WYZNACZANIE PARAMETRÓW STRUKTURY TKANKI MIKISZOWEJ BULWY ZIEMNIAKA ODMIAN DANUSIA I KUBA

Transkrypt

1 Technica Agraria 1(2) 2002, WYZNACZANIE PARAMETRÓW STRUKTURY TKANKI MIKISZOWEJ BULWY ZIEMNIAKA ODMIAN DANUSIA I KUBA Krystyna Konstankiewicz, Marek Gancarz, Andrzej Król, Kamil Pawlak Streszczenie. Praca przedstawia metod ilociowego wyznaczania parametrów struktury tkanki mikiszowej bulwy ziemniaka, takich jak: powierzchnia, obwód, rednice Fereta, wydłuenie, zwarto. W metodzie wykorzystano składane obrazy mikroskopowe wycinków tkanki uzyskane w optycznym mikroskopie konkalnym. Zaprezentowano wyniki, wartoci rednich i rozkładów parametrów struktury dla rdzenia wewntrznego i zewntrznego tkanki mikiszowej dwóch wybranych odmian (Solanum tuberosum v. Danusia i v. Kuba ). Badania przeprowadzono dla tkanki w stanie naturalnym, bez preparacji. Słowa kluczowe: struktura tkanki rolinnej, obrazy mikroskopowe, parametry geometryczne struktury komórkowej, tkanka mikiszowa bulwy ziemniaka WSTP Ekonomiczne uwarunkowania współczesnego rolnictwa zwikszaj wymagania co do lepszego wykorzystania produkowanej ywnoci, głównie poprzez ograniczenie strat plonów i zwikszenie przetwórstwa. Wie si z tym konieczno poznawania coraz szerszej gamy właciwoci fizycznych rolinnych surowców rolniczych, a take ich zmian w trakcie całego procesu technologicznego i przechowywania. Do podstawowych fizycznych właciwoci rolniczych orodków rolinnych surowców i produktów naley ich struktura. Struktura tkanki rolinnej, ilociowo opisana za pomoc parametrów wielkoci i kształtu komórek oraz ich rozkładów, jest cech charakterystyczn badanych orodków i ma wpływ na zachowanie si materiału w trakcie całego procesu produkcyjnego, [Jackman i Stanley 1995, Fornal 1998, Haman i Konstankiewicz 2000, Konstankiewicz i in. 2002a]. Do prowadzenia obserwacji i uzyskiwania obrazów struktury zalecane s metody mikroskopowe niewymagajce wstpnej preparacji próbek, a ich ilociow analiz mona wykona przy uyciu nowoczesnych metod komputerowych [Cwajna i in. 1994, Wojnar i Majorek 1994, Petran i in. 1995, Czachor i in. 2000, Pospiech i in. 2000, Kon-

2 24 K. Konstankiewicz, M. Ganczrz, A. Król, K. Pawlak stankiewicz 2002a]. Nie istniej uniwersalne metody i procedury komputerowe, które mona zastosowa do rónych typów materiałów. Wynika std konieczno doboru odpowiedniej metody uzyskiwania obrazu struktury oraz jego rejestracji i analizy, dobranej do analizowanego obiektu [Pawlak i Król 1999, Czachor i in. 2000, Pospiech i in. 2000, Konstankiewicz i in. 2002a]. Przeprowadzenie analizy ilociowej parametrów struktury moliwe jest dla mikroskopowych obrazów o dobrej jakoci oraz wystarczajcej liczby elementów strukturalnych, w przypadku tkanki rolinnej komórek [Cwajna i in. 1994, Czachor i in. 2000, Gancarz 2002]. Parametry struktury maj istotny wpływ na właciwoci badanej tkanki, a szczególnie na właciwoci mechaniczne, [Haman i in. 2000, Konstankiewicz i in. 2001, Konstankiewicz i Zdunek 2001, Zdunek i Konstankiewicz 2001]. Układ cian komórkowych spełnia rodzaj szkieletu przenoszcego naprenia, natomiast wielko poszczególnych komórek ma wpływ na naprenia rozcigajce w cianach komórkowych i w konsekwencji na inicjacj pknicia. Nieodwracalne procesy pkania zachodz na poziomie pojedynczych komórek w miejscach o niskiej wytrzymałoci, a dalszy ich rozwój uzaleniony jest od prawdopodobiestwa rozkładu wielkoci ssiadujcych komórek. Powstaj w ten sposób pknicia wewntrz obiektu, bardzo trudne do wykrycia, i obniaj jego wytrzymało, a take stanowi ródło zmian biologicznych prowadzcych do ciemnych plam i zmian nekrotycznych. Uszkodzenia wewntrzne widoczne s przewanie dopiero u konsumenta lub w czasie obróbki przemysłowej [Zgórska 1989, 1995, Haman i Konstankiewicz 2000]. Badania wykazuj, e mikrostruktura ma wpływ na mechaniczn odporno tkanek rolinnych w skali makro oraz na jako produktu kocowego [Pitt i Chen 1983, Pawlak i Król 1999, Konstankiewicz i in. 2001, Zdunek i Konstankiewicz 2001, Bohdziewicz 2002, Czachor G. 2002, Fornal 2002]. Cigle rosnce wymagania co do jakoci plonu s szczególnie wane w przypadku ziemniaka, który naley do powszechnie uprawianych rolin na wiecie, a Polska zajmuje jedno z czołowych miejsc w jego produkcji. Problem lepszego zagospodarowania ziemniaka wie si m.in. z ograniczeniem strat ze wzgldu na uszkodzenia wewntrzne bulw oraz z rozwojem przetwórstwa spoywczego i przemysłowego wymagajcego surowca o coraz wyszej jakoci [Zgórska 1989, 1995]. Dlatego te do szczegółowych bada jako przykładow tkank rolinn wybrano ziemniak. W prezentowanej pracy przedstawiamy wyniki z zakresu mikroskopowych obserwacji oraz wyznaczania geometrycznych parametrów struktury wraz z rozkładami tkanki mikiszowej bulwy ziemniaka wybranych dwóch odmian Danusia i Kuba. Badania wykonano dla próbek w stanie naturalnym, bez preparacji, przy uwzgldnieniu dwóch rodzajów tkanek rdzenia wewntrznego i zewntrznego. MATERIAŁ I METODY Do obserwacji struktury komórkowej tkanek rolinnych wykorzystujemy optyczny mikroskop konkalny (Tandem Scanning Light Microscope TSRLM), który umoliwia badania próbek biologicznych w stanie naturalnym, bez utrwalania i szliwania. Stosowane za obiektywy Plan 10/0.25 i 20/0.4, pozwalaj uzyskiwa na jednym obra- Acta Sci. Pol.

3 Wyznaczanie parametrów struktury tkanki mikiszowej bulwy ziemniaka zie od kilku do kilkunastu przekrojów całych komórek rys. 1 [Petran i in. 1995, Konstankiewicz i in. 2002a]. Rys. 1. Obraz struktury komórkowej tkanki bulwy ziemniaka odmian Danusia i Kuba dla i optyczny mikroskop konkalny, obiektyw Plan 20/0.4 Fig. 1. Microscopic image of potato tuber tissue, var. Danusia and Kuba r the and optic concal microscope, lens Plan 20/0.4 Rys. 2. Obraz struktury komórkowej tkanki bulwy ziemniaka złoony z 16 pojedynczych obrazów optyczny mikroskop konkalny, obiektyw Plan 20/0.4 Fig. 2. Composition of the 16 microscopic images of potato tuber tissue optic concal microscope, lens Plan 20/0.4 Zastosowany precyzyjny, cigły przesuw obiektu w płaszczynie x y umoliwia przeprowadzenie całej obserwacji (~20 obrazów) jednej próbki w cigu kilku minut, co w warunkach stałej temperatury pokojowej (~20 C ) i wilgotnoci wzgldnej powietrza (50 6) nie powoduje jej wysychania. System ten umoliwia precyzyjne złoenie kilku ssiadujcych ze sob obrazów w taki sposób, e w efekcie otrzymujemy na jednym obrazie du liczb (kilkadziesit) całych komórek rys. 2 [Gancarz 2002]. Procedura taka ułatwia uzyskanie wystarczajcej liczby komórek ( 300) do wnioskowania statystycznego, wyznaczone rednie s reprezentatywne dla całej badanej próbki [Konstankiewicz i in. 2002b]. Technica Agraria 1(2) 2002

4 26 K. Konstankiewicz, M. Ganczrz, A. Król, K. Pawlak Obrazy mikroskopowe otrzymane z optycznego mikroskopu konkalnego wymagaj pewnej procedury przygotowawczej do analizy parametrów struktury. Polega ona na uzyskaniu szkieletu struktury w postaci siatki przylegajcych do siebie wieloktów najczciej s to 6- i 5-kty o rónych rozmiarach, utworzonych z odcinków łczcych widoczne wzły cian komórkowych. Tak uzyskane binarne szkielety obrazów mikroskopowych mona poddawa komputerowej analizie w celu wyznaczenia parametrów struktury, rys. 3 [Gancarz 2002, Konstankiewicz i in. 2002a]. Rys. 3. Szkielet struktury komórkowej tkanki bulwy ziemniaka uzyskany na podstawie obrazu mikroskopowego pokazanego na rys. 2 Fig. 3. Skeleton of the cell structure of the potato tuber tissue according to the microscope image from fig. 2 Rys. 4. Schemat pobierania próbek do bada, rdze wewntrzny, rdze zewntrzny, T wierzchołek, S stolon, B bok Fig. 4. Schematic diagram of the collection of the samples, inner core, outer core, T top, S stolon, B side Analiza obrazów pozwala na wyznaczenie rednich wartoci parametrów zwizanych z rozmiarem kadej komórki: powierzchni A, obwodu P, rednic Fereta, maksymalnej F max i minimalnej F min, oraz z kształtem komórki: stosunku rednic Fereta Acta Sci. Pol.

5 Wyznaczanie parametrów struktury tkanki mikiszowej bulwy ziemniaka F min /F max, wydłuenia E (stosunek rónicy maksymalnej i minimalnej rednicy elipsy wpisanej w komórk do sumy tych rednic), zwartoci C (16 A/P 2 ). Oczywicie wielkoci te dotycz płaskiego przekroju badanej struktury, dla liczby komórek N 300. Przeliczenie wyników powierzchni, obwodów i rednic uzyskanych w pikselach na jednostki długoci jest natychmiastowe na podstawie skali, któr mona uzyska poprzez przeprowadzenie analogicznej analizy dla obiektu o znanych płaskich wymiarach. Do analizy statystycznej i uzyskania rozkładów mierzonych wielkoci wykorzystujemy program Excel. Badania przeprowadzono dla tkanki mikiszowej bulwy ziemniaka (Solanum tuberosum L.), dwóch polskich odmian: Danusia i Kuba, ze zbiorów Zakładu Przetwórstwa i Przechowalnictwa Ziemniaka Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Rolin w Jadwisinie w 2001 roku. Tabela 1. rednie wartoci zmierzonych parametrów struktury wraz z odchyleniem standardowym i liczba komórek dla odmiany Danusia i Kuba oraz dla typu rdzenia Table 1. Mean values of the structural parameters measured with standard deviation and number of cells r Danusia and Kuba varieties and types of core v. Danusia (s.d.) (s.d.) (s.d.) (s.d.) N N A 13,1* 13,8* 9,1 5,5 A (8,2) (7,4) (6,4) (3,3) P 559,3* 552,1* 447,6 356,1 P (170,5) (153,4) (166,5) (103,6) F max 148,0 146,6 122,7 95,7 F (47,3) (40,8) max (47,0) (29,2) F min 112,0* 117,5* 90,1 73,4 F (39,3) (37,7) min (36,7) (24,0) F min /F max 0,76 0,79 0,74 0,77 F (0,15) (0,13) min /F max (0,16) (0,15) E 0,33 0,28 0,32 E (0,16) (0,15) (0,18) (0,16) C 0,60 0,66 0,62 0,63 C (0,08) (0,08) (0,08) (0,08) N liczba komórek, A powierzchnia (10 3 m 2 ), P obwód ( m), F max maksymalna rednica Fereta ( m), F min minimalna rednica Fereta ( m), E wydłuenie, C zwarto, (s.d.) odchylenie standardowe,, rdze zewntrzny i wewntrzny, *oznacza wartoci nierónice si istotnie N number of cells, A area (10 3 m 2 ), P perimeter ( m), F max Feret s maximum diameter ( m), F min - Feret s minimal diameter ( m), E elongation, C compactness, s.d. standard deviation,, outer and inner core, respectively, *marks values not differ significantly Wybrano dwie odmiany ziemniaka o rónym uytkowaniu Danusia : rednio póna, jadalna, due owalne bulwy, przydatna do bezporedniej konsumpcji i do przetwórstwa na produkty mroone i sterylizowane, oraz Kuba : rednio wczesna, skrobiowa, bulwy okrgło-owalne, przydatna do przerobu przemysłowego, jak i do przetwórstwa na chipsy i susze. Badane odmiany uprawiano na tej samej glebie i przy jednakowym nawoeniu, a zbiór przeprowadzano w fazie pełnej dojrzałoci zbiorczej, na przełomie wrzenia i padziernika ( Danusia rdze zewntrzny: zaw. suchej masy 21,9%, zaw. skrobi 14%, odpowiednio dla rdzenia wewntrznego: 17,9 i 11,3, Kuba 21,7 i 15,0 Technica Agraria 1(2) 2002 v. Kuba

6 28 K. Konstankiewicz, M. Ganczrz, A. Król, K. Pawlak oraz 19,3 i 13,0). Badania laboratoryjne prowadzono dla bulw przechowywanych, w kontrolowanych warunkach temperatury i wilgotnoci, nie dłuej ni 2 miesice po zbiorze. Do obserwacji i analizy struktury wybrano dwa obszary tkanki mikiszowej, rdze zewntrzny i wewntrzny, z których pobierano walcowe próbki, o wymiarach: rednica 10 mm, wysoko 1 mm. Schemat pobierania próbek pokazano na rysunku 4, natomiast liczebno komórek uwzgldnion w badaniach zestawiono wraz z parametrami struktury w tabeli 1. WYNIKI I DYSKUSJA Przeprowadzone badania pozwoliły na ilociowe wyznaczenie parametrów geometrycznych struktury komórkowej dwóch rodzajów tkanki mikiszowej bulwy ziemniaka, rdzenia wewntrznego i zewntrznego. Wyniki dla dwóch badanych odmian, dotyczce wartoci rednich wszystkich parametrów wraz z odchyleniami standardowymi zestawiono w tabeli 1, natomiast uzyskane rozkłady, przedstawiajce czsto wystpowania danej cechy, zestawiono na rysunkach 5 i 6. Wartoci rednie parametrów opisujcych wielko komórek powierzchnia, obwód i rednice Fereta pokazuj, e wybrane do bada odmiany róni si. Odmiana Danusia ma wiksze komórki ni odmiana Kuba, zarówno rdzenia wewntrznego, jak v. Danus ia v. Kuba % 2 1 v. Kuba 5% 0,5 2,5 4,5 6,5 8,5 10, 2,5 12,5 22,5 32,5 42,5 52,5 2,5 12,5 22,5 32,5 42,5 52,5 A [x10 3 µm 2 ] A [x10 3 µm 2 ] 25% 2 1 v. Danus ia 5% 0,5 2,5 4,5 6,5 8,5 10, P [x10 2 µm ] P [x10 2 µm ] Rys. 5. Rozkłady pola powierzchni A i obwodu P komórek,, odpowiednio rdzenia wewntrznego i zewntrznego, f o czstotliwo wystpowania Fig. 5. Distribution of the cell surface area A and perimeter P of the cells and inner and outer core, respectively, f o frequency occur Acta Sci. Pol.

7 Wyznaczanie parametrów struktury tkanki mikiszowej bulwy ziemniaka % 12% v. Danus ia 16% 12% v. Kuba 8% 8% 4% 4% 12% 9% 6% 3% v. Danus ia 12% 9% 6% 3% v. Kuba 0,2 0,20 0,50 0,80 0,20 0,50 0,80 F m in /F m ax F m in /F m ax 0,5 E 0,8 0,20 0,50 E 0,80 25% 2 1 5% v. Danus ia 25% 2 1 5% v. Kuba 0,20 0,50 C 0,80 0,20 0,50 C 0,80 Rys. 6. Rozkłady F min /F max, wydłuenia E i zwartoci C komórek,, odpowiednio rdzenia wewntrznego i zewntrznego, f o czstotliwo wystpowania Fig. 6. Distribution of the F min /F max, elongation E and compactnes C of the cells, and inner and outer core, respectively, f o frequency occur i zewntrznego. Odmiana Danusia charakteryzuje si te małym zrónicowaniem wielkoci komórek midzy badanymi rdzeniami, statystycznie rónice wielkoci s nieistotne. Natomiast odmiana Kuba wykazuje istotne zrónicowanie wielkoci tych dwóch typów tkanek, komórki rdzenia zewntrznego maj około 1,65 razy wiksz powierzchni ni komórki rdzenia wewntrznego. Wysokie wartoci błdów standardowych mog by zwizane z trudnoci jednoznacznego wybrania obszaru poszczególnych rdzeni przy pobieraniu próbki do bada, granica midzy rdzeniami jest nieostra i pofalowana. Parametry zwizane z kształtem komórek stosunek rednic Fereta, wydłuenie, zwarto pokazuj, e obie odmiany s podobne. Zarówno w odmianie Danusia, jak Technica Agraria 1(2) 2002

8 30 K. Konstankiewicz, M. Ganczrz, A. Król, K. Pawlak i Kuba bardziej wydłuone komórki wystpuj dla rdzenia zewntrznego (mniejsza warto parametrów F min /F max i C, natomiast wiksza warto E), co mona zaobserwowa take na zaprezentowanych obrazach struktury na rysunku 1. Bardziej zrónicowane pod wzgldem kształtu komórek s rdzenie odmiany Danusia, co pokazuje rónica zarówno parametru E, jak i C. Rozkłady parametrów powierzchni (P) i obwodu (A) rys. 5 wykazuj, e bardziej jednorodne s komórki rdzenia wewntrznego dla odmiany Kuba, około 6 komórek ma powierzchni i obwód w bardzo wskim przedziale wielkoci. Natomiast odmiana Danusia, podobnie jak wykazano powyej, ma dla obydwu badanych rdzeni rozkłady zblione i obejmujce szerszy przedział wielkoci tych parametrów. Rozkłady parametrów zwizanych z kształtem komórek (rys. 6), pokazuj e komórki rdzenia wewntrznego dla odmiany Danusia maj wicej komórek w wskim przedziale wartoci parametrów F min /F max ni dla rdzenia zewntrznego. Rozkłady parametrów wydłuenia (E) dla obydwu odmian wykazuj, e komórki rdzenia wewntrznego s mniej wydłuone ni rdzenia zewntrznego, szczególnie w przypadku odmiany Danusia. Rozkłady parametrów zwartoci (C) maj podobny kształt dla obydwu odmian, natomiast wystpuj rónice midzy rdzeniami wiksze w przypadku odmiany Danusia. PODSUMOWANIE Uzyskane wyniki pokazuj, e struktura tkanki mikiszowej bulwy ziemniaka jest charakterystyczn cech badanych odmian Danusia i Kuba. W eksperymentach uwzgldniono rdze wewntrzny i zewntrzny badanej tkanki obydwu odmian. Odmiana Danusia ma wiksze komórki ni odmiana Kuba, zarówno rdzenia wewntrznego, jak i zewntrznego. Odmiana Danusia charakteryzuje si małym zrónicowaniem wielkoci komórek midzy badanymi rdzeniami, statystycznie rónice wielkoci s nieistotne, natomiast odmiana Kuba wykazuje istotne zrónicowanie wielkoci tych dwóch typów tkanek Dla obydwu odmian stwierdzono, e komórki rdzenia zewntrznego s bardziej wydłuone ni wewntrznego, szczególnie dla odmiany Danusia. Zastosowane metody badawcze, zarówno uzyskiwania obrazu mikroskopowego, jak i jego analizy mog by wykorzystane w badaniach innych struktur tkanek rolinnych. PIMIENNICTWO Bohdziewicz J., Właciwoci mechaniczne i reologiczne wybranych odmian buraka wikłowego. Acta Agrophysica 45, Czachor G., Właciwoci mechaniczne sublimowanych tkanek wybranych warzyw korzeniowych. Midzynarodowa Konferencja Naukowa PTA Agrofizyka w badaniach surowców i produktów rolniczych. Kraków, Czachor H., Konstankiewicz K., Pawlak K., Wojnar L., Application of image analysis r the parametrisation of potato tuber tissue. STERMAT 2000 Krakow, Poland, Cwajna J., Szala J., Maliski M., Image processing and image analysis in materials science: atlas-part I. Proc. Int. Conf. Stereology and Image Analysis in Materials Science STER- MAT 94, Wisła, Poland, Acta Sci. Pol.

9 Wyznaczanie parametrów struktury tkanki mikiszowej bulwy ziemniaka Fornal J., The changes in plant material microstructure during processing. Pol. J. Food Nutr. Sci. 7/48, 3(S), Fornal J., Mikrostruktura surowców rolinnych, ich wybrane właciwoci fizyczne a jako produktów. Midzynarodowa Konferencja Naukowa PTA Agrofizyka w badaniach surowców i produktów rolniczych. Kraków, Gancarz M., Composition method of microscope images r the potato tuber tissue structure investigation. BioPhys Springs 2002, 1 st International Workshop r Young Scientists. Czech Republic, Praque, Haman J., Konstankiewicz K., Destruction processes in the cellular medium of a plant Theoretical Approach. Int. Agrophysics 14, Haman J., Konstankiewicz K., Zdunek A., Influence of water potential on the failure of potato tissue. Int. Agrophysics 14, Jackman R.L., Stanley D.W., Perspectives in the textural evaluation of plant ods. Trends in Food Science and Technology 6, Konstankiewicz K., Czachor H., Gancarz M., Król A., Pawlak K., Zdunek A., 2002a. Cell structural parameters of potato tuber tissue. Int. Agrophysics 16, 2, Konstankiewicz K., Gancarz M., Król A., Pawlak K., 2002b. Wyznaczanie minimalnej liczby komórek do analizy parametrów struktury tkanki bulwy ziemniaka. Midzynarodowa Konf. Naukowa Agrofizyka w badaniach surowców i produktów rolniczych. PTA, Kraków Konstankiewicz K., Pawlak K., Zdunek A., Influence of structural parameters of potato tuber cells on their mechanical properties. Int. Agrophysics 15(4), Konstankiewicz K., Zdunek A., Influence of turgor and cell size on the cracking of potato tissue, Int. Agrophysics 15(1), Pawlak K., Król A., Zmiany struktury tkanki bulwy ziemniaka w wyniku dermacji. Acta Agrophysica 24, Petran M., Hadravsky M., Boyde A., The tandem scanning reflected light microscope. Int. Agrophysics 9(4), Pitt R. E., Chen H. L., Time-dependent aspects of the strength and reology of vegetative tissue. Trans. ASAE 26(4), Pospiech J., Wiencek K., Pitkowski A., Estymation of grain boundary surface area in metals by crystallographic stereology method. STERMAT 2000 Krakow, Poland, Wojnar L., Majorek M., Komputerowa analiza obrazu, FOTOBIT-DESIGN s.c., Kraków, Zdunek A., Konstankiewicz K., Emisja akustyczna w badaniach procesów pkania tkanek rolinnych. Acta Agrophysica 55, 95. Zgórska K., Biologiczne i ekologiczne czynniki warunkujce podatno bulw ziemniaka na powstawanie ciemnej plamistoci pouszkodzeniowej. Instytut Ziemniaka, Bonin, 91. Zgórska K., Stan obecny i przyszło ziemniaka z uwzgldnieniem doboru odmian hodowli rodzimej i zagranicznej. Biul. Inst. Ziemniaka 45, Technica Agraria 1(2) 2002

10 32 K. Konstankiewicz, M. Ganczrz, A. Król, K. Pawlak DETERMINATION OF STRUCTURAL PARAMETERS OF POTATO TUBER TISSUE, V. DANUSIA AND V. KUBA Abstract. The present work cuses on a method r quantitative evaluation of cell structural parameters of parenchyma tissues of potato tuber such as: surface area, perimeter, Feret s diameters, elongation, compactness. The use method is based on analysis of tissue section combine images obtained by an optical concal microscope. Results of structural parameters, mean values and distribution, r inner and outer core of potato tuber parenchyma of two chosen varieties (Solanum tuberosum v. Danusia and v. Kuba ) are presented. Experiments were carried out r the samples in natural state, without preparation. Key words: plant tissue structure, microscopic images, geometrical parameters of the cell structure, parenchyma tissue of potato tuber Krystyna Konstankiewicz, Marek Gancarz, Andrzej Król, Kamil Pawlak, Instytut Agrofizyki im. B. Dobrzaskiego PAN, ul. Dowiadczalna 4, Lublin, konst@demeter.ipan.lublin.pl Acta Sci. Pol.