środki karne po nowelizacji w 2015 roku

Transkrypt

1

2 środki karne po nowelizacji w 2015 roku redakcja naukowa Ryszard A. Stefański MONOGRAFIE Zamów książkę w księgarni internetowej WARSZAWA 2016

3 Publikacja dofinansowana przez Uczelnię Łazarskiego Stan prawny na 26 listopada 2015 r. Recenzent Dr hab. Barbara Nita-Światłowska, prof. nadzw. Uczelni Łazarskiego w Warszawie Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Joanna Maź Opracowanie redakcyjne Beata Gierasimowicz Łamanie Wolters Kluwer Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer SA, 2016 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści Wykaz skrótów... 9 Wprowadzenie Część I Środki karne Jacek Kosonoga Pozbawienie praw publicznych Blanka Julita Stefańska Zakaz zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu Blanka Julita Stefańska Zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej Jacek Kośla Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi Jacek Kośla Zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu Jan Znajdek Zakaz wstępu na imprezę masową

5 Spis treści Bogumił Zygmont Zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych Ryszard A. Stefański Nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym Ryszard A. Stefański Zakaz prowadzenia pojazdów Ryszard A. Stefański Świadczenie pieniężne Zofia Kocel-Krekora Podanie wyroku do publicznej wiadomości Część II Przepadek Blanka Julita Stefańska Przepadek przedmiotów Blanka Julita Stefańska Przepadek korzyści majątkowej Część III Środki kompensacyjne Maciej Rogalski Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę Anna Sieradzka-Kośla Nawiązka

6 Spis treści Część IV Wojskowe środki karne Rafał Janiszowski-Downarowicz Wojskowe środki karne

7

8 Wykaz skrótów Akty prawne k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k. z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.) k.k. z 1969 r. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) k.k.s. ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 186 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) 9

9 Wykaz skrótów k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 583 z późn. zm.) k.w. ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz z późn. zm.) p.r.d. ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz z późn. zm.) p.w.k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 554) u.b.i.m. ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 611 z późn. zm.) u.g.h. ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 612 z późn. zm.) u.p.s.n. ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 382) u.s.d.g. ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 584 z późn. zm.) u.w.l. ustawa z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 z późn. zm.) Czasopisma i wydawnictwa promulgacyjne Annales UMCS Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska Biul. PA Biuletyn Prokuratury Apelacyjnej Biul. PK Biuletyn Prawa Karnego Sądu Najwyższego Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego 10

10 Wykaz skrótów Cz.PKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Dz. U. Dziennik Ustaw GSP Gdańskie Studia Prawnicze KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe Mon. Praw. Monitor Prawniczy Mon. Ubezp. Monitor Ubezpieczeniowy M. P. Monitor Polski NKPK Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego NP Nowe Prawo ONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAB Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Izba Wojskowa OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych, pełny urzędowy zbiór orzeczeń Izby Karnej i Izby Wojskowej Sądu Najwyższego OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego PES Problemy Egzekucji Sądowej PiP Państwo i Prawo PnD Paragraf na Drodze PPK Przegląd Prawa Karnego Prob. Praw. Problemy Praworządności Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Prz. Orz. PA Przegląd Orzecznictwa Prokuratury Apelacyjnej PS Przegląd Sądowy 11

11 Wykaz skrótów PwD Prawo w Działaniu PWP Przegląd Więziennictwa Polskiego RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SKKiP Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne SP Studia Prawnicze St. Pr. Ek. Studia Prawno Ekonomiczne WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy Inne SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy SO Sąd Okręgowy TK Trybunał Konstytucyjny WSA Wojewódzki Sąd Administracyjny 12

12 Wprowadzenie Ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw 1 została dokonana istotna przebudowa środków karnych, polegająca na nadaniu niektórym środkom karnym całkowicie innego charakteru prawnego. Został wyodrębniony nowy rozdział Va zatytułowany Przepadek i środki kompensacyjne, w którym zamieszczono dotychczasowe środki karne: przepadek (art. 44, art. 45 i 45a k.k.) oraz obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 46 k.k.) oraz nawiązkę (art. 47 k.k.). Zgodnie z tytułem rozdziału przepadek stał się sui generis środkiem penalnym, a obowiązek naprawienia szkody i nawiązka uzyskały status środków kompensacyjnych i tym samym przestały być środkami karnymi. Co do przepadku, wyeliminowano regulację, że objęte przepadkiem przedmioty oraz korzyść majątkowa lub jej równowartość przechodzą na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku (obecnie uchylone art i art k.k.). W uzasadnieniu noweli podkreślono, że chodziło o wyeliminowanie przepisu pozbawionego realnej treści normatywnej, wprowadzonego poprzednio do kodeksu karnego jedynie wobec wątpliwości, czy przepisy materialnoprawne nie powinny do końca uregulować przeniesienia własności. Istota prawomocności wyroku obejmuje jednak spełnienie się skutków prawnych zawartego w nim rozstrzygnięcia, zaś wyrok, po uzyskaniu klauzuli wykonalności, staje się podstawą do ewentualnej egzekucji 2. Ponadto wykreślono przepadek z katalogu środków zabezpieczających poprzez zmianę art. 39 k.k. oraz uchylenie art. 100 k.k. i uregulowano jego orzekanie w art. 45a k.k. w wy 1 Dz. U. poz Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Sejm VII kadencji, druk sejmowy nr 2393, s

13 Wprowadzenie padku umorzenia postępowania ze względu na znikomą społeczną szkodliwość czynu, warunkowego umorzenia postępowania, umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności (art k.k.), stwierdzenia, że zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego, lub umorzenia postępowania przygotowawczego z powodu niewykrycia sprawcy (art zdanie drugie k.p.k.). W zakresie przepadku korzyści majątkowej osiągniętej z przestępstwa dokonano modyfikacji domniemań. Domniemanie polegające na przyjęciu, że gdy mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa zostało przeniesione na osobę fizyczną, prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, nie wchodzi w grę, gdy na podstawie okoliczności towarzyszących ich nabyciu nie można było przypuszczać, że mienie to, chociażby pośrednio, pochodziło z czynu zabronionego (art k.k.). Dokonano rekonstrukcji obiektywnej powinności przypuszczenia, na podstawie okoliczności towarzyszących nabyciu, źródła mienia. Konieczne jest ustalenie przeniesienia mienia stanowiącego korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa na osobę trzecią, a nie tylko dużego prawdopodobieństwa takiego przeniesienia: nacisk jest położony na dobrą wiarę osoby przejmującej mienie. Zmiana wzmacnia funkcję gwarancyjną tego przepisu. Zmiany w zakresie obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę polegają, przede wszystkim, na nadaniu jej charakteru cywilnego. W art k.k. wyraźnie się podkreśla, że orzeka się ten środek, stosując przepisy prawa cywilnego. Określono przesłanki orzekania nawiązki zamiast obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art k.k.). Jej orzeczenie jest możliwe w wypadku, gdy orzeczenie obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jest znacznie utrudnione. Jest orzekana zamiast tego obowiązku. Jej beneficjentem jest pokrzywdzony, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa osoba najbliższa, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż 14

14 Wprowadzenie jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich w wysokości do zł. Ustawą z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw 3 w istotny sposób zmieniono regulację orzekania nawiązki za przestępstwo określone w art. 173, art. 174, art. 177 lub w art. 355 k.k., jeżeli sprawca był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, lub zbiegł z miejsca zdarzenia. Obligatoryjne jest orzeczenie nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich. Jeśli ustalenie takiej osoby nie jest możliwe, sąd orzeka nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Sąd orzeka nawiązkę w wysokości co najmniej zł (art k.k.). W szczególnie uzasadnionych okolicznościach, gdy wymierzona nawiązka powodowałaby dla sprawcy uszczerbek dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny lub gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sąd może ją wymierzyć w wysokości niższej niż wskazana (art k.k.). Nie orzeka się nawiązki w wypadku, gdy sąd nałożył obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w wysokości wyższej niż zł (art k.k.). Wprowadzono też niewielkie zmiany w konstrukcji niektórych środków karnych lub o charakterze językowym. Obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach został nazwany zakazem przebywania w tych miejscach (art. 39 pkt 2b k.k.), co zdaniem projektodawców znacznie prościej wyraża treść normatywną tego środka oraz unika powtórzeń odnoszących się do innych zakazów objętych tym przepisem 4. Poszerzono przesłanki orzekania zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką w razie skazania na karę pozbawienia wolności za umyślne przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu na szkodę małoletniego (art. 41 1a k.k.). 3 Dz. U. poz Uzasadnienie projektu ustawy..., Sejm VII kadencji, druk sejmowy nr 2393, s

15 Wprowadzenie Doprecyzowano nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 39 pkt 2e k.k.), dookreślając, że chodzi o nakaz okresowy. Regulacja ta ma usunąć wątpliwości, czy nakaz ten jest konsumowany jako czynność jednorazowa, polegająca na zwolnieniu zajmowanego lokalu, czy też jest zobowiązaniem okresowym. Stworzono możliwość nałożenia obowiązku zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu (art. 41a 1 in fine k.k.). W razie orzeczenia nakazu za przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI k.k., tj. przestępstwa przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności albo przestępstwa przeciwko rodzinie lub opiece, sąd jest obowiązany orzec na ten sam okres zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego (art. 41a 3a k.k.). Poza tym zobowiązano sąd do określenia terminu wykonania nakazu (art. 41a 5 k.k.). Bez tej regulacji zdaniem twórców noweli trudno byłoby egzekwować opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym 5. W zakresie zakazu wstępu na imprezę masową (art. 41b k.k.) rozszerzono możliwość orzeczenia o obowiązku przebywania skazanego w czasie trwania niektórych imprez masowych objętych zakazem w miejscu stałego pobytu także na inne wyznaczone miejsce z zastosowaniem systemu dozoru elektronicznego. Wprowadzono obowiązek orzeczenia świadczenia pieniężnego w wypadku skazania sprawcy za przestępstwo określone w art. 178a 1, art. 179 lub art. 180 k.k. oraz podwyższono dolną jego granicę do 5000 zł, a w razie skazania sprawcy za przestępstwo określone w art. 178a 4 k.k. co najmniej zł, z tym że jego orzeczenie też jest obligatoryjne (art. 43a 2 k.k.). Dotychczasowe zakazy orzekane na zawsze zmieniono na dożywotnie. Chodzi o zakaz zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi (art. 41 1a i 1b k.k.), zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (art. 41a 3 k.k.), zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych (art i 4 k.k.). 5 Uzasadnienie projektu ustawy..., Sejm VII kadencji, druk sejmowy nr 2393, s

16 Wprowadzenie Ponadto zostały podwyższone górne granice czasowe zakazu zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności oraz zakazu prowadzenia pojazdów do lat 15 (art k.k.). Określono też granice obowiązku zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu, przewidzianego w art. 41a 1 i 2 k.k. Orzeka się go w miesiącach, najkrócej na trzy miesiące, najdłużej na 12 miesięcy (art. 43 1a k.k.). Wprowadzono zawieszenie biegu pozbawienia praw publicznych. Okres, na który je orzeczono za dane przestępstwo, nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności za to przestępstwo (art. 43 2b k.k.). Ustawą z dnia 20 marca 2015 r. podwyższono do trzech lat dolną granicę wymiaru kary w postaci zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów albo pojazdów określonego rodzaju orzekanego obligatoryjnie (art k.k.), a do przestępstw, za których popełnienie orzeka się zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio, dodano przestępstwo określone w art. 178a 4 (art k.k.). Wprowadzone zmiany w wielu wypadkach rodzą wątpliwości zarówno w zakresie interpretacji, jak i zasadności ich wprowadzenia. Stały się one inspiracją do pogłębionej analizy wszystkich tych środków i wskazania kierunków interpretacji nasuwających się niejasności. Warszawa, dnia 20 października 2015 r. Ryszard A. Stefański 17

17

18 Część I Środki karne

19

20 Pozbawienie praw publicznych Jacek Kosonoga I. Wprowadzenie Pozbawienie praw publicznych jest jednym z najbardziej dolegliwych i jednocześnie złożonych środków karnych. Nic więc dziwnego, że zagadnienie to wielokrotnie stanowiło przedmiot zainteresowania doktryny prawa karnego, i to zarówno w poprzednim 1, jak i obecnym stanie prawnym 2. Problematyka pozbawienia praw publicznych niezmiennie generuje 1 Zob. np. T. Sójka, Skutki kary dodatkowej utraty praw publicznych dla obywatela odbywającego służbę wojskową, WPP 1956, nr 3, s. 271 i n.; J. Cagara, O utracie praw słów kilka, NP 1959, nr 10, s i n.; K. Daszkiewicz, Glosa do uchwały SN z dnia 7 marca 1968 r., VI KZP 9/67, PiP 1968, z. 11, s. 871 i n.; J. Bilicki, Kara dodatkowa pozbawienia praw publicznych a przestępstwa przeciwko obowiązkowi wojskowemu, WPP 1972, nr 3, s. 358 i n.; Z. Demidow, Pozbawienie praw publicznych a utrata orderów, odznaczeń i tytułów honorowych, PiP 1973, z. 5, s. 89 i n.; tenże, Utrata czynnego prawa wyborczego jako następstwo kary pozbawienia praw publicznych (w świetle badań empirycznych), PiP 1973, z. 12, s. 79 i n.; W. Kubala Glosa do wyroku SN z dnia 29 grudnia 1976, N 18/76, WPP 1977, nr 3, s. 345 i n.; J.A. Kulesza, Obligatoryjne orzekanie kary dodatkowej pozbawienia praw, Palestra 1983, z. 9, s. 42 i n.; tenże, Przesłanki orzekania kary dodatkowej pozbawienia praw publicznych w kodeksie karnym i w świetle proponowanych zmian ustawodawstwa karnego, WPP 1992, nr 1 2, s. 86 i n.; A. Makuch, Środki karne w projekcie kodeksu karnego a kary dodatkowe w obowiązującym prawie karnym, Annales UMCS 1991, nr 38, s. 173 i n.; A. Makuch, I. Kozłowska Miś, Nowe ujęcie środków karnych w projekcie kodeksu karnego, Annales UMCS 1994, nr 41, s. 221 i n.; M. Szewczyk, System środków karnych w projekcie kodeksu karnego (w:) Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, Kraków 1993, s. 149 i n.; W. Wróbel, Środki karne w projekcie kodeksu karnego, cz. 1, PS 1994, nr 7 8, s. 97 i n., cz. 2, PS 1995, nr 11 12, s. 105 i n. 2 Zob. np. D. Szeleszczuk, Środek karny pozbawienia praw publicznych w polskim prawie karnym, Warszawa 2013; tenże, Treść środka karnego pozbawienia praw publicznych, Prawo. Administracja. Kościół 2005, nr 4, s. 139 i n.; tenże, Pozbawienie praw publicznych w polityce karnej Polski Ludowej (w:) A. Dębiński (red.), M. Gałązka (red.), R.G. Hałas (red.), K. Wiak (red.), Hominum causa omne ius constitution est. Księga jubileuszowa ku czci Profesor Alicji Grześkowiak, Lublin 2006, s. 195 i n.; J.A. Kulesza (w:) M. Melezini (red.), System prawa karnego, t. 6: Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, Warszawa 2010, s. 437 i n.; E. Żywucka Kozłowska, K. Bronowska, Pozbawienie praw publicznych 21

21 Jacek Kosonoga jednak wiele kwestii spornych, a zgłaszane coraz częściej propozycje de lege ferenda dowodzą, że potrzeba dyskusji nad ostatecznym kształtem normatywnym tego środka karnego pozostaje cały czas aktualna. Istota pozbawienia praw publicznych rozumiana jest w doktrynie prawa karnego w sposób różnorodny. Już w okresie międzywojennym uznanie skazanego za niezdolnego do posiadania uprawnień charakteryzowano jako karę dotkliwą dla czci, która tym się odznacza, że przestępca odczuwa ją jako ranę zadaną poczuciu godności osobistej i jako piętno, które zniesławia go na zewnątrz 3, podkreślano, że antyspołeczny sposób myślenia wynikający z faktu popełnienia przestępstwa stawia pod znakiem zapytania uprawnienia sprawcy do udziału w wyrażaniu woli zbiorowej i wpływania na sprawy państwowe, samorządowe i instytucje prawa publicznego 4, zaś człowiek wykazujący swym działaniem, że stoi poniżej przeciętnego poziomu etycznego, nie może sprawować funkcji wymagających zaufania społecznego 5. Aktualnie przyjmuje się, że pozbawienie praw publicznych jest wyrazem braku zaufania państwa do jednostki, a jego zastosowanie oznacza, że skazany nie jest godzien korzystania z zaszczytnych praw obywatela 6. Wielokrotnie podkreśla się przy tym szczególną dolegliwość tego środka karnego i jego represyjny charakter, zwracając jednocześnie uwagę na związane z nim elementy prewencyjne 7. Niekiedy twierdzi się wręcz, że pozbawienie praw publicznych w swej istocie ma charakter kary; wyraża ono moralne potępienie sprawcy przestępstwa, czyniąc go niegodnym ko (w:) S. Pikulski (red.), M. Romańczuk Grącka (red.), B. Orłowska Zielińska (red.), Tożsamość polskiego prawa karnego, Olsztyn 2011, s. 110 i n.; R.A. Stefański, Środek karny pozbawienia praw publicznych, Ius Novum 2009, nr 3, s. 7 i n.; J. Lachowski, Pozbawienie praw publicznych w kodeksie karnym, Prok. i Pr. 2003, nr 10, s. 51 i n.; K. Maksymowicz, O wykonaniu środka karnego pozbawienia praw publicznych, NKPK 2002, t. X, s. 305 i n.; zob. również W. Chlebus, Środki karne jako nowy system sankcji w prawie karnym, NKPK 1999, t. IV, s. 35 i n.; K. Maksymowicz, Od kar dodatkowych do środków karnych, NKPK 1997, t. II, s. 27 i n. 3 E. Krzymuski, System prawa karnego ze stanowiska nauki i trzech kodeksów obowiązujących w Polsce, Kraków 1921, s. 201; tenże, Wykład prawa karnego ze stanowiska nauki i prawa austriackiego, Kraków 1911, s L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego, Kraków 1936, s J. Makarewicz, Prawo karne. Wykład porównawczy z uwzględnieniem prawa obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej, Lwów Warszawa 1924, s W. Świda (w:) I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, s

22 Pozbawienie praw publicznych rzystania z określonych praw publicznych i wyróżnień honorowych 8. Jako główną cechę pozbawienia praw publicznych uznaje się także potęgowanie dolegliwości kary, której ten środek karny towarzyszy 9, a orzeczenie pozbawienia praw publicznych odbierane jest za wyraz tego, że sprawca okazał się niegodny sprawowania pewnych ról społecznych oraz pewnych wyróżnień honorowych 10 ; utracił zaufanie społeczne, prestiż i autorytet, jakim powinien się cieszyć każdy człowiek korzystający z pełni praw 11, zachodzi więc konieczność degradacji społecznego statusu i prestiżu skazanego 12. Zasadnie podnosi się w orzecznictwie, że trudne do przyjęcia jest stanowisko, aby tacy obywatele bezpośrednio po opuszczeniu zakładu karnego mogli na równi z innymi posiadać np. czynne prawo wyborcze 13. II. Charakter prawny Zamieszczenie pozbawienia praw publicznych w katalogu środków karnych (art. 39 pkt 1 k.k.) przesądza o jego charakterze. Jest to środek karny orzekany obok kary, i to o czym mowa niżej kary pozbawienia wolności. W doktrynie zasadnicze rozbieżności wywoływała kwestia możliwości pozbawienia praw publicznych samoistnie na podstawie art k.p.k. w zw. z art pkt 3 k.p.k. 14 Zgodnie z tym przepisem, uwzględniając wniosek o skazanie bez przeprowadzania rozprawy (art. 335 k.p.k.), sąd mógł m.in. orzec wyłącznie środek karny wymieniony w art. 39 pkt 1 3, 5 8 k.k. Ograniczenie skazania do orzeczenia środka karnego mogło nastąpić, jeżeli przypisany oskarżonemu występek był zagrożony karą nieprzekraczającą pięciu lat pozbawienia wolności (art pkt 3 k.p.k.). Interpretując art. 343 k.p.k., zasadnie twierdzono, że zawierał on normę o charakterze materialnoprawnym, modyfikującą zasady stosowania 8 J. Wojciechowska (w:) E. Bieńkowska, B. Kunicka Michalska, G. Rejman, J. Wojciechowska, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 1999, s K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny część ogólna. Komentarz, Kraków 2001, s L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2002, s R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 2002, s L. Lernell, Wykład prawa karnego. Część ogólna, Warszawa 1971, s Uchwała 7 sędziów SN z dnia 19 grudnia 1978 r., VI KRN 348/78, OSNPG 1979, nr 10, poz W brzmieniu sprzed nowelizacji, która nastąpiła ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 396). 23

23