Chemiczne samobójstwo groźne zjawisko dla służb ratowniczych

Transkrypt

1 Samobójstwo, słowo pochodzące z łac. suicidium, sui caedere, zabić się oznacza celowe działanie dążące do odebrania sobie życia. Czyn ten wynika przede wszystkim z uczucia smutku, zaburzeń psychicznych, takich jak: depresja, schizofrenia, alkoholizm lub uzależnienie od leków czy środków odurzających (od pewnego czasu dopalaczy). Dodatkowo problemy, takie jak: finansowe lub w relacjach międzyludzkich (uczucia), także bardzo silnie wpływają na czyny samobójcze. Chemiczne samobójstwo groźne zjawisko dla służb ratowniczych dr n. chem. Sławomir Maślanka Instytut Chemii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Centrum Badawczo-Rozwojowe w Gliwicach Chemiczne samobójstwo to popełnienie samobójstwa za pomocą wytworzonych substancji trujących z dostępnych środków chemicznych (czystości, ochrony roślin, dostępnych trucizn zakupionych przez internet). Metoda odebrania sobie życia w ten sposób staje się coraz popularniejsza. Przede wszystkim polega ona na takim wymieszaniu domowych środków czystości, by uzyskać śmiercionośny gaz lub lotną substancję toksyczną. Osoby chcące się zabić, zamykają się szczelnie w pomieszczeniu lub w samochodzie i wdychają wydzielający się trujący gaz. Metoda ta rozpowszechniła się głównie w Japonii. W wyniku tego typu samobójstwa zginęło tam już ponad 2,5 tys. osób. Z Japonii sposób ten dotarł do USA, gdzie w ostatnich trzech lat odnotowano ponad 80 takich przypadków. Jak wiadomo, na miejsce, gdzie popełniono taki czyn, w większości przypadków przybywają jako pierwsi funkcjonariusze służb ratowniczych (ratownicy medyczni, straż pożarna, policja). Funkcjonariusze ci stają się tak samo osobami narażonymi na działanie toksyczne. W USA ponad 80% interwencji policji lub służb medycznych przy tego typu próbach samobójczych zakończyło się zatruciem funkcjonariuszy. Przykładowo w Japonii w mieście Konan 90 osób rozchorowało się po tym, gdy 14-letnia dziewczyna postanowiła odebrać sobie życie, mieszając środek wybielający z kwasem. Metoda chemicznego samobójstwa dotarła również do Polski i od 2007 roku staje się coraz częstszym sposobem Metan popełniania samobójstwa (średnio 54 przypadki rocznie). Statystyki Za nim zostaną opisane najczęściej stosowane sposoby wytwarzania czynnika szkodliwego oraz jego ewentualne działanie niebezpieczne (toksyczne) na osoby z grup ratowniczych, przedstawmy statystykę samobójstw w Polsce. Statystyka liczbowo wykaże, jak duży to problem w naszym kraju. W 2014 roku odnotowano zamachów samobójczych, z których 6165 zakończyło się zgonem. Z ogólnej liczby dokonanych zamachów samobój- Granice wybuchowości w mieszaninie z powietrzem: dolna: 5% obj., górna: 15% obj. Gęstość gazu względem powietrza w temp. 20 C: 0,55. Gaz duszący, fizycznie wskutek zmniejszenia ciśnienia parcjalnego tlenu lub jego wyparcie z atmosfery otoczenia wdychania. Substancja w małym stężeniu powoduje: przyspieszenie czynności serca, oddechu, ból głowy, zaburzenia orientacji. W dużych stężeniach wywołuje: nudności, wymioty, senność, utratę przytomności, drgawki, zgon. 16

2 czych 8150 przypadków dotyczyło mężczyzn, przy czym z tej liczby zgonami zakończyło się 5237 zamachy. Do zamachów samobójczych najczęściej dochodziło w mieszkaniu (4567) oraz w pomieszczeniach zabudowań gospodarczych (1442). Następne w kolejności miejsce to piwnice i strychy (969), a także obszary parku i lasu (823). Sposoby dokonania zamachu: zatrucie gazem lub gazowym środkiem trującym 67, zażycie trucizny 52, zażycie środków nasennych 474, uszkodzenie układu krwionośnego 370, inne samookaleczenie 652, rzucenie się z wysokości 856, utopienie się 113, powieszenie się 6582, rzucenie się pod pojazd 184, zastrzelenie się 86, inny sposób 771. Ustalony stan świadomości (jeden zamach może być uwzględniony w kilku pozycjach): trzeźwi 901, pod wpływem alkoholu 2734, pod wpływem substancji psychotropowych 109, pod wpływem innych środków 106. Jak łatwo zauważyć z danych statystycznych (tab. 1-2), liczba zamachów samobójczych wzrasta, co zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia sytuacji, w której osoby postronne oraz funkcjonariusze jednostek ratowniczych zostaną narażeni na działanie toksyczne substancji użytych w trakcie zamachów samobójczych. W dalszej części zostaną opisane poszczególne substancje chemiczne, ich właściwości, zagrożenia i objawy zatruć, które mogą wystąpić na miejscu prowadzenia akcji ratowniczej. Butan Substancje chemiczne i ich zagrożenie Do najłatwiej dostępnych środków toksycznych (trujących) można zaliczyć gaz z instalacji gazowej oraz (w nielicznych przypadkach) z kuchennych/turystycznych butli gazowych. Głównym składnikiem gazu znajdującego się w instalacji gazowej jest metan, a w butlach gazowych (do 80%) butan. Mieszanina gazu z powietrzem tworzy mieszaninę wybuchową, a dodatkowo w pomieszczeniach zamkniętych wypiera tlen z otoczenia. W takich warunkach ratownicy są narażeni na niespodziewaną eksplozję lub uduszenie z braku tlenu. Do jednej z najmocniejszych trucizn zaliczamy cyjanki (cyjanek sodu lub potasu, dicyjanosrebrzan potasu, żelazocyjanki sodu lub potasu, nitroprusydek sodu lub potasu, cyjanowodór kwas Zapach: słaby, podobny do zapachu gazu naturalnego. Próg wyczuwalności zapachu: 6240 mg/m 3. Temperatura wrzenia (1013 hpa): -0,5 C. Temperatura samozapłonu: 405 C. Granice wybuchowości w mieszaninie z powietrzem: dolna: 1,9% obj., górna: 8,5% obj. Granice wybuchowości w mieszaninie z tlenem: dolna: 1,8% obj., górna: 49% obj. Gęstość gazu względem powietrza: 2,08. Gęstość cieczy (-0,5 C; 1013 hpa): 0,60 g/cm 3. NDS: 1900 mg/m 3. NDSCh: 3000 mg/m 3, LC50 (szczur, inhalacja) mg/m 3 (4 h). Substancja słabo drażniąca, o umiarkowanym wpływie depresyjnym na ośrodkowy układ nerwowy. Może wywołać łzawienie oczu, kaszel. W stężeniach przekraczających najwyższe dopuszczalne wartości mogą wystąpić: ból, zawroty głowy, duszność, zaburzenia oddechowe, pobudzenie psychoruchowe, następnie senność. Objawy ustępują szybko po przerwaniu narażenia. Oblanie lub skażenie skóry skroplonym gazem może wywołać jej zaczerwienienie i odmrożenie. Skażenie oczu skroplonym gazem może wywołać ostry stan zapalny i odmrożenia. Cyjanek Stan skupienia w temp. 20 C: ciało stałe (rozpływa się pod wpływem wilgoci z uwolnieniem cyjanowodoru HCN). Barwa: biały proszek lub kryształy. Zapach: gorzkich migdałów, gryzący, charakterystyczny. Substancja bardzo toksyczna o działaniu duszącym, powoduje niedotlenienie tkanek, zwłaszcza ośrodkowego układu nerwowego. Drogi wchłaniania: stały z przewodu pokarmowego, przez nieuszkodzoną skórę; w postaci pyłu lub par roztworu przez drogi oddechowe. Narażenie na pył i pary roztworów może wywołać bóle i zawroty głowy, ogólne osłabienie, utratę łaknienia, przewlekłe stany zapalne spojówek oraz zmiany skórne w postaci swędzących grudek, pęcherzyków i innych wykwitów. Mogą wystąpić: przewlekłe stany zapalne błony śluzowej nosa z upośledzeniem drożności nosa i krwawieniami, duszność, drgawki, utrata przytomności, zatrzymanie oddechu, zapaść i zgon. Najmniejsza dawka śmiertelna drogą pokarmową oceniana jest na ok. 3 mg/kg, tj. 200 mg (przy masie ciała ok. 70 kg). 17

3 Rok Ogółem Mężczyźni Kobiety Tab. 1. Liczba zamachów samobójczych zakończonych zgonem Wiek Liczba zamachów i więcej 113 wiek nieustalony 367 Tab. 2. Wiek osób podejmujących zamachy samobójcze w 2014 r. pruski). Coraz częściej opisywane są przypadki trucia się w Polsce tymi substancjami. Pomimo rygorystycznych przepisów, jakie zostały określone w Ustawie o substancjach chemicznych z 1967 roku, zakupienie tych związków zostało ułatwione poprzez ustawę z 2002 roku, zmieniającą poprzednią, która dopuszcza do wolnego obrotu substancje trujące, bez rygoru rejestracji czy zezwolenia. Cyjanki i ich pochodne można zakupić jako substancje wykorzystywane do odzysku złota, srebra lub gotowe produkty do srebrzenia, wywoływaczy w fotografii barwnej. Istnieją również instytucje sprzedające w niewielkich ilościach cyjanek potasu jako czysty produkt naukowy. Dodatkowo pochodną cyjanku można zatruć się, zjadając 6-8 szt. (dla dzieci) i szt. (dla dorosłych) gorzkich migdałów, dostępnych w większości sklepów ze zdrową żywnością. Pyły cyjanku, opary czy wydzielający się cyjanowodór z wilgotnych soli cyjanków lub ich roztworów czy ich termicznego rozkładu stwarzają ogromne zagrożenie dla jednostek ratowniczych oraz przypadkowych osób postronnych przebywających w miejscu popełnienia samobójstwa. Zagrożenie to jest szczególnie duże ze względu na niewielkie dawki śmiertelne. Niekiedy osoby popełniające samobójstwo zwiększają ilość gazowego cyjanowodoru przez dodanie kwasu (np. solnego) do cyjanków lub ich pochodnych. Proces ten zwiększa gwałtownie szybkość i ilość wydzielanego cyjanowodoru, wielokrotnie przekraczające dawki śmiertelne. Kolejnym związkiem silnie trującym jest arszenik (trójtlenek arsenu). Ma postać białego proszku, przez co, unosząc się w powietrzu, stwarza zagrożenie dla osób przebywających w pomieszczeniu, w którym go użyto. Podobnie może być z silnie trującą strychniną czy brucyną, te dwie substancje, w przeciwieństwie do arszeniku, są trudniej dostępne (choć do kupienia przez internet). Opisane powyżej trzy substancje były używane do sporządzania trutki na szczury i jako produkt kolekcjonerski jest dostępny w internetowych portalach handlowych. Do coraz częściej stosowanych gazowych trucizn zaliczamy siarkowodór, otrzymywany w szczególności w wyniku zmieszania (łatwo dostępnych) kwasów (solny, siarkowy) z produktami ochrony roślin, szczególnie siarkowe produkty grzybobójcze. Siarkowodór ma charakterystyczny nieprzyjemny zapach, jednak organizm ludzki bardzo szybko 18

4 Cyjanowodór Zapach: gorzkich migdałów, gryzący, parzący, charakterystyczny. Próg wyczuwalności zapachu: 0,22-5,6 mg/m 3 (zapach gorzkich migdałów wyczuwany przez osoby wrażliwe może być sygnałem ostrzegającym o zwiększeniu stężenia HCN powyżej stężenia bezpiecznego). LCL 0 (człowiek, inhalacja) 224 mg/m 3 (do 5 min). Substancja bardzo toksyczna, dusząca blokuje oddychanie tkankowe; działa drażniąco. Drogi wchłaniania: przez drogi oddechowe, skórę, z przewodu pokarmowego. Cyjanowodór w postaci gazu lub par wywołuje zaczerwienienie spojówek i ból oczu. Może wystąpić sinica albo czerwone zabarwienie skóry. W stężeniach 4-13 mg/m 3 może spowodować zwiększenie zawartości methemoglobiny we krwi, osłabienie, ból i zawroty głowy, zaczerwienienie garda, wymioty, rumieniowe zmiany skóry, powiększenie tarczycy. W stężeniach do ok. 130 mg/m 3 następują przyspieszenie i pogłębienie oddechów, bicie serca, utrata przytomności, drgawki, obrzęk płuc, zatrzymanie oddechu i śmierć w ciągu 1 godziny. W stężeniach mg/m 3 HCN powoduje natychmiastowy zgon. Arszenik Stan skupienia w temp. 20 C: ciało stałe. Barwa: biały proszek (pył). Zapach: bez zapachu. Próg wyczuwalności zapachu: brak danych. NDS 0,01 mg/m 3 (arsen i jego związki nieorganiczne). LDL 0 (człowiek, doustnie) 29 mg/kg. Substancja drażniąca, bardzo toksyczna; uszkadza: naczynia włosowate, układ naczyniowy, mięsień sercowy, wątrobę, nerki, układ nerwowy; rakotwórcza dla człowieka. Drogi wchłaniania: przewód pokarmowy. Pyły wywołują: piekący ból i łzawienie oczu, zaczerwienienie spojówek, piekący ból śluzówki nosa, gardła, kaszel, duszność, objawy oskrzelowe. Skażenie skóry prowadzi do jej podrażnienia i stanu zapalnego. Skażenie oczu wywołuje piekący ból i łzawienie oraz oparzenia. Drogą pokarmową wywołuje w ciągu paru minut, do kilku godzin, gwałtowne wymioty, silne bóle brzucha, nasiloną biegunkę, krwiste stolce, utratę płynów i elektrolitów. Zatruciu towarzyszy spadek ciśnienia tętniczego krwi z ryzykiem wstrząsu, zaburzenia czynności serca; następują zaburzenia świadomości, śpiączka i zgon. Dawka śmiertelna drogą pokarmową wynosi od 75 mg. Strychnina Brucyna ma podobne działanie i właściwości co strychnina. Stan skupienia w temp. 20 C: ciało stałe. Barwa: bezbarwne kryształy lub biały proszek (pył). Próg wyczuwalności zapachu bez zapachu. Po przedostaniu się do krtani ma drażniący i gorzki smak. NDS 0,15 mg/m 3. LDL 0 (człowiek, doustnie) 30 mg/kg. Substancja bardzo toksyczna, wywołuje drgawki, powoduje uszkodzenie wątroby i nerek. Drogi wchłaniania: układ oddechowy, przewód pokarmowy. W postaci pyłu wywołuje łzawienie i zaczerwienienie spojówek, a następnie: sztywność mięśni, bolesne skurcze mięśni, drgawki, utratę przytomności i zgon. Na ogół drgawkom nie towarzyszy utrata przytomności. Utrata przytomności bezpośrednio poprzedza zgon. Drgawki mogą wystąpić już po 5 minutach od momentu narażenia inhalacyjnego i po 15 minutach od czasu spożycia. Skażenie oczu wywołuje łzawienie i zaczerwienie spojówek. Drogą pokarmową wywołuje mdłości, wymioty, ból brzucha oraz objawy jak w zatruciu inhalacyjnym. Dawka śmiertelna drogą pokarmową od 800 mg. (jeszcze przed wystąpieniem objawów zatrucia) przyzwyczaja się do zapachu, co powoduje pozorne jego zanikanie. Taka sytuacja może stwarzać ogromne zagrożenie dla ludzi w miejscu, gdzie przedostaje się gaz. Coraz częstsze staje się zatrucie gazowym chlorem. Gaz ten w dużych ilościach można otrzymać poprzez zmieszanie łatwo dostępnego podchlorynu sodu (np. środki wybielające na bazie chloru, środki do dezynfekcji toalet) z jakimkolwiek kwasem (np. octem, kwaskiem cytrynowym), a w celu zwiększenia ilości wydzielania się chloru poprzez zmieszanie z kwasem solnym. Gazowy chlor oprócz zagrożenia zatruciem i poparzeniem chemicznym może stwarzać zagrożenie poprzez gwałtowne reakcje z wieloma substancjami i metalami. Podsumowanie W artykule przedstawiono najważniejsze i najczęściej (możliwe) występujące substancje stosowane przez osoby dokonujące aktu samobójczego za pomocą chemicznych lub przemysłowych substancji trujących, z których, w wyniku mieszania, może wydzielić się substancja toksyczna. Jak wiadomo, na rynku detergentów i środków ochrony roślin pojawiają się ciągle nowe substancje, a ich wzajemne mieszanie może powodować wydzielanie się nie opisanych tutaj substancji trujących. Dlatego na miejscu akcji ratowniczej ważne są: w przypadku danych o substancji bezwzględne, pełne zabezpieczenie osoby udzielającej pomocy, w szczególności uniemożliwienie przedostanie się drogą oddechową, pokarmową oraz przez skórę; identyfikacja rodzaju substancji trującej na podstawie przeprowa- 20

5 dzonej analizy objawów, analizy instrumentalnej dostępną aparaturą przez jednostki ratownicze; po identyfikacji (szybkie) określenie zagrożenia, jakie może ta substancja stwarzać dla otoczenia, jak i samego ratownika; wyznaczenie strefy bezpieczeństwa i ewentualne zabezpieczenie (ewakuacja) osób postronnych (z otoczenia) do strefy bezpiecznej; w przypadku niestwierdzenia zgonu samobójcy czy innych osób poszkodowanych zastosowanie odpowiednich środków ratowniczych zgodnych dla zatrucia daną substancją, przede wszystkim: wynieść zatrutego z miejsca narażenia; nie wywoływać wymiotów; zapewnić spokój w pozycji siedzącej lub ułożyć w pozycji bocznej ustalonej (jeżeli osoba jest nieprzytomna); usunąć z jamy ustnej ruchome protezy lub ciała obce; odessać przez cewnik strzykawką wydzielinę z nosa; jeżeli osoba oddycha, podawać tlen przez maskę, gdy nie oddycha, zastosować sztuczne oddychanie metodą usta-usta albo za pomocą aparatu typu AMBU; łzawienie i zaczerwienienie oczu, obrzęk powiek, światłowstręt uzasadniają płukanie oczu wodą, najlepiej bieżącą; dodatkowo w takim przypadku chronić oczy przed światłem; uwaga: osoba udzielająca pomocy musi nosić rękawice i odzież ochronną; w przypadku zatrucia cyjankami (cyjanowodorem) dodatkowo: jeżeli zatruty oddycha, podawać tuż pod nos do wdychania przez 1/2 minuty azotyn amylu; nie podawać, jeśli nie ma pewności, że utrata przytomności jest wywołana cyjankami (ryzyko spadku ciśnienia krwi); nie Siarkowodór Zapach: zgniłych jaj. Próg wyczuwalności zapachu: od 0,0007 do 0,2 mg/m 3. Powyżej 4 mg/m 3 zapach jest odczuwany jako bardzo silny, jednak przy jeszcze wyższych stężeniach, przekraczających 300 mg/m 3, staje się niewyczuwalny z powodu natychmiastowego porażenia nerwu węchowego. Gęstość gazu względem powietrza w temp. 20 C: 1,07. NDS 10 mg/m 3. NDSCh 20 mg/m 3. Siarkowodór jest silnie trujący. Jako stężenie niebezpieczne dla zdrowia przyjmuje się 6 mg/m 3. Stężenie 100 mg/m 3 powoduje uszkodzenie wzroku, natomiast przy stężeniu powyżej 1 g/mł śmierć może nastąpić już w wyniku zaczerpnięcia jednego oddechu. Działanie ogólne polega na blokowaniu tkankowych enzymów oddechowych oraz w małych stężeniach na pobudzeniu, a potem porażeniu układu oddechowego (w dużych stężeniach dochodzi do natychmiastowego porażenia). W dużych stężeniach wskutek porażenia węchu brak ostrzegawczego sygnału, jakim jest przykra woń siarkowodoru. Przy małych stężeniach najpierw występuje podrażnienie spojówek i rogówki oczu, a potem pojawiają się: kaszel, mdłości, ślinienie, ból głowy, obniżenie ciśnienia tętniczego, przyspieszenie tętna; po dłużej trwającym narażeniu może wystąpić obrzęk płuc. Chlor Barwa: zielonkawożółta. Zapach: ostry, przenikliwy, duszący, drażniący. Gęstość gazu względem powietrza (0 C, 1013 hpa): 2,49. Próg wyczuwalności zapachu: 0,2 mg/m 3. NDS 1,5 mg/m 3. NDSCh 9 mg/m 3. LCL 0 (człowiek, inhalacja) 2530 mg/m 3 (30 min). Substancja bardzo aktywna chemicznie, łączy się bezpośrednio ze wszystkimi pierwiastkami z wyjątkiem gazów szlachetnych, węgla, fluoru, tlenu i azotu. Z wieloma związkami nieorganicznymi i organicznymi reaguje gwałtownie lub wybuchowo lub tworzy związki o właściwościach wybuchowych. Działa korodująco na większość metali, szczególnie pod wpływem wilgoci. Jest silnym utleniaczem. Toksyczny, drażniący i duszący gaz; w zetknięciu z wilgotną powierzchnią błon śluzowych powstaje kwas podchlorawy, chlorowodór, wolne rodniki tlenowe i inne związki chlorowe o silnym działaniu antybiologicznym, żrącym i nekrotyzującym. W stężeniach ok. 4 mg/ m 3 powoduje piekący ból oczu, łzawienie, przekrwienie spojówek, powyżej 4 mg/m 3 uszkodzenie rogówki, ból garda; w stężeniach ok. 80 mg/m 3 napady kaszlu, niekiedy z wymiotami i krwista wydzielina, uczuciem duszenia się, ucisku w klatce piersiowej, bólu za mostkiem; w stężeniach mg/m 3 obrzęk płuc, spadek cienienia tętniczego, zatrzymanie akcji serca. Gaz w stężeniu powyżej 3000 mg/m 3 może spowodować śmierć po 2-3 wdechach. wywoływać wymiotów; osobie przytomnej podać natychmiast do wypicia zawiesinę węgla (carbo medicinalis) co najmniej 70 g w 0,5 l wody; uwaga: osoba udzielająca pomocy musi nosić rękawice i odzież ochronną, a w pomieszczeniu skażonym maskę gazową z filtrem do HCN. q Piśmiennictwo 1. Sęk H.: Psychologia kliniczna. T. 1, 2. PWN, Warszawa HYPERLINK policja.pl/st/wybrane-statystyki/samobojstwa st/wybrane-statystyki/samobojstwa. 3. Dane toksykologiczne zaczerpnięto z Kart Charakterystyki Centralnego Instytut Ochrony Pracy, ul. Czerniakowska 16, Warszawa. 21