanazja, fakt prasowy, feminizm, Franco Francisco, globalizm, gruba kreska, Halloween, Harry Potter, herezja, holocaust, inkwizycja, inżynieria społeczna, Jedwabne, KL-Warschau, komunizm, koncentracyjne obozy, KOR, krucjaty, lewica, liberalizm, masoneria, naród, nazizm, neoliberalizm, New Age, nihilizm, NKWD, okultyzm, oświecenie, pacyfizm, Pinochet Augusto Ugarte, podatki, pornografia, postmodernizm, prawda, prawo naturalne, psychologia tłumu, rasizm, rewolucja francuska, rock, satanizm, scjentolodzy, sekty, Sobór Watykański II, socjalizm, syjonizm, średniowiecze, Świadkowie Jehowy, terroryzm, tradycja, trockizm, Unia Europejska, UPA, utopia, zimna wojna, Żeleński-Boy Tadeusz Demokracja Jacek Bartyzel Cena 14 zł Polecamy również inne ciekawe pozycje: Fenomen Europy Ks. Czesław Stanisław Bartnik cena 25 zł Nauka w kulturze Piotr Jaroszyński cena 25 zł Obóz zagłady w centrum Warszawy. KL-Warschau. Maria Trzcińska cena 23 zł Idea Polskości Ks. Czesław Stanisław Bartnik cena 19 zł Personalizm czy Socjalizm? Henryk Kiereś cena 16 zł Adres i konto wydawnictwa: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne s.c, Radom, ul. Wiejska 21, tel/fax (0 48) , pqtwen@pp>wen.pl, www. poiwen.pl Numer konta: PKO BP J70 w Radomiu, nr rachunku

30

31

32

33 MARIUSZ WODZICKI Obrazki z podróży 70 E.L. Euroislam 75 SAMUEL BRACŁAWSKI Islamski dżihad przeciw krzyżowcom 77 MOHAMMED ATTA Testament 92 CHRISTIAN DE CHRECE Testament 94 BLAISE PASCAL Różnica między Chrystusem a Mahometem 96 TOMASZ P. TERLIKOWSKI Wyznawcy Czarnego Allaha 98 STANISŁAW CHYCZYŃSKI Cedry nad Cedronem 114 Usta Weroniki 114 Wieloimiennemu 115 Bajka (Markowi Skwarnickiemu) 115 Lub ból 116 TADEUSZ DĄBROWSKI Epitafium dla Tomka Sztajnborna 117 Trójkąt 118 * * * (Jestem ograniczony do siebie...) 119 MIŁOSZ KAMIŃSKI List pierwszy do Prozerpiny 120 Iluminacja 121 * * * (Miesiąc po wyborach...) 122 Modus moriendi 123 JANUSZ KOTAŃSKI Paradisus borealis 124 * * * (piłem wodę Lethe...) FRONDA 27/28

34 Zdjęcie Lwów czerwiec * * * (na kim...) 126 * * * (jak to będzie) 126 WOJCIECH KU DY BA Miasta 127 On będzie miasto" 128 Studnia 129 Źródło 130 MICHAŁ KL1ZMA Z pamiętniczka czeladnika podejrzeń 132 JAROSŁAW MOSER Paradoksy wiary 138 NATALIA BUDZYŃSKA Łaska depresji 150 NELSON RODRICO PEREIRA Lenin Guevara I, papież resentymentu 158 MARCIN BĄK Rycerz, szatan i śmierć 168 MAGDA SOBOLEWSKA Harry, grabarz smoków 176 JOSEPH PEARCE Prawdziwy mit. Katolicyzm Władcy Pierścieni" 190 IMPRIMATUR FILIP MEMCHES I ty zostaniesz talibem 202 PIOTR M. KOSMALA Historiozofia pod sztandarem Proroka 213 ALEKSANDER KOPIŃSKI Przeciw pokusie abstrakcji 218 JESIEŃ

35 WOJCIECH WENCEL Niby okręty 228 TADEUSZ DĄBROWSKI Czternaście pytań do Czesława Miłosza 234 ADAM LUBICZ Miłosz, Stendhal i małpy 238 MAREK KONOPKO Ucieczka z Ziemi Ulro 250 TADEUSZ DĄBROWSKI Moment mizoginiczny 256 MICHAŁ DYLEWSKI Seks analny i klopsiki 266 KASZA 1 ŚRUBOKRĘT 290 TOMASZ P. TERLIKOWSKI Teologiczne usprawiedliwienie samobójstwa u Ignacego Sołowieckiego 302 MICHAŁ KURKIEWICZ Nie tak miało być, przyjaciele 312 DIABEŁ List otwarty do Wojciecha Wencla 332 ANDRIEJ TARKOWSKI Modlitwa Aleksandra 334 Poczta 335 Noty o autorach 344 Fundusz Frondy FRONDA 27/28

36 ANDRIEJ TARKOWSKI Modlitwa Stalkera Niech się spełni to, co jest sądzone. Niech oni uwierzą. 1 niech się pośmieją ze swoich namiętności. Bo przecież to, co oni nazywają namiętnościami, to w rzeczy samej nie jest energią duchową, lecz tylko konfliktem między duszą a światem zewnętrznym. A przede wszystkim niech uwierzą w siebie. I staną się bezradni jak dzieci, ponieważ słabość jest wielkością, a siła marnością... Rodząc się ludzie są słabi i wątli, Twardymi i sztywnymi czyni ich śmierć. Rodząc się trawy i drzewa są miękkie i łamliwe, Uschniętymi i mizernymi czyni je śmierć. Twarde i sztywne prowadzi do śmierci, Giętkie i słabe wiedzie do życia. Silna armia nie zwycięży, Wielkie drzewo ugnie się. Twardość i sztywność są niższe. Giętkość i słabość są wyższe JESIEŃ

37 KTO UMRZE ZA DEM L IBER ALIZM ESTERA LOBKOWICZ Atak terrorystyczny 11 września 2001 roku na World Trade Center został przez wielu nazwany początkiem nowej fazy w konflikcie dwóch cywilizacji. Abstrahując od prawdziwości tego twierdzenia, warto zapytać się: o jakie cywilizacje tu chodzi? Historycy raczej są zgodni, że w centrum każdej cywilizacji znajduje się religia. Z jednej strony mielibyśmy więc do czynienia z cywilizacją islamską, z drugiej zaś... no właśnie, czy rzeczywiście z cywilizacją chrześcijańską? Gdyby terroryści islamscy jako swego głównego wroga traktowali chrześcijaństwo, to bardziej prawdopodobne jest, że kierowane przez nich samoloty uderzyłyby w Bazylikę św. Piotra. Tymczasem wieżowce WTC w Nowym Jorku były raczej symbolami kultury demoliberalnej niż chrześcijańskiej. Islam, w którym nie ma rozdziału między sferą sacrum i profanum, między tym, co religijne, a tym, co polityczne, przestał traktować chrześcijaństwo jako swego głównego konkurenta, ponieważ Kościół w XX wieku, zwłaszcza 8 FRONDA 27/28

38 po Soborze Watykańskim II, zaczął przejawiać coraz mniejsze zainteresowanie funkcjonowaniem w świecie polityki. Na czołowego przeciwnika wyrósł natomiast system demoliberalny, który coraz częściej przestaje ograniczać się tylko do sfery politycznej, a zaczyna wkraczać w rejony religii i etyki, przejawiając uroszczenia teologiczne. Przykładem takiej działalności może być legalizowanie w coraz większej liczbie państw zachodnich aborcji, eutanazji czy związków homoseksualnych. Jan Paweł II często mówi w tym kontekście, że w świecie toczy się wojna między cywilizacją śmierci i cywilizacją miłości. Podczas pielgrzymki do Polski papież powiedział: naród, który zabija własne dzieci, jest narodem bez przyszłości, a państwo, które uzurpuje sobie prawo do zabijania dzieci w łonie matek, staje się państwem barbarzyńskim." Jeśli słowa Jana Pawła II potraktować poważnie, to okazuje się, że przyszłość należy do państw islamskich, a krajami barbarzyńskimi są zachodnie demokracje. Nie jest przypadkiem, że na różnych konferencjach międzynarodowych organizowanych pod patronatem ONZ z jednej strony w obronie nienaruszalności życia od momentu poczęcia aż do naturalnej śmierci stawały tylko wszystkie kraje muzułmańskie i Watykan, a z drugiej reszta świata. Konflikt między cywilizacją śmierci a cywilizacją miłości nie jest więc równoznaczny ze starciem cywilizacji islamskiej z chrześcijańską. Czy zresztą można dzisiaj mówić w ogóle o cywilizacji chrześcijańskiej? Owszem, cywilizacja zachodnia ufundowana została na Dekalogu i Kazaniu na Górze, ale wydaje się, że od dawna zatraca już świadomość własnych korzeni i coraz bardziej oddala się od swojego pierwotnego wzorca. Dziś mamy raczej do czynienia z cywilizacją postchrześcijańską, w której wszystkie podstawowe wartości chrześcijańskie uległy sekularyzacji i doczekały się swoich laickich podróbek, np. miłość zastąpiona została przez tolerancję. O żywotności danej cywilizacji decyduje to, czy znajdą się ludzie, którzy są gotowi oddać za nią życie. Starożytny Rzym upadł nie dlatego, że skruszyła się jego potęga polityczna czy militarna, ale dlatego, że upadła motywacja do obrony jego mieszkańców. Dzisiaj widać, że w krajach muzułmańskich są miliony ludzi, którzy deklarują, iż są w stanie oddać życie za Allaha. Za co gotowi są oddać życie ludzie w krajach zachodnich? Oriana Fallaci napisała, że stawką w wojnie cywilizacji między światem zachodnim a islamskim jest to, by mogła się pieprzyć z kim chce i kiedy chce. JESIEŃ

39 Czy znajdą się ludzie gotowi umierać za to? Kto odda życie za wolny rynek i liberalizm? Pytanie to wcale nie jest takie bezzasadne. Wojna w Wietnamie została przegrana przez Amerykę nie na polach bitew, lecz przed ekranami telewizorów. W pewnym momencie większość obywateli USA doszła bowiem do wniosku, że nie warto oddawać życia american boys w imię takiej abstrakcji jak wolność. Doszło więc do kapitulacji przed totalitarnym reżimem. W 1993 roku amerykański kontyngent zbrojny wycofał się z Somalii po tym, jak telewizja CNN pokazała miejscowych Murzynów masakrujących ciało jednego z zabitych marines. Wstrząśnięta tymi obrazami amerykańska opinia publiczna zaczęła domagać się ewakuowania wszystkich swoich wojsk z Somalii. Waszyngton, nauczony tym doświadczeniem, przeprowadzał akcje zbrojne w Afganistanie przy użyciu wysoko rozwiniętych technik wojskowych, kolosalnie ograniczających możliwość utraty życia przez żołnierzy, zaś tam, gdzie potrzeba było mięsa armatniego", załatwiano to rękoma tubylców z Sojuszu Północnego. Co się jednak stanie, gdy z czasem terroryści (niekoniecznie Al-Kaida i niekoniecznie w tym pokoleniu) użyją chemicznej, biologicznej, a nawet nuklearnej, a ostrze swych ataków wymierzą nie w wojskowych, lecz w masy niewinnych cywili? Czy przyzwyczajeni do wygody, luksusu i komfortu, ludzie Zachodu zgodzą się na znoszenie wyrzeczeń, na pot, krew i łzy", czy też raczej w imię świętego spokoju" wymuszą na swych przywódcach ustąpienie, byle nie narażać się na odwet fanatyków? Być może od odpowiedzi na to pytanie zależy w dużej mierze los zachodniej cywilizacji. Reakcje po 11 września pozwalają przypuszczać, że w większym stopniu gotowa jest dziś do poświęceń Ameryka niż Europa. ESTERA LOBKOWICZ 10 FRONDA 27/28

40 ŻOŁNIERZE PRZYSZŁOŚCI SONIA SZ OSTAKI EW I CZ General Reinhard, były szef kontyngentu NATO w Bośni, powiedział w ubiegłym roku w wywiadzie dla tygodnika Der Spiegel, że współczesne konflikty wymuszają zmianę profilu działań wojennych i w przyszłości typ żołnierza-wojownika będzie musiał ustąpić miejsca żołnierzowi-negocjatorowi, administratorowi, planiście... Żołnierzy nowego typu ujrzał świat właśnie w Bośni - w lipcu 1995 roku w Srebrenicy. Tej muzułmańskiej enklawie, otoczonej przez wojska serbskie, gwarancji bezpieczeństwa udzieliła ONZ, a z jej ramienia opiekę chroniącym się w Srebrenicy Bośniakom zapewnić mieli żołnierze holenderscy. Kiedy do granic enklawy zbliżyła się armia generała Mladicia, Holendrzy nie stanęli w obronie powierzonych sobie cywili (jak postąpiliby żołnierze starego typu - wojownicy), lecz rozpoczęli z Serbami negocjacje (jak przystało na nowy typ żołnierza). Wynegocjowali, że nic złego im się nie stanie - sami natomiast przekazali Serbom wszystkich bezbronnych bośniackich cywili (których sami wcześniej rozbroili) i asystowali przy dokonanej na nich czystce etnicznej. Holendrzy osobiście załadowali muzułmanów do podstawionych przez żołnierzy serbskich ciężarówek, które zawiozły ich na miejsce zbiorowej kaźni. Siepacze generała Mladicia wymordowali tego dnia 7000 osób. Holendrzy oddali Serbom wszystką broń, zarówno swoją, jak i bośniacką. Następnie udali się do Zagrzebia i całą noc spędzili w tamtejszej dyskotece. Nakręcony przez BBC film dokumentalny pokazuje, jak świetnie się bawią do samego rana, bez śladu jakichkolwiek dylematów moralnych, nie zaprzątając sobie głowy jakimiś ludźmi ze Srebrenicy. Często w ostatnich latach pisze się o modelu holenderskim", dopuszczającym legalność nie tylko aborcji, lecz również eutanazji, narkotyków czy tzw. małżeństw homoseksualnych. Były premier Holandii Ruud Lubbers jest przekonany, że wkrótce cała Europa pójdzie drogą wytyczoną przez jego kraj. Owi żołnierze ze Srebrenicy są modelowym wręcz przykładem holenderskiego eksperymentu" - przedstawicielami pierwszego pokolenia wychowanego JESIEŃ

41 na totalnym przyzwoleniu na wspomniane wyżej praktyki. Wynikiem tego jest brak szacunku dla ludzkiego życia i dla zaciąganych wobec innych zobowiązań, zanik głębszej refleksji nad skutkami swych wyborów oraz nad dobrem i złem. Pamiętam jak w szkole podstawowej opowiadano nam o niemieckich żołnierzach, obsługujących za dnia komory gazowe w obozach koncentracyjnych, a wieczorami wzruszających się przy słuchaniu muzyki Wagnera czy Liszta. Czy ktoś kiedyś będzie opowiadał o Holendrach, którzy zamiast bronić powierzonych im bezbronnych cywili, pomogli w ich ludobójstwie, by potem bez opamiętania bawić się tańcząc przy muzyce Britney Spears i Kylie Minogue? Jeżeli sprawdzą się prognozy generała Reinharda i Ruuda Lubbersa, być może już wkrótce naszego bezpieczeństwa będą strzec właśnie o n i - żołnierze przyszłości. SONIA SZOSTAKIEWICZ

42 MAJER KRASZAN KRASZEWSKI zakochani powariowali zaroili powietrze sms-ami duszno mi cierpisz ale nie wiesz, dlaczego harry potter i władca pierścieni już zaliczeni jest lepiej ale nadal nie wiesz, kryzys męskiej tożsamości? i bardzo dobrze! ja też mam prawo ogolić sobie czy kiedy rozum zasypia podchodzi do Ciebie kolejny spec od reklamy? raczej odwrotnie gdy on podchodzi, rozum zapada w korupcja w polityce? jest OK! teraz wreszcie nie musimy uczestniczyć w wyborach każdy może sobie kupić radnego, posła, przedstawiciele narodu wybranego przestraszeni antysemickimi napisami na murach? i bardzo dobrze! wreszcie ktoś dostrzega zdanie polskiej dzieciarni JESIEŃ

43 @ liczne zarzuty stawiane Bogu? jasne! wielu w Niego wierzy niewielu Mu pupa dziecka uwolniona od klapsa? i bardzo dobrze! wreszcie zwyrodniali rodzice pod czujnym okiem obywateli tego konsumeryzm jako najpopularniejsza forma miłosierdzia? logiczne! jesz, pijesz, palisz, jedziesz daleko a przy okazji dajesz ludziom nowe miejsca dzieci oddawane homoseksualistom na wychowanie? i bardzo dobrze! niewinne stworzenia ofiarowane bogom obywatelskiej demokracji odpowiednia cena za uspokojenie naszego nadzieja oparta na postępie technicznym? oczywiste! smaczna woda do kupienia w nocnym sklepie lub do pobrania za darmochę z miejskiej studni pradziadek nie uwierzy, gdy mu astrologia jako jedna z dziedzin nauki? w końcu! konstelacja gwiazd i planet powie wszystko o Twoich grzechach medal chwali dwiema stronami miecz razi dwoma ostrzami oczywiste! jednak Twoja tele-wizja ma płaski ekran 14 FRONDA 27/28

44 @ człowiek - to brzmi dumnie banalne! ale kto ukradł jabłka z proboszczowego jutro zostanie wywalczone prawo do aborcji i eutanazji i bardzo dobrze! wreszcie poczuję się jak pionier na Dzikim pies najlepszym przyjacielem człowieka? oczywiste! pies nie patrzy kapitalizm i socjalizm pogodzone w murach unii europejskiej? i bardzo dobrze! jagnię zamieszkało obok wilka a żona nie zna swego męża JESIEŃ

45 Jeśli rolę Koranu w islamie przyrównać do roli Chrystusa w chrześcijaństwie, to odkrycia z Sanaa mogą wywołać w świecie muzułmańskim trzęsienie podobne do tego, jakie powstałoby w świecie chrześcijańskim, gdyby odkryto grób Jezusa z Jego ciałem w środku. RĘKOPIS ZNALEZIONY W MECZECIE czyli drugie odczytanie Koranu STEPHAN OLSCHOVSKY W 1972 roku podczas remontu Wielkiego Meczetu w stolicy Jemenu - Sanaa - robotnicy budowlani natknęli się na poddaszu na zamurowane pomieszczenie, w którym odnaleziono wielką ilość starych manuskryptów. Powiązane w węzełki rękopisy zapakowano do dwudziestu parcianych worków i upchano pod wiodącymi na górę schodami minaretów. Na znalezisko zwróci! uwagę dopiero po dłuższym czasie Qadhi Ismail al-akwa, szef jemeńskiego urzędu do spraw zabytków. W 1973 roku zainteresował tym odkryciem niemieckich naukowców, którzy po pierwszych oględzinach stwierdzili, że manuskrypty są najprawdopodobniej wczesnymi kodyfikacjami Koranu, pochodzącymi z IX, VIII, a nawet VII wieku - a więc z tych kluczowych stuleci, w których formował się islam. Głównym problemem badaczy religii muzułmańskiej jest brak źródeł pochodzących właśnie z VII-VIII stulecia. W swojej pisanej przed dwudziestu laty biografii Mahometa jeden z najwybitniejszych znawców islamu na świecie, prof. Michael Cook wzdychał: Wspaniale byłoby odnaleźć jaskinię pełną Ig FRONDA 27/28

46 dokumentów lub zapisków współczesnych Mahometowi, lecz czegoś takiego nie mamy i pewnie nigdy nie będziemy mieli". Kreśląc te słowa Cook nie przypuszczał zapewne, że jego westchnienia zostaną tak szybko wysłuchane, zaś doniosłość znaleziska w sanaańskim meczecie porównać będzie można z najważniejszymi XX-wiecznymi odkryciami rękopisów - gnostyckich papirusów w Nag Hammadi (w Egipcie) i esseńskich zwojów z Qumran (w Izraelu). Być może nawet znaczenie manuskryptów odnalezionych w Jemenie będzie jeszcze większe - ponieważ to, co się w nich znajduje, podważa ortodoksyjną tradycję na temat pochodzenia Koranu obowiązującą w całym świecie islamu. Naukowcy czy bluźniercy? W 1981 roku jako pierwszy badacz do rękopisów z Sanaa dopuszczony został niemiecki profesor Gerd Riidiger Puin z Uniwersytetu Kraju Saary w Saarbrucken, wybitny specjalista w dziedzinie kaligrafii arabskiej i paleografii Koranu. Już po wstępnej analizie stwierdził on, że ma do czynienia z bezcennym zjawiskiem. Zwrócił uwagę m.in. na pojawiające się w manuskryptach niekonwencjonalne iluminacje wersetów, częste odmienności od kanonicznego tekstu, rzadko występujący wczesny typ pisma arabskiego - tzw. hijazi czy też niespotykane często odmiany ortografii. Wiele z rękopisów okazało się też palimpsestami, tzn. zawierały wersje ajatów koranicznych napisane na wersjach wcześniejszych, częściowo usuniętych lub wyblakłych. Po tych badaniach profesor Puin nie ma wątpliwości, że tekst Koranu ewoluował w czasie, nie powstał zaś w całości za jednym razem. Już samo to stwierdzenie jest w islamie zamachem na świętość, ponieważ muzułmanie wierzą, że Koran jest słowem w całości objawionym przez Boga Mahometowi i nigdy nie podlegał żadnym zmianom czy ewolucjom. W swoich dyskusjach z chrześcijanami przedstawiciele islamu z jednej strony nie pozwalają na żadną krytyczną lekturę Koranu, z drugiej zaś zachęcają do jak najbardziej krytycznych studiów nad Biblią, która - jak utrzymują - została zafałszowana przez żydów i chrześcijan. Wróćmy jednak do odkryć. Na początku lat 80-tych trwało w Sanaa sortowanie, czyszczenie i restaurowanie odnalezionych fragmentów pism. Władzom jemeńskim nie zależało jednak - jak twierdzi prof. Puin - na dogłębnej JESIEŃ

47 analizie krytycznej oraz interpretacji owych wersetów, lecz raczej na zbadaniu ornamentyki zapisów i estetyki pisma. Tylko dwóch naukowców - oprócz wspomnianego już Puina także profesor Hans-Caspar Graf von Bothmer, również z uniwersytetu w Saarsbriicken - otrzymało zezwolenie na bliższe zaznajomienie się ze znaleziskami. O wynikach swoich badań informowali jedynie na łamach specjalistycznych czasopism naukowych, bojąc się, że upublicznienie efektów ich pracy w wysokonakładowych mediach spowodowałoby cofnięcie zezwolenia ze strony władz jemeńskich. W 1997 roku profesor von Bothmer zakończył dokumentowanie odkrytych zbiorów i wywiózł do Niemiec mikrofilmów. Od tej pory w Instytucie Badań Koranicznych na Uniwersytecie w Saarsbriicken rozpoczęły się poważne prace naukowe nad znalezionymi tekstami. Profesor Andrew Rippin z Uniwersytetu w Calgary uważa, że manuskrypty z Sanaa staną się przełomem w badaniach nad islamem. Jego zdaniem, odnaleziony materiał jest na tyle duży i reprezentatywny, że teza, iż Koran powstawał w dłuższym okresie czasowym i ewoluował pod wpływem różnych źródeł, stanie się nie do obalenia. Kłopot polega na tym, że dla miliarda muzułmanów na całym świecie takie twierdzenie jest bluźnierstwem. O tym zaś, jak traktuje islam traktuje bluźnierców, przekonał się chociażby Salman Rushdie, ukrywający się od 1989 roku przed wydanym na niego wyrokiem śmierci. Żeby przekonać się, dlaczego odkrycia z Sanaa mogą mieć dalekosiężne implikacje dla samego islamu, musimy najpierw poznać jego naukę na temat Koranu. Koran jak Chrystus Koran jest uważany przez muzułmanów nie za dzieło Mahometa, lecz objawienie Allaha przekazane ludziom za pośrednictwem Proroka. Owo samoobjawiające się Słowo Boga jest jedyne, doskonałe, niezmienne, ostatecznie skończone. Wyznawcy islamu wierzą, że ich święta księga nigdy nie była poprawiana i nie ewoluowała w czasie. Profesor Stephen Humphreys z Uniwersytetu w Santa Barbara uważa, że historyzacja Koranu spowoduje delegalizację całego wspólnego doświadczenia społeczności islamskiej, którą powołał do istnienia i kształtował właśnie 18 FRONDA 27/28

48 Koran. Według niego, jeśli okaże się, że święta księga muzułmanów nie jest niezmiennym Słowem Boga, lecz tylko podlegającym ewolucji historycznym świadectwem epoki, wówczas czternaście wieków islamskiej historii okaże się bezsensowne. Wydana w 1981 roku Encyklopedia islamu" stwierdza, że roli Koranu w mahometanizmie nie da się porównać do roli Biblii w chrześcijaństwie. Jest ona znacznie donioślejsza i jeśli na miejscu byłyby jakieś porównania, to należałoby powiedzieć, że Koran dla islamu jest tym samym, kim Chrystus dla chrześcijaństwa. Tak jak Chrystus był Słowem, które stało się ciałem, tak Koran jest Słowem Boga, które stało się tekstem. Analfabetyzm Mahometa pełni tą samą rolę, co dziewictwo Maryi - podkreśla objawiony charakter Słowa. Forma i treść Koranu są jakby odpowiednikiem ciała Chrystusa. Dlatego też największym grzechem dla muzułmanów jest właśnie podważanie autorytetu Koranu, o czym przekonał się nie tylko Salman Rushdie, lecz również Nadżib Mahfouz, egipski pisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla, który w 1994 roku został pchnięty nożem, gdyż napisał powieść, której kompozycja przypominała Koran, lecz treść została uznana za heretycką. Za bluźnierców uważani są także ci naukowcy, którzy próbują badać Koran, wykorzystując osiągnięcia hermeneutyki, metody krytycznej czy historycznej interpretacji tekstów. Takie podejście do świętej księgi jest w świecie islamskim równoznaczne z profanacją i świętokradztwem, ponieważ niedopuszczalne jest zgłębianie myśli Boga przez historyczną i spekulatywną myśl człowieka. O ile Nowy Testament, zwłaszcza od początku XX wieku, stał się obiektem intensywnych badań metodami historyczno-krytycznymi, wśród których wymienić można Formgeschichte (historię form), Redaktionsgeschichte (historię redakcji) czy Wirkungsgeschichte (historię efektów) - i wyszedł z tego egzaminu zwycięsko, tzn. jego historyczna wiarygodność nie została podważona, a przesłanie chrześcijańskie nie uległo na skutek tych badań reinterpretacji, o tyle Koran nie został jeszcze poważnie poddany takiej próbie. Trudno powiedzieć zresztą, czy by ją wytrzymał, biorąc pod uwagę zwłaszcza JESIEŃ

49 obowiązujące w islamie podejście do tej księgi (notabene przypominające stosunek członków fundamentalistycznych sekt protestanckich do Biblii). Nie bezzasadnie pyta więc Vittorio Messori: Co stanie się z Koranem, kiedy w tym zbiorze wzniosłej poezji i głębokiego uczucia religijnego, a także przepisów higienicznych do użytku nomadów na pustyni, oraz różnych niepokonalnych sprzeczności zanurzy się lancet krytyki? Kiedy - podobnie jak to się dzieje od wieków i z ogromnym zaangażowaniem z Pismami chrześcijan - także wobec Pism muzułmańskich dokona się krytyczny egzamin? Od samego początku, od pierwszej sury. Chodzi o pierwszy rozdział, ten, 0 którym wierzący zapewniają, że objawił się płonącymi literami na posłaniu wobec Mahometa przerażonego głosem i spojrzeniem biblijnego archanioła Gabriela. Co się stanie, kiedy muzułmanin z ludu - a nie tylko specjalista - dowie się, ilu cytatom, nawarstwieniom, wtrąceniom z tekstów żydowskich 1 z ewangelii apokryficznych został poddany Koran, który - jak stwierdza wiara - był 'słowo w słowo' podyktowany przez samego Boga?" Zdaniem niektórych specjalistów, jeśli rolę Koranu w islamie przyrównać do roli Chrystusa w chrześcijaństwie, to odkrycia z Sanaa mogą wywołać w świecie muzułmańskim trzęsienie podobne do tego, jakie powstałoby w świecie chrześcijańskim, gdyby odkryto grób Jezusa z Jego ciałem w środku. Twarda skała czy lotny piasek? Jak już zostało powiedziane, poważne badania nad islamem są bardzo utrudnione ze względu na skąpą liczbę źródeł z pierwszego okresu tej religii. Najstarsze pisane źródła na temat życia Mahometa, który zmarł w roku 632, pochodzą z II połowy VIII i początków IX wieku. Do najbardziej znanych należą dzieła Al-Wakidiego (zm. 823) czy Ibn Hiszama (zm. 833), który powołuje się na zaginione pisma Ibn Ishaka (zm. 767). Podobnie zaginęła biografia Proroka napisana przez Mamara Ibn Raszida (zm. 770), cytowana przez autorów późniejszych.

50 Tak więc najstarsze pisma dotyczące życia Mahometa, jakimi dysponujemy, zostały napisane około 200 lat po jego śmierci, a powołują się one na dzieła powstałe 150 lat po zgonie Proroka. Obowiązująca w świecie islamskim historia życia Mahometa i objawienia Koranu wywodzi się więc ze źródeł od połowy VIII do polowy X wieku. W porównaniu z Nowym Testamentem jest to kolosalna różnica - opowieści o życiu Chrystusa czyli Ewangelie spisane zostały przez apostołów lub ich uczniów stosunkowo niedługo po śmierci Jezusa. Egzegeci przyjmują, że najstarsze pisma chrześcijańskie - listy Św. Pawła i ewangelia św. Marka - powstały już około 20 lat po ukrzyżowaniu Chrystusa. Wiedza o Mahomecie przez ponad stulecie przekazywana była więc ustnie i istnieje duże prawdopodobieństwo, że mogła ulec w tym czasie poważnym zmianom. Tym bardziej, że jeśli porówna się relacje na ten sam temat (np. okoliczności śmierci ojca Proroka - Abd Allaha), to widoczna jest wyraźna ewolucja - od niepewności do obfitości szczegółów - i tak biografowie w IX wieku wykazują się znacznie większą znajomością różnych detali niż ich poprzednicy pół wieku wcześniej. Maxime Rodinson, współczesny biograf Proroka, pisze, że nie istnieje nic, co pozwalałoby nam chociażby na stwierdzenie: to i to pochodzi bez wątpienia z czasów Mahometa". Badacze tacy, jak Gaudefroy-Demombynes czy Noldeke, uważają, że powstałe dwa wieki po śmierci Mahometa hadisy (mowy Proroka) i sira (żywot Proroka) nie stanowią wystarczającego dowodu historycznego, ale ich odrzucenie spowodowałoby znalezienie się w punkcie zerowym. Podobnie sądzi wspomniany już Michael Cook, który pisze wprost, że gdyby odrzucić wszelkie źródła historyczne na temat islamu, których nie jesteśmy bezwarunkowo pewni, to wówczas zamiast skalnej opoki pozostanie nam tylko lotny piasek. Profesor Stephen Humphreys twierdzi, że ze źródeł muzułmańskich da się zrekonstruować sposób, w jaki wyznawcy Allaha na przełomie VIII i IX stulecia rozumieli narodziny swojej społeczności, nie da się jednak odtworzyć, jak te narodziny wyglądały rzeczywiście w VII wieku. Co ciekawe, badania egipskiego JESIEŃ

51 profesora Tahy Husseina, który w latach międzywojennych analizował przedislamską poezję arabską, doprowadziły go do wniosku, że większość tej literatury została w rzeczywistości sfabrykowana już po pojawieniu się islamu po to, by uwiarygodnić koraniczną mitologię. Mekki nie ma na mapie Nie istnieje także zbyt wiele zachowanych źródeł niemuzułmańskich z czasów współczesnych Mahometowi. Najstarszy zapis o jego życiu pojawia się w ormiańskiej kronice z lat 60-tych VII wieku. Poza tym naukowcy dysponują niewielką liczbą materiałów w języku greckim i syryjskim, pochodzących również z VII stulecia. Ze źródeł tych wynika, że pierwsi muzułmanie modlili się zwróceni twarzą nie w kierunku Mekki, lecz jakiegoś miejsca położonego znacznie dalej na północy, co wskazywałoby, że ich sanktuarium pierwotnie znajdowało się gdzie indziej. Co zastanawiające zresztą, nie ma żadnych historycznych dowodów na istnienie Mekki w VII wieku. Wybitny kartograf Vidal de la Blanche, specjalista w dziedzinie wielkich szlaków handlowych starożytności, opierając się na przedislamskich mapach świata, wykazał, że w VII stuleciu Mekka nie istniała. A przecież w tym mieście i w tym czasie - według muzułmańskiej ortodoksji - miały się dziać najważniejsze rzeczy w życiu Proroka... Współczesny Mahometowi VII-wieczny kronikarz ormiański opisuje jego działalność zupełnie inaczej niż podaje to tradycja muzułmańska, co ma zresztą dla islamu poważne implikacje doktrynalne. Otóż pisze on, że pierwotnie Prorok założył społeczność obejmującą dziedziców Abrahama - potomków Izmaela czyli Arabów oraz potomków Izaaka czyli Izraelitów - którzy razem ruszyli na podbój Palestyny (zerwanie Izmaelitów z Żydami nastąpić miało dopiero po arabskim podboju Jerozolimy). Podobne wiadomości podaje źródło greckie, w którym wyczytać możemy o arabskim Proroku głoszącym żydowskiego Mesjasza i o Żydach, którzy mieszają się z Saracenami [czyli Arabami]". O sojuszu arabsko-żydowskim wspomina też hebrajska apokalipsa z VII stulecia. W świetle źródeł niemuzułmańskich to Jerozolima, a nie Mekka, odgrywa dla wyznawców islamu pierwszoplanową rolę. Muzułmańskie biografie Mahometa podają, że planował on wysłanie ekspedycji na rzymskie terytorium 22 FRONDA 27/28

52 w Palestynie, ale śmierć Proroka przerwała te plany. Zdobycie Jerozolimy przez muzułmanów nastąpiło dopiero po zgonie Mahometa, za panowania kalifa Omara. Podbój ten, według źródeł niemuzułmańskich, miał charakter religijny. Zdaniem ormiańskiego kronikarza, Prorok uzasadniał prawo Arabów do Palestyny tym, że jako potomkowie Izmaela mają również prawo do ziemi, którą Bóg obiecał Abrahamowi i jego potomstwu. Mekki nie ma w Koranie Jeszcze więcej niepewności rodzi się przy studiowaniu Koranu w jego oryginalnym języku - arabskim. Jest to tekst bardzo trudny nawet dla ludzi wykształconych, pełen niekonsekwencji i sprzeczności - miejscami z wersu na wers zmienia się zarówno treść historii, jak i jej styl; w tym samym zdaniu Bóg występuje raz w pierwszej, raz w trzeciej osobie; te same zdarzenia opowiedziane są w różnych wersjach; Boskie rozporządzenia są sprzeczne ze sobą; pojawiają się opuszczenia, czyniące całe partie tekstu niezrozumiałymi; pewne zwroty wyglądają na zwyczajne błędy gramatyczne. Teologowie islamscy zdają sobie sprawę z tych trudności i tłumaczą je niewspółmiernością między Boskim posłannictwem a ludzkim odbiorcą. Według Seyyeda Hosseina Nasra, niespójność tekstu koranicznego jest tylko pozorna i wskazuje raczej na niespójność ludzkiego wnętrza. Kiedy Denise Masson, tłumaczka księgi na język francuski, próbowała zasugerować, że niektóre wersy Koranu są niejasne", została upomniana przez Najwyższą Radę Islamu we Francji, która to Rada zabroniła jej głoszenia podobnych opinii. Co charakterystyczne, Koran nie może być traktowany jako źródło wiedzy na temat Mahometa, ponieważ ledwie wspomina o niektórych wydarzeniach z jego życia. Prorok wymieniony jest w księdze zaledwie cztery razy - lub pięć, jeśli przyjąć, że Ahmad i Mahomet to ta sama osoba. Nie pojawia się natomiast w całym Koranie ani razu słowo Mekka. Zaledwie raz wymieniona jest Bakka, o której tradycja (spisana ok. 200 lat po Mahomecie) mówi, że to wcześniejsza nazwa Mekki. JESIEŃ

53 W ogóle w porównaniu z Biblią, która pełna jest zawsze konkretów, Koran operuje raczej ogólnikami. O ile w Biblii Żydzi zawsze walczą z konkretnymi przeciwnikami - Filistynami, Jebusytami czy Amalekitami - o tyle w Koranie naprzeciw wiernych stają zazwyczaj niewierni", hipokryci", wrogowie Boga" lub przyjaciele Szatana". Islamska księga ucieka od podawania konkretnych nazw geograficznych, grup etnicznych czy religijnych lub imion własnych. Jak twierdzi Michael Cook - identyfikacja tego, o czym mówi Koran w kontekście mu współczesnym, jest zwykle niemożliwa bez interpretacji, która (...) zależy głównie od Tradycji". Bez tej Tradycji, polegając jedynie na Koranie, nie można nawet stwierdzić, że Mahomet pochodził z Mekki, i że w mieście tym znajdowało się główne sanktuarium. Rozwój zaś owej Tradycji, zwłaszcza jej pierwsze stulecie, giną dla badaczy w mroku dziejów. Dlatego tak wielkiego znaczenia nabierają odkrycia z Sanaa. Zawierają one bowiem najstarsze zapisy Koranu, z jakimi nie zetknęli się dotąd żadni badacze na świecie - i podważają całkowicie obowiązującą w islamie tezę o pochodzeniu Koranu. Czy Mahomet byt mesjaszem? Zanim przejdziemy do omówienia wyników badań profesora Puina, zatrzymajmy się przez chwilę na pracach innych naukowców, którzy - nie dysponując tak obfitym materiałem badawczym - starali się już wcześniej przedstawić interesujące nas kwestie w innym świetle niż ortodoksja muzułmańska. Kiedy na początku XX wieku Jerozolimska Szkoła Biblijna rozpoczynała krytyczne studia nad Starym i Nowym Testamentem, kilku uczonych postanowiło podjąć podobne badania nad tradycją islamu. Do najbardziej znanych należał jezuita o. Henri Lamers, który w 1910 roku w swej pracy Koran a Tradycja" pisał: Twierdzenia zawarte w świętych pismach muzułmańskiej tradycji ani nie tworzą prawa, 24 FRONDA 27/28

54 ani też nie są źródłem dalszych informacji, jak uważano do tej pory; są natomiast przedmiotem fantastycznej ewolucji. Na bazie koranicznego tekstu hadisy tworzą legendy, z zadowoleniem wymyślają imiona bohaterów wydarzeń i w ten sposób wypełniają treścią koraniczne schematy." Jako pierwszy studiami islamistycznymi wstrząsnął jednak nie katolicki duchowny (można go było podejrzewać o stronniczość), lecz świecki naukowiec, brytyjski profesor John Wansbrough, który byt jednym z prekursorów zastosowania wobec Koranu instrumentów krytyki biblijnej. Jego zdaniem, Koran ewoluował stopniowo od VII do VIII wieku - w okresie, kiedy żydowskie i chrześcijańskie sekty toczyły na Półwyspie Arabskim zażarte spory teologiczne - i zawierał w sobie ślady owych kontrowersji. Wansbrough uważał, że muzułmańska księga składa się z nakładających się na siebie logii, naznaczonych piętnem mozaizmu i przystosowujących obraz biblijnego proroka do realiów arabskich. Twierdził też, że opowieść o początkach Koranu oraz islamu powstała znacznie później, a następnie rzutowana była na przeszłość. W 1994 roku w czasopiśmie Jerusalem Studies in Arabie and Islam ukazał się pośmiertny tekst profesora Yehudy D. Nevo z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, który zbadał pochodzące z VII i VIII wieku arabskie napisy na kamiennych tablicach na Pustyni Negev i doszedł do wniosku, że cytaty koraniczne na tych inskrypcjach różnią się od tekstu kanonicznego. Podobne rozbieżności pojawiają się też na arabskich monetach z VII stulecia. Profesor Patricia Crone, historyk wczesnego islamu z Uniwersytetu w Princeton, uważa, że wytłumaczenie owych różnic w napisach przestanie stanowić problem, jeżeli tylko odrzuci się tradycyjny pogląd muzułmański na powstanie Koranu. To właśnie Patricia Crone wspólnie z Michaelem Cookiem opublikowała w 1977 roku książkę, która całkowicie zanegowała kanoniczną interpretację dziejów wczesnego islamu. Jej tytuł Hagaryzm. Powstanie świata islamskiego" nawiązywał do biblijnej postaci niewolnicy Hagar, od potomstwa której z Abrahamem wywodzili swój ród Izmaelici czyli Arabowie. Dwójka naukowców postanowiła odrzucić jako niemiarodajne źródła muzułmańskie, powstałe dwa wieki po Mahomecie - i skoncentrować się na źródłach niemuzułmańskich, lecz współczesnych Prorokowi. Po przeanalizowaniu tego materiału doszli oni do wniosku, że tekst Koranu powstał później niż się powszechnie uważa, Mekka nie była od początku głównym sanktuarium JESIEŃ

55 islamu, wyznawcy Allaha nie nazywali siebie muzułmanami" (termin ten nie był w ogóle używany we wczesnym okresie islamu), mit hidżry (czyli emigracji Mahometa z Mekki do Medyny) pojawił się dopiero po śmierci Proroka, zaś arabskie podboje poprzedzały instytucjonalizację islamu. Najciekawszy w Hagaryzmie" jest jednak wątek pierwotnych założeń doktryny Mahometa. Otóż zdaniem autorów misja Proroka miała swoje źródło nie w pragnieniu zapewnienia sobie ochrony przed plemieniem Kurajszytów przez sojusz z mieszkańcami Medyny - jak utrzymuje tradycja islamska - ale w głoszeniu przez niego idei odkupienia dla Żydów. Wiele wskazuje na to, że Mahomet uważał się za oczekiwanego przez nich odkupiciela. Z VII-wiecznych źródeł niemuzułmańskich wynika, że został zaakceptowany przez Żydów, którzy zawarli sojusz z mahometanami. Rozejście się Arabów z Izraelitami nastąpiło dopiero po zdobyciu Jerozolimy. Hagaryzm" spotkał się na całym świecie nie tylko z atakiem teologów muzułmańskich, co jest w pełni zrozumiałe (niedopuszczalne było dla nich zwłaszcza opieranie się na świadectwach niewiernych" czyli źródłach ormiańskich, greckich, syryjskich i hebrajskich), spotkał się jednak również z krytyką wielu zachodnich uczonych. Debata, jaka rozgorzała wokół książki, pokazała stopień uzależnienia zachodnich naukowców od islamskich wpływów interpretacyjnych. Zdaniem niektórych publicystów, wpływy te wynikają nie tyle z nieodpartej siły argumentów, co raczej z bardziej prozaicznego uzależnienia. Otóż wiele instytucji badawczych na Zachodzie, zajmujących się islamem, powstało i rozwija się dzięki pomocy krajów muzułmańskich (np. Instytut Studiów Islamskich na Uniwersytecie w Berkeley został wybudowany za pieniądze Arabii Saudyjskiej). Większość specjalistów może prowadzić swoje badania dzięki stypendiom, dotacjom czy grantom z państw arabskich. Publiczne podważenie przez naukowca muzułmańskiej ortodoksji - nawet z powoła- 26 FRONDA 27/28

56 niem się na źródła historyczne - oznacza narażenie się ze strony owych krajów na odmowę wizy wjazdowej, zamknięcie archiwów, wycofanie się z dotychczasowych umów itd. Grozi to paraliżem całej działalności naukowej takiego śmiałka. zbrodnia przeciw samym sobie" W jeszcze gorszej sytuacji są naukowcy z państw muzułmańskich, których prace stanowią wyzwanie dla tradycyjnych poglądów islamskich. Na przykład egipski teolog Abu Zaid został w 1995 roku uznany za apostatę, gdyż ośmielił się zaprezentować inną od obowiązującej wykładnię Koranu. W 1996 roku Sąd Najwyższy Egiptu podtrzymał to orzeczenie i na tej podstawie wymusił rozwód Abu Zaida z jego żoną, gdyż muzułmańskim kobietom nie wolno przebywać w związku małżeńskim z niewiernymi". Teolog utrzymywał, że jest pobożnym muzułmaninem, ale rozumie posłanie Mahometa w sposób bardziej mistyczny niż islamska ortodoksja, która - jego zdaniem - zredukowała przesłanie Proroka. Nękany i zastraszany Abu Zaid, w obawie o własne życie, wyemigrował do Holandii. Za swojego patrona uważa on XIX-wiecznego myśliciela Muhammada Abduha, który dążył do wskrzeszenia w islamskiej teologii tradycji mutazylizmu. Była to znacząca w świecie muzułmańskim szkoła interpretacji Koranu, która zanikła jednak ostatecznie w X wieku i jest uważana dziś za heretycką. Kładła ona nacisk na metaforyczne a nie literalne rozumienie tekstu. W 1936 roku egipski pisarz Ahmad Amin napisał, że odrzucenie mutazylizmu było największym nieszczęściem, jakie dotknęło muzułmanów; popełnili oni zbrodnię przeciw samym sobie". W tym kierunku zmierzała też refleksja kilku wybitnych teologów XX-wiecznych (m.in. Pakistańczyka Fazlura Rahmana czy Irańczyka Ali Dashtiego), byli oni jednak wyjątkami. Profesor Mohammad Arkoun, Algierczyk wykładający na paryskim uniwersytecie, uważa, że odejście od literalnego rozumienia Koranu z jednej strony może co prawda zdemistyfikować tekst, lecz z drugiej przez podkreślenie prawdziwości ogólniejszych intuicji islamu dopomoże jego duchowemu pogłębieniu. Muzułmańscy teologowie odrzucają jednak wszelkie rewizjonistyczne teorie na temat powstania islamu oraz Koranu, uważając, że są one motywowane ideologicznie i nie mają nic wspólnego z prawdziwą nauką. Islamski JESIEŃ