Kolor zielony w polskiej i chorwackiej leksyce

Transkrypt

1 Anna Mackiewicz Uniwersytet Gdański Kolor zielony w polskiej i chorwackiej leksyce R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 2004, s K. Waszakowa, Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu porównawczego, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, pod red. R. Grzegorczykowej i K. Waszakowej, Warszawa 2000, s R. Tokarski, Semantyka..., s E. Sobol, Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 2007, s V. Anić, Veliki rječnik hrvatskoga jezika, Zagrzeb 2003, 1832.

2 42 Anna Mackiewicz - 6. Hierarchia implikacyjna B. Berlina i P. Kaya grey black yellow orange < red < < blue < brown < white green purple pink PWN W przypadkach budzących wątpliwość sięgano także do innych opracowań leksykograficznych, poza tym pomocniczo korzystano z czasopism kobiecych, katalogów mody oraz publikacji internetowych. Zarówno z polskich, jak i chorwackich źródeł wyekscerpowano po 22 leksemy nazywające odcienie koloru zielonego. Tabela 1. przedstawia definicje słownikowe polskich nazw odcieni barwy zielonej. Przytoczono tylko istotne dla niniejszego artykułu części definicji. 6 B. Berlin, P. Kay, Basic colour terms: their universality and evolution, Berkeley 1969, za: R. Tokarski, Semantyka, s E. Sobol, Słownik... 8 R. Tokarski, Semantyka... 9 V. Anić, Veliki rječnik S. Brbora, Što je zajedničko marelici i lososu? (O nazivima za boje), [w:] Semantika prirodnog jezika i metajezik semantike, red. J. Granić, Zagrzeb-Split, s

3 Kolor zielony w polskiej i chorwackiej leksyce 43 Tabela 1. Definicje nazw odcieni barwy zielonej w języku polskim Lp. Nazwa Definicja słownikowa 1 Butelkowy 2 Groszkowy. 3 Grynszpanowy 4 Khaki 5 Malachitowy 2. szmaragdowozielony 15 6 Oliwkowy 7 Pistacjowy 8 Seledynowy bladozielony 18 9 Szmaragdowy 10 Trawiasty 11 Turkus 12 Turkusowy 13 Zgniłozielony 14 Zgniły W tabeli 1. należy zwrócić szczególną uwagę na leksem oliwkowy, gdyż z jego definicji wynika, że może być on używany zarówno do określania odcieni koloru zielonego, jak i brązowego. Pozostałe 8 nazw odcieni koloru zielonego, które nie zostały odnotowane przez słowniki, w swoich rozważaniach na temat barw uwzględnił R. Tokarski. 11 E. Sobol, Słownik, s Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa 2006, t. 1. s Ibidem, s E. Sobol, Słownik, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Uniwersalny słownik, t. 4. s. 981.

4 44 Anna Mackiewicz Językoznawca odnotował m.in. takie określenia jak, mirtowy 25, czy murawy 26. Dla określenia murawy podaje nawet przykład praktycznego użycia w funkcji kolorystycznej w wierszu Strój Bolesława Leśmiana: Strój koloru murawego, / A odcienia złocistego / Murawego dla murawy, / Złocistego dla zabawy 27. Poza tym R. Tokarski wyszczególnił takie leksemy jak agrestowy 28, cyprysowy 29, patyna 30 wraz z synonimem śniedź 31 i przymiotnikiem zaśniedziały 32, jako mogące występować w funkcji określenia odcieni koloru zielonego. Natomiast o możliwości nazywania odcieni barwy przez przymiotniki agrestowy i cyprysowy świadczą dodatkowo przytoczone przez R. Tokarskiego fragmenty tekstów poetyckich falą agrestową czaruje toń Niemna 33 oraz W zamku została Szyryn, wygięta jak listek, / Suknię ma cyprysową i oczy przejrzyste 34. Uczony nie podaje jednak przykładów użycia pozostałych terminów. Zwrócił też szczególną uwagę na 2 leksemy. Do nazw odcieni koloru zielonego R. Tokarski zalicza także przymiotnik rezedowy 35, choć przez słownik jest on definiowany jako 2. książk. mający kolor zielonawożółty, taki jak kolor rezedy: Rezedowe obicie kanapy 36, czyli żółty kolor o zielonym odcieniu. Interesujące jest także to, że leksem turkusowy został przez językoznawcę przyporządkowany do nazw odcieni koloru niebieskiego, choć z definicji przytoczonej powyżej (zob. tabela 1.) wynika, że jest to kolor zielony o niebieskim odcieniu 37. Na tych przykładach widać wyraźnie, jak kłopotliwa może być próba zdefiniowania tak subiektywnego odczucia, jakim jest wrażenie barwne. Tak jak w języku polskim, w źródłach chorwackich również odnotowano 22 nazwy odcieni barwy zielonej. 25 R. Tokarski, Semantyka..., s Ibidem, s B. Leśmian, Poezje wybrane, oprac. L. Trznadel, Wrocław 1974, za: R. Tokarski, Semantyka..., s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s S. Baliński, Peregrynacje. Poezje wybrane , oprac. P. Hertz, Warszawa 1982, za: R. Tokarski, Semantyka..., s Ibidem, s R. Tokarski, Semantyka..., s Uniwersalny słownik..., t. 3. s E. Sobol, Słownik, s

5 Kolor zielony w polskiej i chorwackiej leksyce 45 Tabela 2. przedstawia zarówno definicje słownikowe tych leksemów, jak i definicje, na które w swoim artykule dla niektórych określeń stworzyła S. Brbora Tabela 2. Definicje nazw odcieni barwy zielonej w języku chorwackim Lp. Nazwa Definicja słownikowa 1 Akvamarin 1. boja koja je poistovjećuje s bojom mora; 2. min. vrsta berila; dragi kamen modrozelene boje 38 boja koja je poistovjećuje s bojom mora (lat. aqua marina: morska voda), dragi kamen plavozelene boje (boje morske vode) 39 2 Boja banane nijansa žutozelene boje, koji ima boju bananine kore 40 3 Boja kadulje blijeda zelenosivkasta boja, poput kaduljina lišća 41 4 Boja limete svježa zelena boja sa žutim primjesama, podsjeća na plod limete, vrste agruma iz porodice citrusa 42 5 Boja mora nijansa modrozelene boje, podsjeća na boju mora 43 6 Boja pistačija/ pistači svijetla nijansa žutozelene boje; koji ima boju jezgre pistačija 44 7 Boja šparoge nijansa otvorene zelene boje, koji ima boju šparoge 45 8 Čempres zelen vrlo tamna, zagasita crnozelena boja, poput čempresove krošnje 46 9 Graškov koji pripada grašku, koji je poput graška [~o zrno; ~e boje] Kivi zelen otvorena zelenožućkasta boja, poput unutrašnjosti ploda kivija Malahitni koji se odnosi na malahit [~o zelenilo organsko bojilo] Maslinast koji je boje maslinova ploda (nijanse smeđozelene i sivozelene) V. Anić, Veliki rječnik, s Hrvatski etimološki rječnik, Zagrzeb 2002, za: S. Brbora, Što je zajedničko, s S. Brbora, Što je zajedničko, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s V. Anić, Veliki rječnik, s S. Brbora, Što je zajedničko, s V. Anić, Veliki rječnik, s Ibidem, s. 731.

6 46 Anna Mackiewicz 13 Sivomaslinast koji je boje maslinova ploda 51 koji je boje maslinove krošnje Smaragdni koji je od smaragda, koji je boje smaragda [~e oči] 53 Zob. też: smaragdnozelen Smaragdnozelen beril zelene boje; koji je boje smaragda Šparogasto zelen Zob. boja šparoge Tirkizna boja modrozelena boja 57 modrozelena boja fr. turquoise: turski tirkiz, bakrov aluminij hidroksid fosfat, od plavozelene do modre boje Tirkiznoplav nijanse tirkizne boje bliže plavim tonovima Tirkiznozelen nijanse tirkizne boje bliže zelenim tonovima Travnatozelen svježa zelena boja, koji ima boju mlade trave i travnjaka Vodenozelen nijansa vrlo svijetle zelenoplavkaste boje, podsjeća na boju vode Zelen na bocu zagasita zelena boja W tabeli 2. należy zwrócić szczególną uwagę na termin tirkiznoplav. Analiza definicji stworzonej przez chorwacką uczoną, która głosi, że jest to odcień koloru turkusowego bliższy niebieskim tonom 64 (tłum. własne), nasuwa pewne wątpliwości. Wynikają one stąd, że kolor turkusowy jest definiowany przez źródła leksykograficzne jako kolor modrozielony 65, a zatem zielony o niebieskim odcieniu. Na tej podstawie wysnuto wniosek, że pomimo niewątpliwie dużego udziału barwy niebieskiej w odcieniu określanym jako tirkiznoplav (co zostało podkreślone w drugiej części jego definicji), nadal jest to jednak odcień zieleni. 51 Hrvatski etimološki rječnik, s S. Brbora, Što je zajedničko, s V. Anić, Veliki rječnik, s S. Brbora, Što je zajedničko, s Hrvatski etimološki rječnik, s S. Brbora, Što je zajedničko, s V. Anić, Veliki rječnik, s Hrvatski etimološki rječnik, s S. Brbora, Što je zajedničko, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s V. Anić, Veliki rječnik..., s

7 Kolor zielony w polskiej i chorwackiej leksyce 47 Jak wynika z tabeli 2. chorwackie źródła leksykograficzne odnotowały zaledwie 8 określeń nazywających odcienie koloru zielonego akvamarin, graškov, malahitni, maslinast, sivomaslinast, smaragdni, smaragdnozelen oraz tirkizna boja. Natomiast S. Brbora 66 przedstawiła w artykule swojego autorstwa 20 określeń nazywających odcienie zieleni. Świadczy to niewątpliwie o dynamizmie, z jakim język chorwacki, oraz język w ogóle, się rozwija i z jakim zmienia się zasób jego leksyki, zwłaszcza w dziedzinach tak abstrakcyjnych jak nazewnictwo kolorystyczne. Z tego powodu źródła leksykograficzne nie są w stanie wszystkich tego rodzaju zmian zarejestrować. Tabele 3. i 4. są próbą zestawienia polskich i chorwackich ekwiwalentnych nazw barwy zielonej. Kursywą oznaczono te leksemy, które zostały odnotowane tylko przez słownik tłumaczeniowy i ich ekwiwalencja jest wątpliwa. Natomiast gwiazdką oznaczono te leksemy, które wymagają szczególnej uwagi. 67 Tabela 3. Zestawienie chorwackich ekwiwalentów polskich nazw koloru zielonego Lp. Leksemy polskie Leksemy chorwackie 1 Agrestowy * 2 Butelkowy Zelen na bocu 3 Cyprysowy Čempres zelen 4 Groszkowy Graškov 5 Grynszpanowy Verdigris 6 Khaki * 7 Malachitowy Malahitni 8 Mirtowy * 9 Murawy 10 Oliwkowy Maslinast, sivomaslinast 11 Patyna, śniedź Patina 12 Pistacjowy Boja pistačija/pistači 13 Rezedowy * 14 Seledynowy 15 Szmaragdowy Smaragdni, smaragdnozelen 16 Trawiasty Travnatozelen 17 Turkus Tirkizna boja 18 Turkusowy Tirkiznoplav, tirkiznozelen 66 S. Brbora, Što je zajedničko M. Moguš, N. Pintarić, Poljsko-hrvatski rječnik, Zagrzeb 2002, s. 778.

8 48 Anna Mackiewicz 19 Zaśniedziały 1. pokriven patinom, oksidiran, potamnio, pozelenio Zgniłozielony Trulozelen Zgniły Truo, gnjio Tabela 4. Zestawienie polskich ekwiwalentów chorwackich nazw koloru zielonego Lp. Leksemy chorwackie Leksemy polskie 1 Akvamarin * 2 Boja banane * 3 Boja kadulje Szałwiowy 4 Boja limete Limonka 5 Boja mora * 6 Boja pistačija/pistači Pistacjowy 7 Boja šparoge, šparogasto zelen Szparagowy 8 Čempres zelen Cyprysowy 9 Graškov Groszkowy 10 Kivi zelen Owoc kiwi 11 Malahitni Malachitowy 12 Maslinast, sivomaslinast Oliwkowy 13 Smaragdni, smaragdnozelen Szmaragdowy 14 Tirkizna boja Turkus 15 Tirkiznoplav, tirkiznozelen Turkusowy 16 Travnatozelen Trawiasty 17 Vodenozelen 18 Zelen na bocu Butelkowy Jak wynika z tabeli 3. i 4. zbiory polskich oraz chorwackich nazw używanych do określania odcieni koloru zielonego różnią się od siebie, choć nie brak im także elementów wspólnych. W języku chorwackim nie odnotowano ekwiwalentów dla takich polskich określeń jak agrestowy 70, mirtowy 71 i murawy 72. Veliki rječnik hrvatskoga 68 Ibidem, s Ibidem, s R. Tokarski, Semantyka, s

9 Kolor zielony w polskiej i chorwackiej leksyce 49 jezika rejestruje wprawdzie takie formy rzeczownikowe jak ogrozd 73, czy mirta 74, choć dla żadnego z nich nie odnotował formy przymiotnikowej. Poza tym nie da się stwierdzić, czy terminy te znalazły w języku chorwackim zastosowanie w funkcji kolorystycznej. W analogicznej sytuacji są chorwackie odpowiedniki polskich nazw patyna 75 lub śniedź 76, czyli chorw. patina 77 oraz zgniły 78, czyli chorw. truo 79 lub gnjio 80. Poza tym warto zwrócić uwagę na najbardziej prawdopodobny chorwacki ekwiwalent polskiego określenia grynszpanowy 81, czyli verdigris 82. Na określenie to natrafiono w Internecie, w chorwackojęzycznym artykule opisującym pigmenty farb malarskich, ale jego trafność zdaje się potwierdzać także specjalistyczny słownik sztuk pięknych, który jako nazwę uniwersalną grynszpanu podaje właśnie termin verdigris 83. Oprócz tego wątpliwa jest ekwiwalencja polskich określeń seledynowy 84, zgniłozielony 85 oraz zaśniedziały 86, gdyż ewentualne chorwackie odpowiedniki tych nazw rejestruje tylko słownik tłumaczeniowy (zob. tabela 3.). Natomiast w języku polskim nie zarejestrowano ekwiwalentu dla jednej chorwackiej nazwy odcienia koloru zielonego vodenozelen 87. Poza tym nie da się stwierdzić, czy polski odpowiednik chorwackich określeń boja šparoge lub šparogasto zelen 88, a więc szparagowy 89 znalazł jakiekolwiek zastosowanie w funkcji kolorystycznej. 73 V. Anić, Veliki rječnik, s Ibidem, s R. Tokarski, Semantyka, s Ibidem, s V. Anić, Veliki rječnik, s R. Tokarski, Semantyka, s V. Anić, Veliki rječnik, s Ibidem, s Uniwersalny słownik..., t. 1. s [ Pigmenti-u-slikarstvu-Pigments-in-the-painting] Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2002, s E. Sobol, Słownik, s Ibidem, s R. Tokarski, Semantyka, s S. Brbora, Što je zajedničko, s E. Sobol, Słownik, s

10 50 Anna Mackiewicz Poza tym warto zwrócić uwagę na takie polskie określenia, jak limonka 90, owoc kiwi 91 oraz szałwiowy 92, które zostały zarejestrowane w funkcji kolorystycznej przez Marię Borejszo, opisującej polskie nazwy kolorów farb malarskich. Terminy te mogą zatem zostać uznane za odpowiedniki chorwackich określeń boja limete 93, kivi zelen 94 oraz boja kadulje 95. Ponadto godne uwagi są niewielkie różnice semantyczne ekwiwalentnych nazw barwy zielonej. Mowa o polskim terminie oliwkowy, który może nazywać zarówno szary odcień barwy zielonej, jak i żółty odcień koloru brązowego 96, oraz o jego chorwackim odpowiedniku maslinast, który określa tylko i wyłącznie brązowe i szare odcienie zieleni 97. Innym tego typu przykładem jest polski leksem pistacjowy, charakteryzowany jako bladozielony 98 i jego chorwacki odpowiednik boja pistačija/ pistači, definiowany jako jasna zieleń o żółtym odcieniu 99 (tłum. własne). Warto także zwrócić uwagę na pozorne ekwiwalenty polskich i chorwackich określeń kolorystycznych, czyli leksemy zbliżone do siebie pod względem formalnym, ale niosące inne znaczenie i odwołujące się do innych barw podstawowych. W języku chorwackim terminy akvamarin 100 i boja mora 101 nazywają odcienie koloru zielonego, podczas gdy ich rzekome polskie odpowiedniki, czyli kolejno akwamaryna oraz morski odnoszą się do koloru niebieskiego, bo są kolejno definiowane jako zielonawoniebieski, przezroczysty kamień szlachetny 102 oraz 2. mający kolor zielonawoniebieski, taki jak kolor morza: Miała morskie oczy i jasną cerę 103. Poza tym należy wspomnieć o pozornej ekwiwalencji chorwackiego określenia boja banane i polskiego przymiotnika bananowy. Interesujące jest to, że chorwacki termin odnosi się do zieleni o żółtym odcieniu, bo jest 90 M. Borejszo, O nazwach kolorów farb malarskich, Poradnik Językowy, Kraków 2007, z. 9, s Ibidem, s S. Brbora, Što je zajedničko, s E. Sobol, Słownik, s V. Anić, Veliki rječnik, s E. Sobol, Słownik, s S. Brbora, Što je zajedničko, s V. Anić, Veliki rječnik, s S. Brbora, Što je zajedničko, s E. Sobol, Słownik, s Uniwersalny słownik, t. 2., s

11 Kolor zielony w polskiej i chorwackiej leksyce 51 definiowany jako nijansa žutozelene boje, koji ima boju bananine kože 104, natomiast polski leksem jest określany jako kolor 2. żółty z zielonawym odcieniem 105. Przypadek ten obrazuje odwrócenie proporcji udziału tych samych barw składowych w procesie postrzegania tej nazwy barwy w języku polskim (dominantą jest żółć) i chorwackim (dominuje zieleń). Poza tym pozornym ekwiwalentem polskiej nazwy khaki 106, określającej odcień koloru zielonego, jest chorwacki termin kaki, nazywający odcień brązu i definiowany jako koji je boje zemlje; žućkastosmeđ [~ uniforma] 107. Jak już wspomniano powyżej, zarówno język polski, jak i chorwacki posiadają dokładnie 22 leksemy nazywające odcienie koloru zielonego. Odnotowano przy tym 9 par leksemów ekwiwalentnych pod względem semantycznym, co świadczy o tym, że polski i chorwacki zasób nazw odcieni koloru zielonego jest do siebie w dużym stopniu podobny. Może to być rezultatem wpływów kultury zachodnioeuropejskiej, do której od wieków należały oba narody oraz faktu, że należą one do tej samej grupy języków słowiańskich. Różnice zapewne wynikają z odmiennego sposobu postrzegania świata przez oba narody, co jest efektem innych uwarunkowań klimatycznych, w jakich żyją Polacy i Chorwaci, oraz odmiennej kultury tych narodów i tradycji. Przede wszystkim należy mieć jednak na uwadze fakt, że język jest tworem dynamicznym, ulegającym ciągłym zmianom, zwłaszcza na płaszczyźnie leksykalnej. Wpływ na to ma z pewnością zjawisko globalizacji oraz łatwość dostępu do informacji. Fakt, że niektóre ze słów funkcjonują w języku tylko przez określony czas i potem wychodzą z użycia może być powodem ich nieobecności w opracowaniach leksykograficznych, co było widoczne na chorwackich przykładach przedstawionych w niniejszym artykule. Niewątpliwie zatem zasób nazw odcieni koloru zielonego, zarówno w języku polskim, jak i chorwackim, z czasem ulegnie zmianom i będzie odmienny od tego, który został zaprezentowany. Literatura Anić V., 2003, Veliki rječnik hrvatskoga jezika, Zagrzeb. Borejszo M., 2007, O nazwach kolorów farb malarskich, Poradnik Językowy, z. 9, s Brbora S., 2005, Što je zajedničko marelici i lososu? (O nazivima za boje), [w:] Semantika prirodnog jezika i metajezik semantike, red. nauk. J. Granić, Zagrzeb-Split, s S. Brbora, Što je zajedničko, s E. Sobol, Słownik, s Ibidem, s V. Anić, Veliki rječnik, s. 539.

12 52 Anna Mackiewicz Moguš M., Pintarić N., 2002, Poljsko-hrvatski rječnik, Zagrzeb. Stanulewicz D., 2006, Zróżnicowanie regionalne prototypowych odniesień sześciu podstawowych nazw barw w języku polskim (biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski) na tle porównawczym wybranych języków słowiańskich i germańskich, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, nr 62, s Słownik terminologiczny sztuk pięknych, 2002, Warszawa. Sobol E., Słownik języka polskiego PWN, 2007, Warszawa. Tokarski R., 2004, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin. Uniwersalny słownik języka polskiego, 2006, Warszawa. Waszakowa K., 2000, Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu porównawczego, w: Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne. Część 1., red. nauk. R. Grzegorczykowa i K. Waszakowa, Warszawa, s [ Summary Green color in Polish and Croatian lexis The article is an attempt to analyse Polish and Croatian color terminology. The topic of the article is the analysis of semantic fields of words, names of different shades of green in Polish and Croatian and the way they are understood by native speakers. It is focused on the comparison of similarities and differences between comprehension of these words, based on the definitions existing in lexicographic sources, especially in dictionaries, publications and linguistic studies. The attention was also paid to lexemes which have similar forms in Polish and Croatian, so their meanings seem to be the same but in fact they are different. The article presents also Polish and Croatian names of various hues of green colour which do not have an equivalent in the second language. This can be the result of cultural and historical diversity of these nations. Keywords color terminology, semantic fields, green color