Stowarzyszenie Aktywnej Ochrony Cmentarzy z I Wojny Światowej w Galicji CRUX GALICIAE MATERIAŁY

Transkrypt

1 Stowarzyszenie Aktywnej Ochrony Cmentarzy z I Wojny Światowej w Galicji CRUX GALICIAE MATERIAŁY Z MIĘDZYNARODOWEJ KONFERENCJI NAUKOWEJ ZNAKI PAMIĘCI V BITWA GORLICKA, JEJ ZNACZENIE I SKUTKI GORLICE 2012

2 ZNAKI PAMIĘCI V BITWA GORLICKA, JEJ ZNACZENIE I SKUTKI. MATERIAŁY Z MIĘDZYNARODOWEJ KONFERENCJI NAUKOWEJ GORLICE, r. Redakcja: Recenzja: dr hab. Michał Baczkowski, prof. UJ Projekt okładki: Mirosław Łopata Str. 4 okładki przełamanie pod Gorlicami na podstawie mapy Durchbruchschlacht bei Gorlice. Entwicklung der Lage Mai Beilage 16 zu Österreich-Ungarns letzter Krieg , Bd. II, ukazującej udział 4. i 3. Armii austro-węgierskiej w operacji gorlicko-tarnowskiej na skrzydłach 11. Armii niemieckiej Tłumaczenie artykułu z języka słowackiego: Anna Żegleń Tłumaczenie materiałów wystawowych z języka niemieckiego: Robert Kozłowski Wydawca: Stowarzyszenie Aktywnej Ochrony Cmentarzy z I Wojny Światowej w Galicji Crux Galiciae Wydano przy wsparciu inansowym Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Krakowie Skład, łamanie, druk: Mała Poligraia Redemptorystów ul. Wysoka Tuchów Nakład: 300 egzemplarzy Wydanie pierwsze Copyright by Crux Galiciae i autorzy. ISBN:

3 Wstęp 30 kwietnia 2011 roku Stowarzyszenie Aktywnej Ochrony Cmentarzy z I Wojny Światowej w Galicji Crux Galiciae przy współpracy Gorlickiego Centrum Kultury Domu Polsko-Słowackiego im. Dušana Jurkoviča w Gorlicach zorganizowało konferencję naukową Znaki Pamięci V bitwa gorlicka jej znaczenie i skutki. Sesja ta stanowiła kolejną odsłonę organizowanych od 2007 roku konferencji dedykowanych Wielkiej Wojnie i jej pozostałościom terenowym. Jej pokłosie właśnie traia do rąk Czytelników. Wachlarz tematów poruszanych w poszczególnych artykułach jest szeroki dotyczą nie tylko samej bitwy gorlickiej, jej znaczenia czy skutków jak zawarto w podtytule. Zawierają informacje na temat wydarzeń związanych z walkami w zachodniej części Galicji a także na Górnych Węgrzech. Przedstawiają kwesie nie tylko z zakresu historii wojskowości, pozostałości terenowych po teatrze wojennym tego odcinka frontu wschodniego czy też życia codziennego mieszkańców zniszczonych terenów. Gorlice, jak już od wielu lat udowodniono, stanowią pretekst do kontynuowania badań nad Wielką Wojną, co udało się zrealizować także w tym przypadku, o czym świadczy ta książka. Istotne zagadnienia podejmowane w artykułach oparte są na wynikach szeregu kwerend archiwalnych, zarówno w ośrodkach polskich jak i zagranicznych, a także badań terenowych. Autorzy poszczególnych tekstów to historycy z różnych ośrodków, badacze tematu I wojny światowej, w większości osoby, które przedstawiały już wyniki swoich badań podczas sesji z cyklu Znaki Pamięci jak również publikowały swoje referaty w tomach pokonferencyjnych. Publikacja składa się z trzech części. Pierwsza z nich zawiera cztery teksty, które zostały wygłoszone podczas obrad konferencji Znaki Pamięci V. Tom materiałów pokonferencyjnych otwiera artykuł dr. Jarosława Centka adiunkta w Zakładzie Historii Wojskowej Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Autor ten od kilku lat współpracuje ze Stowarzyszeniem Crux Galiciae podczas wcześniejszych konferencji naukowych z cyklu Znaki Pamięci wygłaszał oraz publikował referaty w publikacjach zbiorowych, przez co jego sylwetka dokładniej została omówiona we wstępie do publikacji Znaki Pamięci III Śladami I Wojny Światowej (Gorlice 2010). Dr Centek w swoim artykule Bitwa pod Gorlicami, Małe Verdun czy Operacja Tarnowsko-Gorlicka. Regionalna polityka historyczna przedstawił jak w historiograii określana była tytułowa bitwa, jak powinna brzmieć poprawna nomenklatura i fakty te zestawia z tym jak jest określana przez niektóre środowiska lokalne. Rekapituluje swoje rozważania propozycją podjęcia współpracy w celu realizacji jednej idei poprawnego upamiętnienia działań wojennych i ich pozostałości na ziemiach polskich, ze szczególnym uwzględnieniem terytorium byłej Galicji. Drugi artykuł stanowi tekst dr. Piotra Szlanty adiunkta w Zakładzie Historii XIX wieku Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, współpracownika Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie, członka redakcji miesięcznika Mówią Wieki, współautora podręczników do nauki historii dla szkół średnich, wielokrotnego stypendysty zachodnioeuropejskich uniwersytetów. Jest autorem książek: Persja w polityce Niemiec w latach na tle rywalizacji rosyjsko-brytyjskiej (wyd. polskie: Warszawa 2005, wyd. niemieckie: Schenefeld 2006), Tannenberg 1914 (Warszawa 2005) oraz szeregu artykułów zarówno naukowych jak i popularno- -naukowych. Wśród jego zainteresowań badawczych istotne miejsce zajmują badania nad I wojną światową, co owocuje udziałem w licznych projektach międzynarodowych, seminariach i konferencjach dedykowanych niniejszej tematyce. W artykule opublikowanym w tym tomie Pierwszo-wojenny lans. Kajzer Wilhelm II na froncie galicyjskim w maju 1915 roku przedstawia wizyty ostatniego cesarza niemieckiego i króla Prus z dynasii Hohenzollernów w Galicji podczas I wojny światowej, ukazując także wizerunek kajzera w odczuciu społecznym. Trzeci artykuł Kamila Ruszały studenta Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, którego sylwetkę przedstawiono także we wstępie do publikacji Znaki Pamięci III, dotyczy problemu funkcjonowania miejskiego Komitetu Ratunkowego w Gorlicach na tle ratownictwa społecznego na ziemiach polskich podczas I wojny światowej. Przedstawiona w artykule działalność tejże instytucji nierozerwalnie 3

4 przeplata się z trudem życia codziennego w zniszczonym mieście, problemami z aprowizacją, odbudową czy podejmowaniem prób stabilizacji. Artykuł stanowi wyłącznie zarys badań autora nad problemem funkcjonowania miasta i życiem mieszkańców w latach , które będą w przyszłości kontynuowane. Czwarty artykuł przygotował mgr Marin Drobňák doktorant w Katedrze Historii Fakultetu Filozoicznego Uniwersytetu Pavla Jozefa Šafárika w Koszycach oraz prezes Klubu Vojenskej Histórie Beskydy w Humenném (KVH Beskydy ), który po raz drugi przedstawił wyniki swoich badań w Gorlicach w ramach konferencji Znaki Pamięci (po raz pierwszy w 2008 roku). Zainteresowania badawcze mgr. Drobňáka koncentrują się wokół I wojny światowej, czego efektem są chociażby liczne publikacje, będące owocem wieloletnich badań archiwalnych oraz terenowych. Wspomnieć należy o Jego współautorstwie trzech tomów serii Mementá prvej svetovej vojny, w których autorzy zestawili archiwalia zgromadzone w Wojskowym Archiwum Historycznym w Bratysławie z badaniami terenowymi dla cmentarzy wojennych w powiatach Humenne i Medzilaborce (t. 1, Humenne 2008) Snina i Stropkow (t. 2, Humenne 2009) oraz Bardejów i Świdnik (t. 3, Humenne 2010). W swoim artykule opublikowanym w niniejszej publikacji mgr Drobňák omówił według podobnego jak w wyżej wymienionych publikacjach schematu 33 cmentarze wojenne w powiecie bardejowskim obszarze bezpośrednio sąsiadującym z Małopolską, gdzie cmentarze żołnierskie, tworzone przez Inspektorat Grobów Wojennych w Koszycach, wyglądają odmiennie w stosunku do zachodniogalicyjskich. Drugą część niniejszej publikacji stanowi krótki dział Miscellanea, który zawiera artykuł Kamila Ruszały Organizacja Ogólnego Dnia Grobów Bohaterów w Austrii w 1917 i 1918 roku. Do problematyki opieki nad cmentarzami wojennymi w monarchii Austro-Węgierskiej podczas Wielkiej Wojny. Tekst ten stanowi wersję drukowaną referatu wygłoszonego przez autora podczas międzynarodowego seminarium naukowego Prvá svetová vojna a severovýchod Slovenska, które miało miejsce sierpnia 2010 roku w Stebniku (Słowacja). Seminarium zorganizowane zostało przez Klubu Vojenskej Histórie Beskydy w Humenném, który współpracuje ze Stowarzyszeniem Crux Galiciae. Kooperacja ta zintensyikowała się jesienią 2010 roku, kiedy to weszliśmy w fazę realizacji projektu inansowanego przez Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki grupy roboczej Visegrad Working Group for Military Cemeteries, koordynowanej przez mgr. Marina Drobňáka. Trzecia część publikacji Znaki Pamięci V zawiera przegląd przez wystawę przygotowaną przez Stowarzyszenie Crux Galiciae pod tytułem: Polegli na polu chwały, która była eksponowana w galerii Domu Polsko-Słowackiego im. Dušana Jurkoviča w Gorlicach w dniach 6 kwietnia 1 maja 2010 roku. Podstawą ikonograiczną do wykonania wystawy były znamienne materiały, dotyczące żołnierzy zmarłych i pochowanych na terenie Małopolski, pochodzące z prywatnej kolekcji Roberta Kozłowskiego członka Stowarzyszenia Crux Galiciae. Stanowią je żałobne karty niewielkie w formacie nekrologi o charakterze memoratywnym (niem. Sterbebild, Totenzetel), które wydawane były przez rodzinę poległego żołnierza. Te pamiątkowe karty są zróżnicowane w swoim układzie i formie. Przedstawiają sylwetkę żołnierza poległego i pochowanego w zachodniej części Galicji, informując najczęściej o wieku, warstwie społecznej (pochodzeniu), przynależności do paraii, przynależności do formacji zbrojnej podczas wojny oraz przykre informacje o okolicznościach, dacie i miejscu śmierci czy też miejscu pochówku (często nie określanym precyzyjnie). Nierzadko zawierały one zdjęcie zmarłego niekoniecznie w mundurze wojskowym, bowiem często pojawiają się fotograie poległych jako cywilów sprzed mobilizacji we fraku, z muchą, w krawacie czy w ozdobnym kapeluszu. Całość uzupełniał krótki wiersz żałobny. Nazwiska poległych występujące na kartach zostały zestawione ze spisami poległych żołnierzy w Małopolsce. Stąd też drugim elementem ekspozycji była współczesna fotograia konkretnego cmentarza wojennego, na którym spoczywają osoby upamiętnione poprzez memoratywne, żałobne karty. Tej ekspozycji towarzyszyła duża frekwencja odwiedzających. Z powyższych względów szerokiego zainteresowania oraz unikatowości redaktor tomu postanowił opublikować najbardziej interesujące fragmenty wystawy w niniejszej publikacji. W 2014 roku cały świat obchodzić będzie setną rocznicę wybuchu Wielkiej Wojny. Stowarzyszenie Crux Galiciae wpisuje się w działalność na rzecz upamiętnienia tych minionych wydarzeń poprzez swoją pracę, czego efektem jest chociażby niniejsza, już piąta publikacja, będąca zbiorem artykułów historyków, która jak mamy nadzieję wypełni cały czas istniejącą lukę w tym obszarze tematycznym. 4

5 Spis treści Wstęp... 3 REFERATY KONFERENCYJNE Jarosław Centek BITWA POD GORLICAMI, MAŁE VERDUN CZY OPERACJA TARNOWSKO-GORLICKA. REGIONALNA POLITYKA HISTORYCZNA... 5 Piotr Szlanta PIERWSZOWOJENNY LANS. KAJZER WILHELM II NA FRONCIE GALICYJSKIM W MAJU 1915 ROKU...15 KOMITET RATUNKOWY MIASTA GORLIC. ZARYS DZIAŁALNOŚCI W ŚWIETLE PROTOKOŁóW W 1915 ROKU Marin Drobňák CMENTARZE WOJENNE Z PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ W POWIECIE BARDEJOV MISCELLANEA ORGANIZACJA OGóLNEGO DNIA GROBóW BOHATERóW W AUSTRII W 1917 i 1918 ROKU POLEGLI NA POLU CHWAŁY wybrane materiały z wystawy (ze zbiorów Roberta Kozłowskiego)