Grodzisko w Owidzu. Wykopaliska archeologiczne w Owidzu

Transkrypt

1

2

3 Grodzisko w Owidzu Wykopaliska archeologiczne w Owidzu Grodzisko w Owidzu leży na Pojezierzu Kociewskim, w zakolu Wierzycy, około 5 km od Starogardu Gdańskiego. Stanowi ono pozostałość jednego z ważniejszych grodów, jakie istniały na Kociewiu we wczesnym średniowieczu. Ziemie w dorzeczu Wierzycy wraz z całym Pomorzem Gdańskim weszły w skład państwa pierwszych Piastów zapewne w drugiej połowie X w. Księciem, który uzależnił Pomorzan, był Mieszko I, czego potwierdzeniem może być sławny dokument z 990 roku zwany Dagome iudex. Gród na terenie dzisiejszego Owidza powstał nieco później, zapewne na początku XI wieku, w okresie umacniania panowania Polan nad Pomorzem za rządów Bolesława Chrobrego. W tym samym czasie zakładano także inne nowe grody na Kociewiu, jak Ciepłe albo Ciecholewy; odbudowano także niektóre grody z okresu plemiennego, np. Pińczyn. Panowanie Mieszka I i Bolesława Chrobrego musiało wiązać się z przynajmniej częściową chrystianizacją Pomorzan, jednak nie ma na ten temat zbyt wielu informacji. Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej doprowadził w XI wieku do osłabienia wpływów polskich, a zarazem chrześcijaństwa na Pomorzu. W następnych dziesięcioleciach książęta polscy podejmowali niekiedy próby przywrócenia zwierzchności nad tą dzielnicą. Np. Władysław Herman w 1090 r. po doraźnym zwycięstwie nad Pomorzanami, chcąc uniemożliwić im bunt polecił swym namiestnikom w oznaczonym dniu i o określonej godzinie spalić wszystkie warownie w głębi kraju. Wśród zniszczonych grodów był zapewne i Owidz. na poprzedniej stronie: Owidz zdjęcie lotnicze grodziska wraz z otaczającym go terenem.

4 Gdy w pierwszej ćwierci XII wieku Bolesław Krzywousty zwyciężył książąt pomorskich, ziemie te wróciły pod panowanie dynastii piastowskiej i zostały ostatecznie schrystianizowane. Prawdopodobnie wtedy gród w Owidzu został odbudowany i stał się częścią kasztelanii gniewskiej nowej, opartej na wzorach piastowskich struktury administracyjnej. W ślad za przynależnością polityczną poszła przynależność kościelna Owidz znalazł się w granicach diecezji kruszwickiej, a po połączeniu biskupstwa kruszwickiego z włocławskim należał do diecezji włocławskiej. Po śmierci Bolesława Krzywoustego zwierzchność nad Pomorzem stała się przedmiotem walk pomiędzy jego spadkobiercami. Ostatecznie przechwycił je Bolesław Kędzierzawy, a po jego śmierci Mieszko Stary. W południowej części Pomorza Wschodniego sprawował on władzę za pośrednictwem podległego sobie namiestnika (używającego tytułu princeps) Grzymisława. Po śmierci Grzymisława jego terytorium przejęli władcy z gdańskiej dynastii Sobiesławowiców: Mściwój I, Świętopełk, Sambor II oraz Mściwój II. Od czasów Świętopełka nie byli już oni namiestnikami, a samodzielnymi książętami dzielnicowymi z tytułem Dux Pomeraniae. W 1282 roku na mocy układu w Miliczu ziemie nad dolną Wierzycą wraz z Owidzem przeszły w posiadanie Krzyżaków i stały się częścią komturstwa gniewskiego. Pod nowym panowaniem gród utracił swoje znaczenie administracja krzyżacka opierała się na sieci zamków komturskich, więc grody stały się już w tym czasie przeżytkiem. Grodzisko owidzkie należy do największych grodzisk kociewskich jego długość wynosi 120 m, szerokość 50 m a zachowana wysokość od 12 do 18 m. Gród zbudowano na cyplu polodowcowym w jednym z licznych zakoli Wierzycy wykorzystując naturalne walory obronne takiego położenia. Wzgórze, otoczone z trzech stron wodami rzeki, jedynie od zachodu było narażone na atak. Z tego powodu z tej strony było najsilniej ufortyfikowane przez umocnienia drewniano-ziemne, miejscami wzmocnione kamieniami. Brama wejściowa otwierała grodzisko na za-

5 chód. Wnętrze grodu, czyli tzw. majdan, było zabudowane budynkami zagłębionymi częściowo w ziemię (półziemiankami) oraz domami naziemnymi z bali drewnianych, najprawdopodobniej o konstrukcji zrębowej. Przy zachodniej krawędzi grodu znajdowała się wieża drewniana o charakterze mieszkalno-obronnym, posadowiona na kamiennym fundamencie. Mieszkańcy grodu zajmowali się uprawą roli, hodowlą, rybołówstwem i łowiectwem. W tym okresie do powszechnych rzemiosł należało kowalstwo, garncarstwo, szewstwo, włókiennictwo, ciesielstwo, bednarstwo, złotnictwo, rogownictwo wraz z bursztyniarstwem. Wykopaliska archeologiczne poświadczyły miejscowe garncarstwo, hutnictwo i kowalstwo oraz ślady domowego rzemiosła takiego jak przędzalnictwo czy podstawowy stopień obróbki rogu, kości i bursztynu. Położenie przy ważnym szlaku umożliwiało handel z czego zapewne korzystali jego mieszkańcy. Owidz prawdopodobny wygląd grodziska akwarela Józef Olszynka

6

7

8

9 HANDEL Grody, ówczesne ośrodki władzy, stanowiły osnowę wczesnośredniowiecznego systemu dróg. Duże ośrodki musiały mieć powiązania pomiędzy sobą, jak i z podległymi sobie, mniejszymi punktami. Ważnym węzłem drożnym był leżący w odległości paru kilometrów od Owidza Starogard. Przez Starogard i Owidz przebiegał trakt zwany drogą kupców (via mercatorum), wiodący z Gdańska do Wielkopolski. Mieszkańcy z całą pewnością potrafili wykorzystać dogodne położenie swego grodu na szlaku handlowym. Znaleziska takie, jak XI-wieczne denary (monety srebrne) pochodzenia dolnoniemieckiego czy różnego rodzaju odważniki (kuliste z płaszczyznami, kubooktaedryczne) wskazują na dokonywanie na terenie grodu transakcji wymiennych. Pośrednio o handlu świadczą też znaleziska wyrobów, jakie nie mogły być wytwarzane na miejscu. Takim przedmiotem z pewnością był paciorek szklany. Trudniej określić jednoznacznie pochodzenie zdobionych grzebieni rogowych czy starannie wykonanego paciorka z bursztynu; mogą one zarówno być wyrobami miejscowymi, jak i importami. na poprzedniej stronie: XI-wieczne denary (monety srebrne) pochodzenia dolnoniemieckiego poniżej: Kuliste odważniki.

10

11 RZEMIOSŁA Badania archeologiczne poświadczyły obecność w grodzie rzemieślników zajmujących się garncarstwem oraz hutnictwem-kowalstwem. Garncarstwo należy do podstawowych dziedzin wytwórczości rejestrowanych na średniowiecznych stanowiskach archeologicznych. Garncarz pracujący w grodzie w Owidzu używając koła garncarskiego wykonywał ornamentowane naczynia: kuchenne, stołowe, zasobowe oraz służące do celów rzemieślniczych. Jego produkcja zaspokajała potrzeby mieszkańców grodu. na poprzedniej stronie: Przykłady zdobienia naczyń glinianych. poniżej: Naczynia gliniane, XII/XIII w. oraz zestawienie ich głównych form.

12

13 Owidz widok na majdan ze szczytu zachodniego wału. Zdjęcie panoramiczne.

14

15 RZEMIOSŁA Kowalstwo i hutnictwo poświadczone jest w Owidzu przez znaleziska bryłek surowca i żużla, spieki żelaza, gotowe wyroby oraz ślady na ceramice po wytopie żelaza. Z miejscowych rud darniowych kowal wytapiał surówkę żelazną, z której produkował narzędzia na potrzeby mieszkańców: noże, gwoździe, skoble, haki, haczyki na ryby oraz broń. na poprzedniej stronie: Zestawienie noży. poniżej: Haczyki i sprzączka.

16

17 RZEMIOSŁA Kamieniarstwo jedynymi śladami po tym rzemiośle są fragmenty żarna rotacyjnego oraz osełki wykorzystywane do ostrzenia noży. Rogowiarstwo i bursztyniarstwo były we wczesnym średniowieczu często łączone ze względu na podobne techniki obróbki rogu i bursztynu. W Owidzu znaleziska narzędzi rogowiarskich, bryłek bursztynu ze śladami obróbki oraz gotowych wyrobów: hetki, szydeł, igieł, grzebieni kościanych, a także starannie wykonanego paciorka bursztynowego mogą świadczyć o obecności w grodzie wykwalifikowanego rzemieślnika. Przędzalnictwo, poświadczone znaleziskami przęślików glinianych, było raczej zajęciem domowym niż wyodrębnionym rzemiosłem. na poprzedniej stronie: Rogowy grzebień i pochewka, fragment żarna rotacyjnego oraz osełki. poniżej: Kościane szydła oraz gliniane przęśliki.

18

19 OZDOBY Kabłączki skroniowe (kółka ze srebra lub brązu, otwarte bądź zamknięte, przyczepiane do opasek na wysokości skroni), pierścionki oraz sznury paciorków należały do najbardziej typowych ozdób kobiecych. Fragmenty dwóch pierwszych zostały znalezione podczas prac archeologicznych a całe paciorki: szklany i bursztynowy wchodziły zapewne w skład kolii składającej się z wielu paciorków i zawieszek. Ozdobnym elementem stroju mógł być również dzwoneczek. na poprzedniej stronie: Ozdoby odnalezione w Owidzu (obrączka, fragment kobłączka, bursztynowy paciorek. poniżej: Dzwoneczek oraz fragment okucia.

20

21 MILITARIA Do podstawowego uzbrojenia ludności wczesnośredniowiecznej należały: topory, oszczepy, włócznie, noże i łuki, od czasów Bolesława Krzywoustego zastępowane powoli kuszami. Badania archeologiczne poświadczyły wykorzystywanie łuków, kusz i włóczni dzięki znaleziskom grotów i bełtów żelaznych. Znaleziono również fragment topora, jednak nie ma pewności, czy był on w tym przypadku używany do walki, czy może jako narzędzie do obróbki drewna. na poprzedniej stronie: Grot bełtu, strzały oraz fragment topora. poniżej: XI-wieczny grot włóczni.

22 PRZYSZŁOŚĆ GRODZISKA W OWIDZU Archeologia to odkrywanie przeszłości, którą czas zakrył warstwą ziemi i zapomnienia. Z otchłani wieków archeolog wydobywa pojedyncze elementy, które w ścianach gabinetu trzeba złożyć w większe fragmenty, składające się na naszą przeszłość. Potem w muzeach można obejrzeć znaleziska, zapoznać się z ich rekonstrukcjami i interpretacjami. Nie sposób jednak przenieść do muzeum obiektów nieruchomych np. kurhanów czy grodzisk. Próbę rekonstrukcji grodziska w Owidzu umożliwiają wyniki badań archeologicznych prowadzonych w latach oraz 2006 przez pracowników Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Dzięki uzyskanym przez badaczy informacjom można zrekonstruować takie elementy jak wał grodu, palisada, brama wjazdowa czy poszczególne domy i budynki gospodarcze. W ten sposób powstanie skansen, którego zadaniem będzie unaocznianie przeszłości tego miejsca. Prowadzone w średniowiecznej scenerii zajęcia edukacyjne pozwolą dzieciom i młodzieży w atrakcyjny i prawie namacalny sposób poznać historię i dziedzictwo kulturowe regionu. Możliwość ujrzenia, jak żyli, mieszkali czy pracowali obywatele grodu sprzed wielu wieków będzie namiastką podróży w czasie i żywą lekcją historii. Zrekonstruowany gród, w którym mogą być także organizowane imprezy, jak np. festyny, turnieje rycerskie czy rekonstrukcje średniowiecznych bitew, bez wątpienia będzie atrakcją turystyczną, przyciągającą turystów i miłośników historii nie tylko z Kociewia. Dla mieszkańców Owidza stanie się powodem do dumy oraz symbolem ich miejscowości, elementem w znakomity sposób budującym regionalną tożsamość. Dodatkową korzyścią dla lokalnej społeczności będą dodatkowe miejsca pracy związane pośrednio i bezpośrednio z istnieniem skansenu.

23 OWIDZ - przeszłość i przyszłość Suplement do Roczników Muzealnych RYDWAN (Nr 1 / 2006) Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim Tekst Joanna Jarzęcka-Stąporek Fotografie Archiwum Muzeum Archeologicznego w Gdańsku Joanna Jarzęcka-Stąporek Karolina Kicińska Ilona Zakrzewska Olgierd Lichy Projekt graficzny, skład komputerowy Olgierd Lichy Druk i oprawa Drukarnia Mirex Mirotki Dofinansowano z budżetu Samorządu Województwa Pomorskiego PL ISSN Copyright Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim Starogard Gdański 2006 Adres Redakcji ROCZNIKÓW MUZEALNYCH RYDWAN Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim ul. Boczna 2, Starogard Gdański muzeum-starogard@wp.pl tel. +48 (058) Redaktor Andrzej Błażyński Redaktor prowadzący Leszek Krzykowski

24