SCENARIUSZ 29 PAŹDZIERNIKA 2015

Transkrypt

1 SCENARIUSZ 29 PAŹDZIERNIKA 2015 WALKA W OBRONIE POLSKICH DÓBR KULTURY PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ BOGURODZICA Agata Przybysz 1. II Wojna Światowa obecna jest w zbiorowej wyobraźni głównie za sprawą obrazów i informacji pisemnych o bohaterskich żołnierzach Państwa Podziemnego, którzy na różne sposoby prowadzili z okupantami walkę: a to realizując akcje zbrojne, a to przy użyciu środków dywersyjnych i sabotażowych. Nie wolno jednak zapominać o równie heroicznym trudzie podejmowanym przez przedstawicieli świata kultury i oświaty, którzy wprawdzie prowadzili swą walkę bez broni w ręku, lecz dokonywali rzeczy nie mniej ważnych. Chcemy dziś przypomnieć walkę w obronie dóbr kultury barbarzyńsko i systematycznie niszczonych albo rabowanych przez hitlerowskiego okupanta. Szczególnie powinniśmy przypominać o tym w roku obecnym, który na mocy uchwał Sejmu RP z 14 grudnia 2014 r jest też Rokiem Jana Długosza a więc rokiem szacunku dla historii. 2. [slajd z Archiwum Akt Dawnych] 3. Julia Chlibiuk Wciąż trudno oszacować skalę strat, jakich doznało podczas II Wojny Światowej polskie dziedzictwo narodowe. Bodaj najdramatyczniejsza była sytuacja książek i dokumentów. Stworzone z nietrwałego, łatwopalnego materiału płonęły. Były też wywożone do III Rzeszy i ulegały zaginięciu tysiącami.. Pierwsze straty przyniósł wrzesień 1939 r., kiedy doszczętnie spłonęło Archiwum Oświecenia, częściowo Archiwum Skarbowe oraz Centralna Biblioteka Wojskowa zawierająca bezcenne zbiory dotyczące polskiej emigracji. 4. Maciej Rękawek Już od początku okupacji Polacy starali się skupować i gromadzić najcenniejsze książki i dzieła sztuki, organizować zręby podziemnego życia kulturalnego: organizować antykwariaty i witryny wydawnicze. Na wielką skale prowadzić tajne nauczanie.. Ratując jedną książkę może ratowano dla przyszłych pokoleń jedyny jej egzemplarz, podtrzymując w ten sposób kulturową ciągłość i pamięć, która wielokrotnie uległa jednak przerwaniu. Polska walka w obronie dóbr kultury trwała od początku II Wojny Światowej do jej końca.. SF

2 5. [slajd z zaginionymi obrazami] 6. Kasia Nowakowska Przez cały ten okres trwał oczywiście również systematyczny proces wywożenia najcenniejszych dóbr kultury do III Rzeszy.. Tylko z Archiwum Głównego i Archiwum Akt Nowych wywieziono ok. 10 ogromnych wagonów archiwaliów, konfiskując bądź niszcząc dokumenty, często średniowiecznego pochodzenia, które nie posiadały swoich kopii. Do dziś wiedza o tym, co było w nich zapisane, jest wiedzą utraconą. 7. Szymon Wiśniewski Najtrudniejszy moment nastąpił jednak wraz z wybuchem Powstania Warszawskiego. Niemal całkowitej zagładzie uległy wtedy zbiory Biblioteki Krasińskich oraz archiwa: Główne: Akt Dawnych, Akt Nowych, Miejskie oraz Skarbowe. Wraz z nimi bezpowrotnej zatracie uległa ogromna liczba najstarszych i najważniejszych dla polskiego dziedzictwa kulturowego dokumentów. Części archiwów - dodajmy - nie strawił ogień w trakcie walk, lecz planowe podpalenia prowadzone przez hitlerowskiego okupanta już po upadku Powstania. 8. [slajd z portretami] 9. Patryk Szymanik Straty dóbr kultury, których doznała Polska w latach , były wynikiem zarówno działań militarnych bombardowania i ostrzału kościołów, pałaców, muzeów czy bibliotek jak i grabieży dokonywanych przez oddziały wojskowe, administrację okupanta, zdemoralizowanych maruderów ciągnących za armią, a również przez miejscowych rabusiów korzystających z wojennego zamętu. 10. Damian Szwarc Na zniszczenia spowodowane działaniami wojennymi ziemie II Rzeczypospolitej były narażone kilkakrotnie.. Najpierw w 1939 r., od 1 września po agresji wojsk III Rzeszy, a od 17 września Armii Czerwonej. Potem od 22 czerwca 1941 r., gdy Niemcy ruszyli na ZSRR. Kolejny raz od lata 1944 r. do maja 1945 r., gdy siły III Rzeszy wycofywały się pod naporem Armii Czerwonej i polskich oddziałów Agata Przybysz W 1939 r. wojska III Rzeszy, nie napotykając w miastach większego oporu, zdobywały je bez bombardowań i nie dokonując poważniejszych zniszczeń (również nie rujnując budowli zabytkowych). Wyjątkiem była Warszawa, która broniła się prawie miesiąc, a bombardowania i ostrzał artyleryjski spowodowały zniszczenie miasta obejmujące do 40% zabudowy. Wtedy to znacznie ucierpiała Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, spłonął gmach, a wraz SF

3 z nim zbiory Centralnej Biblioteki Wojskowej; taki sam los spotkał Bibliotekę Ordynacji Przeździeckich. Wkroczenie Armii Czerwonej na wschodnie ziemie polskie nie spowodowało większych zniszczeń materialnych Polacy oddali zaatakowane ziemie właściwie bez oporu militarnego. 12. Kasia Zielińska Po zakończeniu działań wojennych w 1939 r. okupant hitlerowski podzielił zajęte przez siebie terytorium Polski na dwie części: Generalne Gubernatorstwo (GG) i ziemie wcielone do III Rzeszy. 13. Bartek Przyłucki W GG, którego powstanie z rozkazu Adolfa Hitlera proklamował Hans Frank 26 października 1939 r., znalazły się miasta będące centrami polskiej kultury: Warszawa, Kraków, a od sierpnia 1941 r. także Lwów. Tuż po zajęciu Polski działalność okupanta dotycząca dóbr kultury nie była uregulowana, a kompetencje poszczególnych służb cywilnych czy policyjnych nie zostały ustalone. Panowało generalne przekonanie, że są to dobra bezpańskie, którymi można dowolnie dysponować. W zasadzie nie zajmował się nimi Wehrmacht. Dobrami kultury zainteresowali się jego pojedynczy funkcjonariusze, jak i całe formacje SS czy policji. 14. Bartosz Bazydło Obrazy czy choćby wyroby rzemiosła artystycznego wynosili urzędnicy, policja i funkcjonariusze SS, często do dekoracji swoich biur lub prywatnych mieszkań. Bezkarnie rozkradano dobra żydowskie. Przedmioty zrabowane w getcie przeważnie stawały się łupem SS, które zastrzegało sobie wyłączność przy ich konfiskacie. Do rezydencji dygnitarzy i najwyższych rangą funkcjonariuszy III Rzeszy np. z Zamku Królewskiego w Warszawie (zrujnowanego ostrzałem, bombami i pożarem we wrześniu 1939 roku ) wysyłano elementy wystroju architektonicznego i mienie zamkowe: meble, dywany, gobeliny, obrazy.. Przykład dawał sam Generalny Gubernator Hans Frank, który w swoich gabinetach na Wawelu powiesił dzieła Leonarda da Vinci, Rembrandta i Rafaela zrabowane ze zbiorów Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. 15. Madzia Kur Konfiskaty i gromadzenie ruchomych dóbr kultury w kilku składnicach miały na celu zinwentaryzowanie tych obiektów i przejęcie nad nimi pełnej kontroli. Niejasne jest natomiast ich finalne przeznaczenie deklaracje były częściowo rozbieżne. Jedno jest pewne: miały one pozostać w składnicach do zakończenia wojny, i tak się w dużej mierze stało. SF

4 16. Damian Szwarc Odmiennymi zasadami kierowali się okupanci w stosunku do bibliotek. Książki polskie, beletrystyczne bądź historyczne, nie przedstawiały dla nich żadnej wartości ani intelektualnej, ani materialnej. Wydziały propagandy ułożyły jedynie listy pozycji wrogich III Rzeszy i niemczyźnie. Książki te wycofano z obiegu, przede wszystkim jednak z księgarń i wypożyczalni prywatnych. 17. Agata Przybysz Biblioteki publiczne po prostu zamykano, a los zgromadzonych w nich księgozbiorów nikogo z okupantów nie interesował. Część placówek podzieliła losy instytucji, do których należała, np. wraz z likwidacją urzędów centralnych (w tym ministerstw) czy szkół średnich przestawały działać znajdujące się w nich biblioteki. 18. Kasia Nowakowska Księgozbiory znoszono przeważnie do piwnic i -/- lub do pomieszczeń magazynowych, a ponieważ na ogół brakowało miejsca, likwidowano te księgozbiory.- Książkami palono w piecu bądź oddawano je na makulaturę. Tylko polskie instytucje np. duże warszawskie biblioteki naukowe starały się te książki ratować i je przejąć. 19. Damian Szwarc Zbiory bibliotek naukowych okupanci traktowali nieco inaczej - wyłączano książki naukowe z obiegu czytelniczego, ale jednocześnie zachowywano na miejscu cały księgozbiór. Jedynie Kommando Paulsen, korzystając z początkowej swobody penetrowania polskich zbiorów, skonfiskowało kilka bibliotek politycznych, jak na przykład Bibliotekę oraz Archiwum Sejmu i Senatu czy biblioteki żydowskie. Do Polski wrócił jedynie niewielki procent tych książek. 20. Bartek Przyłucki Po Powstaniu Warszawskim kiedy wszystkich warszawiaków hitlerowcy wypędzili z rujnowanego miasta w listopadzie 1944 r. ekipa polskich muzealników, archiwistów i bibliotekarzy, pod kierownictwem Stanisława Lorentza, uzyskała zgodę i z systematycznie przez okupanta wypalanej i burzonej Warszawy zaczęła wywozić zbiory muzealne, biblioteczne i archiwalne ratując je przed zniszczeniem. 21. Madzia Kur Akcja ta zakończyła się w połowie stycznia 1945 r. Duża część tych zbiorów przetransportowanych do różnych miejscowości powróciła do Warszawy w latach Patryk Szymanik Trudno wymienić wszystkich, którzy brali udział w owym na pozór nieefektownym, lecz bohaterskim trudzie ratowania od zagłady książek, czasopism, starych druków i dokumentów. Na szczególną uwagę zasługuje przede wszystkim późniejszy wybitny historyk literatury, a już wtedy ceniony bibliofil Juliusz Wiktor Gomulicki oraz legenda polskiej romanistyki Maciej Żurowski (który chcąc za wszelką cenę ratować swoje bezcenne zbiory SF

5 zmuszony był niekiedy do dzielenia książek na części, deponując uzyskane w ten sposób fragmenty w różnych mieszkaniach i bibliotekach). 23. Maciek Łyszkowski Na takąż uwagę zasługuje znakomity polski literaturoznawca, którego imię nosi obecnie biblioteka Wydziału Polonistyki UW: profesor Wacław Borowy, który sukcesywnie wywoził z Warszawy część znajdowanych przez siebie zbiorów i ukrywał je w miejscu znacznie bezpieczniejszym, jakim był jego dom w podstołecznym Zalesiu. 24. Maciek Rękawek Niebagatelną rolę odegrał także Władysław Bartoszewski, który oprócz bohaterskiej karty związanej z pomocą niesioną dla ludności żydowskiej, okazał się jak mówił o nim Juliusz Wiktor Gomulicki bibliożercą łapczywie kolekcjonującym i ratującym w ten sposób wszystkie możliwe książki. 25. Katarzyna Nowakowska Dobra kultury starano się również ratować w domach prywatnych. Ważnym przyczółkiem ochronnym dla dóbr kultury okazywały się też często kolekcje polskich rodzin arystokratycznych, jakkolwiek największe zbiory w tym m.in. Zamoyskich i Raczyńskich uległy niestety zagładzie. 26. Bartosz Bazydło Mimo tego ogromnego trudu i wysiłku udało się uratować jedynie kilka procent zbiorów w stosunku do ich stanu sprzed wojny. Przeraża historia opowiadana przez jednego z pracowników Biblioteki Narodowej, Bohdana Korzeniewskiego, który tygodniami do podziemi Biblioteki Ordynacji Krasińskich na Okólniku zwoził niezwykle cenne starodruki i manuskrypty, ufając, że tam przetrwają w spokoju wojnę. 27. Szymon Wiśniewski Kiedy tuż po upadku Powstania zjawił się w piwnicy, gdzie przechowywano zabytki, uradował się widząc zachowane woluminy. Prawda niestety była okrutna. Przy dotyku dłoni, książki, jak mówił bibliofil, nie tyle się rozpadały, co znikały w oczach. Trawiący budynek przez wiele tygodni ogień do szczętu wypalił ich kartki, zamieniając je w pył..23 Julia Chilibiuk Ocenia się, że łączne straty bibliotek z terenów Generalnej Guberni i ziem wcielonych wyniosły 70% stanu przedwojennego. 24 [Zamek Królewski 1] 25 Bartek Przyłucki Tragiczny los czekał nie tylko książki. Zniszczeniu ulegały także zabytki architektury, w tym zrujnowany i wypalony już w 1939 r. Zamek Królewski, którego los SF

6 podzielić miały w kolejnych latach setki stołecznych pałaców, kościołów i budynków użyteczności publicznej. 26. [Zamek Król. 2] 27. Agata Przybysz Widomym znakiem zniszczeń stanowiącym memento dla przyszłych pokoleń jest jedyna ocalała arkada Pałacu Saskiego, pod którą znajduje się Grób Nieznanego Żołnierza. 28. Kasia Nowakowska Ustępując pod naporem frontu wschodniego, siły III Rzeszy wywoziły dobra kultury z podbitych terenów. Wśród dzieł były również polskie zabytki, których liczby jednakże nie da się określić. Tylko część owych skarbów kultury wróciła później na swoje pierwotne miejsce, 29. Kasia Zielińska Historia warszawskich dzieł sztuki, to nie tylko historia zniszczenia i niezliczonych zmagań z najeźdźcą. To także historia odbudowy miasta i trudu ludzi, którzy przez dziesięciolecia zabiegali o przywrócenie Warszawie należytego jej splendoru. 30..[portret Lorentza] 31 Maciek Rękawek Z ratowaniem polskiego dziedzictwa kultury chyba najbardziej zrosło się nazwisko profesora Stanisława Lorentza. [ 32.Zamek odbudowany]. 33. Bartek Przyłucki Koniec wojny zastał Zamek w opłakanym stanie. W wielu miejscach zachowały się z niego tylko mury przyziemia oraz wypalone zgliszcza. Trudno uwierzyć, ale stan ruiny utrzymywał się tu do lat 70-tych, a zatem prawie 30 lat po wojnie. Właśnie dzięki wieloletnim staraniom prof. Stanisława Lorentza. udało się w połowie lat 60-tych odgruzować i uporządkować teren.. Udało się też odbudować niektóre części np. Pałac pod Blachą. A wreszcie dzięki wieloletnim staraniom prof. Stanisława Lorentza. udało się uzyskać w styczniu roku 1971 odwołanie trwającego w PRLu przez ponad ćwierć stulecia zakazu odbudowy Zamku. Królewskiego 34. Kasia Nowakowska Utworzony z inicjatywy Profesora Lorentza w styczniu 1971 roku Obywatelski Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego działał na rzecz odbudowy Zamku wspólnie z pracującym od 1948 roku Społecznym Funduszem Odbudowy Stolicy. Maciek Łysz Zaczęto systematycznie odbudowywać Zamek Królewski od owego roku 1971 przy entuzjazmie całego społeczeństwa. Zbierano na to składki w Polsce i wśród Polonii na całym SF

7 świecie. Trwała żmudna, arcystarannie realizowana odbudowa. Bryła Zamku w stanie surowym była gotowa 19 lipca 1974 roku. Kasia Owego dnia o godzinie ruszył zegar na Wieży Zygmuntowskiej, którego wskazówki w 1939 roku zamarły właśnie o tej godzinie. Całość Zamku wraz z wyposażonymi wnętrzami przekazano do użytku publicznego w przeddzień 1 września Tylko dokończenie Sali Wielkiej Sali Balowej przedłużyło się do 1988 r. ze względu na żmudność prac artystyczno-konserwatorskich. 35. Agata Przybysz Odbudowa Zamku zachęciła do zrealizowania w Warszawie jeszcze kilku prac rekonstrukcyjnych. Szczególnym momentem było zrekonstruowanie w 1997 r. na placu Teatralnym. pałacu Jabłonowskich ( przedwojennego stołecznego ratusza). 36. Maciek Rękawek Trud odbudowy Zamku i Starego Miasta uwieńczono wspaniałym laurem, który jest także ogromnym wyróżnieniem dla osób zaangażowanych w proces odbudowy, w tym dla Profesora Lorentza. Oto w 1980 r. międzynarodowy komitet UNESCO wpisał Zamek wraz z całym podniesionym z gruzów Starym Miastem i odbudowaną Katedrą na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego. Był to pierwszy na świecie przypadek przyznania zaszczytnego tytułu DOBRO KULTURY ŚWIATOWEJ dla obiektu odbudowanego. ROTA Po Rocie- fragmenty książki Lorentza. Bibliografia Walka o dobra kultury, Warszawa Księga zbiorowa pod redakcją Stanisława Lorentz.: t. 1-2 STRATY POLSKICH DÓBR KULTURY W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ Andrzej Mężyński SF