Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu obszarów chronionych

Transkrypt

1 Krzysztof Badora M. Kistowski (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego. Przegląd polskichdoświadczeń u progu integracji z Unią Europejską, 2004, Gdańsk, s Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu obszarów chronionych Koncepcja regionalnego systemu ostoi przyrody, spełniającychkryteria Unii Europejskiej zawarte w Dyrektywie Rady nr 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia) oraz Dyrektywie Rady nr 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnychoraz dzikiej flory i fauny (tzw. Dyrektywa siedliskowa), została w województwie opolskim opracowana w 2001 r. (Nowak, red., 2001). Podczas prowadzonychw 2002 r. prac nad krajowym systemem Natura 2000 została ona nieznacznie skorygowana, głównie w zakresie przebiegu granic, co było związane z koniecznością uwzględnienia podczas projektowania stanowisk samorządów lokalnych. Projekt systemu Natura 2000 Opolszczyzny obejmuje obecnie 8 ostoi dla ochrony siedlisk naturalnychoraz gatunków flory i fauny z wyłączeniem ptaków (SOO) oraz 5 ostoi dla ochrony awifauny (OSO) (tab. 1 i 2, ryc. 1) (Badora i in., 2003). Przy wyznaczaniu ostoi ptasichz wyjątkiem autorskiej propozycji dotyczącej OSO Dolina Stobrawy podstawowe znaczenie miały wykonane wcześniej prace Gromadzkiego i in. (1994), w wyniku którychw granicachwojewództwa wyznaczono cztery obszary ochrony ptactwa wodno-błotnego o znaczeniu międzynarodowym (trzy duże zbiorniki zaporowe oraz fragment doliny Odry w okolicachbrzegu). Delimitacja SOO nastąpiła przy uwzględnieniu wyjściowych materiałów opracowanych w IOP PAN w Krakowie. Zsumowana powierzchnia zaprojektowanych do ochrony ostoi zajmuje obecnie ha, a przy uwzględnieniu faktu, że część ostoi pokrywa się terytorialnie wynosi ok ha (13,5% terenów województwa). Największe ostoje SOO obejmują obszary dwóchdużychdolin rzecznych: Małej Panwi i Stobrawy. Występują tu wielkoprzestrzenne kompleksy leśne ze znacznym udziałem zbiorowisk łąkowych, turzycowiskowych i szuwarowych oraz torfowisk. Na obszarze Doliny Stobrawy występuje ponadto znaczna koncentracja stawów hodowlanych (ok. 800 ha), które w krajobrazach staroglacjalnych nizinnej części Opolszczyzny stanowią ostoje flory i fauny związanej z zagrożonymi siedliskami wodnymi. Charakterystyczną cechą środowiska przyrodniczego wszystkichzaprojektowanychnizinnychostoi siedliskowychjest dominacja lub znaczny udział krajobrazów zalewowychden dolin rzecznychi krajobrazów tarasów nadzalewowych. Oznacza to, że w tym typie krajobrazu występuje największa koncentracja cennychw skali Unii Europejskiej siedlisk i gatunków. Prawidłowość tę potwierdzają wyznaczone ostoje ptasie. Wszystkie związane są ze środowiskiem dolin rzecznych, aż 3 obejmują duże zbiorniki zaporowe (tab. 1). 195

2 196 Krzysztof Badora Tabela 1. Proponowane ostoje siedliskowe (SOO) w województwie opolskim Table 1. Proposed Special Areas of Conservation (SACs) in Opole Voivodeship Bory Niemodlińskie Dolina Małej Panwi Opolska Dolina Odry Dolina Stobrawy Lasy Barucickie Wyszczególnienie Powierzch nia [ha] Najwyższa, najniższa i średnia wysokość obbrazy naturalne Dominujące krajoszaru [m n.p.m.] ; 150; ; 150; ; 160; ; 140; ; 133; 150 Forty Nyskie ; 178; 182 Góra św. Anny Góry Opawskie ; 225; ; 270; 470 dolin i tarasów nadzalewowych fluwioglacjalne równinne i faliste tarasów nadzalewowych eoliczne pagórkowate (wydmowe) dolin dolin i tarasów nadzalewowych fluwioglacjalne równinne i faliste dolin i tarasów nadzalewowych peryglacjalne równinne i faliste dolin i tarasów nadzalewowych węglanowe zwartychmasywów ze skałkami węglanowe płaskowyżów falistych lessowe eoliczne, wysoczyzn słabo rozciętych pogórzy regla dolnego i regla górnego Siedliska z załącznika I dyrektywy siedliskowej liczba Liczba gatunków z załącznika II dyrektywy siedliskowej Liczba gatunków ptaków z załącznika I dyrektywy ptasiej % powierzch zwierząt roślin lęgowych ni migrujących Razem x x 35 x Źródło: Badora K. i in. (2003). Source: Badora K. et al. (2003) 196

3 Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu Tabela 2. Proponowane ostoje ptasie (OSO) w województwie opolskim Table 2. Proposed Special Protection Areas (SPAs) in Opole Voivodeship Wyszczególnienie Powierzchnia [ha] Najwyższa, najniższa i średnia wysokość obszaru [m n.p.m.] Dominujące typy krajobrazu Dolina Stobrawy ; 140; 155 zalewowych den dolin i tarasów nadzalewowych Grądy Odrzańskie ; 133; 150 zalewowych den dolin i tarasów nadzalewowych Gatunki kwalifikujące liczba wyszczególnienie 7 bąk, bielik, bocian biały, bocian czarny, czapla biała, derkacz, trzmielojad 6 bocian czarny, dzięcioł średni, dzięcioł zielonosiwy, kania czarna, muchołówka białoszyja, czapla siwa Jezioro Nyskie ; 185; 190 zalewowych den dolin 11 mewa czarnogłowa, rybitwa rzeczna, biegus zmienny, czajka, gęś zbożowa, krzyżówka, kulik wielki, kwokacz, ptaki wodno-błotne, siewnica, śmieszka Jezioro Otmuchowskie ; 190; 200 zalewowych den dolin 5 cyraneczka, czajka, czapla siwa, gęś zbożowa, ptaki wodno-błotne Jezioro Turawskie ; 165; 170 zalewowych den dolin 3 cyraneczka, krzyżówka, ptaki wodno-błotne Razem x x 24 x Źródło: Badora K. i in. (2003). Source: Badora K. et al. (2003) Większość zaprojektowanychostoi siedliskowychwystępuje na terenachnizinnych. Jedynie SOO Góra św. Anny zlokalizowana jest na Wyżynie Śląskiej (Chełm), SOO Góry Opawskie zaś obejmuje krańcowe, wschodnie obszary Sudetów. W obu przypadkach występują znaczne różnice w zakresie występującychtu siedlisk i gatunków w stosunku do ostoi z terenu Niziny Śląskiej. Na środkowotriasowym progu strukturalnym Garbu Chełmu, który wznosi się o ok. 170 m ponad przylegającą od południa Kotlinę Raciborską, występuje znaczna koncentracja specyficznychtylko dla tego obszaru zbiorowisk muraw kserotermicznychi nawapiennychbuczyn. W GórachOpawskichstwierdzono występowanie jedynychw regionie biocenoz regla dolnego i górnego oraz największe obszary zespołów roślin naskalnych. Bardzo specyficzną ostoją są Forty Nyskie. Jest to rozległa budowla obronna, wewnątrz której wykształciły się bardzo korzystne warunki mikroklimatyczne dla nietoperzy. Uznawana jest obecnie za jedno z głównychzimowisk tych ssaków na Dolnym Śląsku. Pod względem liczby siedlisk, którychobecność i powierzchnia jest podstawowym kryterium wyznaczania ostoi SOO, największa ichróżnorodność występuje w Dolinie Małej Panwi 17 i Dolinie Stobrawy 15. Są to jednocześnie największe zaprojektowa- 197

4 198 Krzysztof Badora ne ostoje. Łącznie w regionalnychsoo stwierdzono występowanie 35 rodzajów siedlisk. Udział procentowy powierzchni obszarów siedlisk w ogólnym obszarze ostoi waha się od 42% w SOO Opolska Dolina Odry do 70% w SOO Forty Nyskie. Z wyłączeniem tej ostat- Ryc. 1. Proponowane ostoje Natura 2000 w województwie opolskim Źródło: opracowanie własne Fig. 1. Proposed Natura 2000 sites in Opole Voivodeship Source: author 198

5 Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu niej, rozpiętość udziału jest niewielka (42 56%). Największe powierzchnie zajmują siedliska leśne. Przeważająca liczba gatunków zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej występuje w ostojachzlokalizowanychw dolinachrzecznych. Gatunki roślin z tego załącznika występują jedynie w SOO Opolska Dolina Odry oraz w SOO Góra św. Anny. Łącznie we wszystkichostojachsiedliskowychstwierdzono występowanie 19 gatunków zwierząt i 3 gatunki roślin zamieszczonych w tym załączniku. W grupie ostoi ptasichnajwiększa liczba kwalifikującychgatunków i zespołów faunistycznychwystępuje na terenie OSO Jezioro Nyskie 11, najmniejsza w OSO Jezioro Turawskie 3. Łącznie na terenachostoi zinwentaryzowano 24 gatunki i zespoły spełniające kryteria uznania określonego obszaru za ostoję mającą znaczenie dla ochrony awifauny Unii Europejskiej. Bardzo ważnym elementem były tu znaczne koncentracje ptaków migrujących. Wyznaczone w województwie opolskim ostoje Natura 2000 w większości zlokalizowane są w obrębie utworzonego w 1988 roku i rozbudowanego w latach90. regionalnego systemu ochrony przyrody (tab. 3). Najlepsze zabezpieczenie siedlisk i gatunków ważnych dla Unii Europejskiej występuje w rezerwatachprzyrody (w szczególności dużychrezerwa- Tabela 3. Ostoje Natura 2000 na tle regionalnego systemu ochrony przyrody Table 3. Nature 2000 sites on a background of the nature conservation system Ostoja Natura 2000 SOO Bory Niemodlińskie Rezerwaty przyrody (RP), parki krajobrazowe (PK) i obszary chronionego krajobrazu (OCHK) występujące na terenie ostoi RP Dębina, Kokorycz, Prądy, Złote Bagna, Staw Nowokuźnicki OCHK Bory Niemodlińskie % powierzchni ostoi z formami ochrony przyrody SOO Dolina Małej Panwi OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie 100,0 SOO Opolska Dolina Odry OCHK Łęg Zdzieszowicki 25,0 SOO Lasy Barucickie SOO Dolina Stobrawy RP Leśna Woda, Rogalice, Lubsza Stobrawski PK OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie Stobrawski PK OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie SOO Forty Nyskie SOO Góra św. Anny SOO Góry Opawskie RP Biesiec, Ligota Dln., Grafik, Boże Oko, Góra św. Anny, Lesisko PK Góra św. Anny RP Cicha Dolina, Nad Białką, Las Bukowy PK Góry Opawskie OSO Dolina Stobrawy Stobrawski PK 75,2 OSO Grądy Odrzańskie Stobrawski PK 72,8 OSO Jezioro Nyskie Otmuchowsko-Nyski OCHK 100,0 OSO Jezioro Otmuchowskie Otmuchowsko-Nyski OCHK 100,0 OSO Jezioro Turawskie OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie 100,0 2,1 92,6 0,7 97,7 1,6 80,3 17,1 2,8 70,2 1,9 96,4 199

6 200 Krzysztof Badora tachleśnychi torfowiskowychutworzonychpo 1997 roku). Rezerwaty te w łącznej liczbie 17 (60% wszystkichobiektów w regionie) występują jedynie w czterechostojachsiedliskowych, gdzie zapewniają ochronę niewielkiemu odsetkowi ich powierzchni (od 0,7% do 2,8%). W żadnej z pięciu zaprojektowanychostoi ptasichnie ma takichobiektów (Opolszczyzna nie ma w ogóle rezerwatów faunistycznych). Stan ten uzasadnia konieczność skorygowania istniejącej sieci rezerwatów przyrody w województwie. W przypadku OSO: Grądy Odrzańskie i Dolina Stobrawy, a także SOO: Dolina Stobrawy, Lasy Barucickie, Góra św. Anny i Góry Opawskie walory przyrodnicze tychterenów zabezpieczane są w parkachkrajobrazowych, gdzie często występują konflikty przestrzenne między realizacją funkcji ochronnych i gospodarczych. Udział powierzchniowy tych form ochrony przyrody na terenie wymienionych ostoi jest znaczący i przekracza 70%. Obszary SOO: Dolina Małej Panwi, Bory Niemodlińskie, Opolska Dolina Odry i Lasy Barucickie, a także OSO: Jezior Otmuchowskiego, Nyskiego i Turawskiego chronione są w obszarach chronionego krajobrazu, która to forma jest niewystarczająca dla zachowania siedlisk i gatunków stanowiącychdziedzictwo przyrodnicze Europy. Walory przyrodnicze SOO Dolina Małej Panwi uzasadniają utworzenie tu parku krajobrazowego. Analiza przebiegu granic istniejącychobszarów chronionychoraz granic zaprojektowanychostoi wskazuje na rozbieżności, które należy skorygować. Dotyczą one przede wszystkim konieczności poszerzenia granic Stobrawskiego PK w kierunku północnym i zachodnim oraz PK Góra św. Anny w kierunku wschodnim. Niezbędnym działaniem jest także opracowanie systemu korytarzy ekologicznychłączącychizolowane ostoje. Szczególną rangę mają tu doliny Nysy Kłodzkiej oraz Odry, mniejszą doliny Małej Panwi i Białej Głuchołaskiej. Natura 2000 sites in Opole Voivodeship on a background of the nature conservation system Summary Project of Natura 2000 ecological network of Opole voivodeship consists of 5 Special Protection Areas (SPAs) and 8 Special Areas of Conservation (SACs). The total surface of proposed sites is ca ha (13,5% of Opole voivodeship). Majority of SACs are situated in lowlands. Only The Saint Anna Hill SAC is situated in The Silesia Upland, and The Opawskie Mountains SAC is situated in The Sudety Mountains. The highest diversity of natural habitats listed in annex II of The Habitat Directive is in The Mała Panew Valley SAC (17 habitats) and The Stobrawa Valley SAC (15 habitats). In all SACs occur 35 types of habitats from this annex. The largest surface covers take forest habitats. In all SACs 19 wild fauna species and 3 wild flora species form II annex of The Habitat Directive occur. Three of five SPAs are situated in dammed reservoirs (The Otmuchów Lake, The Nysa Lake, The Turawa Lake). Next two SPAs are located in river valleys (The Odra Valley, The Stobrawa Valley). In all SPAs 24 qualification birds species and birds associations occur. Nature conservation system of Opole voivodeship consists of 34 nature reserves, 4 landscape parks and 7 landscape protection areas. Seventeen nature reserves are situated in 4 SACs. Four SACs and all SPAs haven t got reserves. Only 4 SACs and 2 SPAs are protected in 3 landscape parks. Natural values of 3 SPAs and 4 SACs are protected in landscape protection areas, but conservation in these form of nature protection is not sufficient and effective. 200

7 Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu Spatial analysis of distribution of the nature conservation system of Opole voivodeship and distribution of the SACs and the SPAs indicate the need to: 1) verifying the nature reserves network, 2) enlargement of The Stobrawa Landscape Park and The Saint Anna Hill Landscape Park, 3) establishement of The Mała Panew Valley Landscape Park, 4) introduction of effective conservation of ecological corridors (communication between SACs and SPAs). Literatura Badora K., Kantorczyk-Gałkiewicz J., Kuńka A., Nowak A., Spałek K., Wyszyński M., 2003, Ostoje Natura 2000 wyniki prac Wojewódzkiego Zespołu Realizacyjnego, Opolski Urząd Wojewódzki, Opole. Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., WielochM., 1994, Ostoje Ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk. Nowak A. (red.), 2001, Ostoje przyrody Natura 2000 w województwie opolskim (koncepcja regionalna), Prace OTPN, Zeszyt specjalny, Opole

8 202