a trasę Bydgoszcz - Królewiec - Kolejowy Urząd Poczty Nr 11, przeniesiony ponownie z Gdańska do

Transkrypt

1 Krystyn Mróz Rys.000 Rys. 000A Królewska Dyrekcja Kolei Wschodniej - OSTBAHN w Bydgoszczy w latach i działający na jej liniach kolejowych - Kolejowy Urząd Pocztowy Nr XI. /Eisenbahn-Postamt Nr XI/ Powstanie Królewskiej Dyrekcji Kolei Wschodniej w Bydgoszczy w 1849 r. poprzedziło wpierw - otwarcie trasy kolei 15 sierpnia 1843 r. z Berlina do Szczecina, zbudowanej przez Towarzystwo Drogi Żelaznej Berlińsko-Szczecińskiej. W 1846 r. połączono Szczecin z Starogardem Szczecińskim, a nowe zawiązane w marcu 1846 r. Towarzystwo Drogi Żelaznej Stargardzko-Poznańskiej otworzyło trasę 10 sierpnia 1848 r. przez Krzyż do Poznania.1 Do składu pociągu od dołączono wagon pocztowy /rys. 1 przedstawia ambulans belgijski/2 podległy Pocztowemu Urzędowi Spedycyjnemu Nr 3 w Berlinie / Pocztowe Urzędy Spedycyjne powołano w Królestwie Prus: Nr 1-4 w Berlinie, Nr 5 w Wrocławiu, Nr 6 w Hale, Nr 7 w Magdeburgu, Nr 8 w Deutz/ z odpowiednimi stemplami kursowymi /rys. 2-4/. Dla wygody r. uruchomiono w budynku dworca kolejowego wpierw jako oddział Urzędu Pocztowego Bydgoszcz, przekształconego następnie w Spedycyjny Urząd Pocztowy Nr 11 / Eisenbahn - Postamt Nr XI /, a dla potrzeb nadawczych wynajmowano pomieszczenia w kamienicy przy ul. Dworcowej 39, aż do czasu wybudowania w latach przy obecnej ul Zygmunta Augusta 2 /obok dworca kolejowego/ gmachu Urzędu Ekspedycji Pocztowej - istniejącej do dziś 7. Jest to jedyna informacja o lokalizacji biura Postamtu Nr XI gdyż Von R. Schülmann nie znalazł potwierdzenia jego lokalizacji w bogatych zasobach archiwalnych Niemiec. 19 lipca 1852 r. dotarł przez Tczew do Gdańska pierwszy pociąg próbny. Uroczystego otwarcia linii /158,6 km/, dokonał król Fryderyk Wilhem IV - 5 sierpnia 1852 r. Dziennik Urzędowy Królewskiego Departamentu Poczty Nr 37, Zarządzenie Generalne Generalnego Urzędu Poczty Nr podaje: Dla ruchu pocztowego między Bydgoszczą a Gdańskiem ustanawia się Urząd Spedycyjny, który oznaczony będzie Nr 11 z siedzibą w Bydgoszczy, a podległy będzie tamtejszej Królewskiej Naczelnej Dyrekcji Poczty. Berlin, dnia 21 czerwca W ambulansach zaczęto stosować nowy typ stempla - trzywierszowy - stacja wyjściowa, data, nr kursu i stacja docelowa /rys /, a do kasowania znaczków na trasie Bydgoszcz - Tczew stempel kursowy z nr 1768 /rys.28/. Rys Rys. 29 St.M.Koziarski - Sieć kolejowa Polski w latach , PIW Instytut Śląski w Opolu, Opole str. 43 Von R. Schülmann - Postalisches aus Bromberg/Bydgoszcz - Hanower, im Juni str. 12 J.Księski - Poczta w Bydgoszczy - Katalog KWF Bydgoszcz '650 - PZF ZO Bydgoszcz str.71 Von R. Schülmann - Postalisches aus Bromberg/Bydgoszcz - Hanower, im Juni str. 13

2 Rys. 30 Rys. 31 Rys. 32 Rys. 33 Rys. 34 Rys października 1852 r. uruchomiono 84 km trasę z Malborka przez Elbląg do Braniewa. D.U. Nr 51 z r. wprowadza na tej trasie Ambulanse Spedycji Pocztowej Nr 12 i będą podporządkowane Urzędowi Spedycji Poczty Nr 11 - będzie stosował do kasowania znaczków stempel z nr 1781 /rys. 29/ 9. Od 2 sierpnia 1853 r. oddano do użytku trasę z Braniewa do Królewca. Tym samym obsługę odcinka Malbork - Królewiec /stemple kursowe rys / powierzono Spedycyjnemu Urzędowi Poczty Nr 11 w Tczewie, przeniesionemu z Bydgoszczy. Urząd ten zmienia ponownie siedzibę w lipcu 1854 r. do Gdańska 10. Rys. 36 Rys. 37 W D.U. Nr 4 z , Zarządzenie Nr 20 - zmieniono nazwę ze Spedycyjny Urząd Pocztowy, na Kolejowy Urząd Pocztowy i z Ambulanse Spedycji Pocztowej, na Kolejowe Ambulanse Pocztowe. 18 km odcinek Malbork - Tczew z mostami na Leniwce i Nogacie oddano do użytku 12 października 1857 r. Dziennik Urzędowy z Nr 115 potwierdza otwarcie skrótu z Berlina przez Frankfurt n/odrą do Krzyża i wspomnianego wyżej odcinka Tczew - Malbork. Oznacza to otwarcie całej trasy Berlin Królewiec. Ambulanse Berlin - Bydgoszcz /rys / obsługuje Kolejowy Urząd Poczty Nr 4 w Berlinie, a trasę Bydgoszcz - Królewiec - Kolejowy Urząd Poczty Nr 11, przeniesiony ponownie z Gdańska do Bydgoszczy. Kolejowy Urząd Pocztowy Nr 12 ulega likwidacji 11. Rys. 38 Rys. 39 Rys. 40 Rys. 41 Rys. 42 Rys. 43 Rys. 44 Rys. 45 Kursowy stempel Berlin - Bydgoszcz z nr kursu IV /rys. 41/ - znany dotychczas w jednym egzemplarzu Von R. Schülmann - Postalisches aus Bromberg/Bydgoszcz - Hanower, im Juni str Ibidem, str. 14 1Ibidem, str. 14

3 Rys. 46 Rys. 47 Rys. 48 Rys. 49 Rys. 50 Rys. 51 Rys. 52 Rys i przedstawiają stemple z odmianą kroju pisma, bez kropki po nazwie stacji czy bez nr. kursu. Poniżej stemple ambulansowe z trasy Bydgoszcz - Królewiec i powrotne z odmianami kroju pisma, czy brakiem nr kursu /rys, 53-59/. Rys. 53 Rys. 55 Rys. 54 Rys. 56 Rys. 57 Rys. 58 Rys. 59 W latach doprowadzono kolej wschodnią do Ejdkun i Wierzbołowa /rys /, a w dwa lata później jej szerokotorowe przedłużenie przez Kowno do Landwarowa koło Wilna, gdzie połączyła się z oddaną w 1862 r. drogą żelazną warszawsko-petersburską 12. Na szczególną uwagę zasługują stemple ambulansów Bromberg - Eydkuhnen z wyróżnikiem 5 i 13 wyrażone cyframi arabskimi / pierwszy raz spotykam taki ewenement / rys. 64 i 65 oraz stempel Eydkuhnen - Bromberg IV rys dotąd nieopisane w znanej mi literaturze. Również pisownia stacji Eydkunen lub Eydtkuhnen - rys. 70 i 71 jak też brak oznaczenia nr kursu ambulansu rys. 72 i 73 wymagają dalszych badań. Rys. 60 Rys. 61 Rys. 62 Rys. 64 Rys Rys. 67 Rys. 63 Rys. 65 Rys. 68 Rys Von R. Schülmann - Postalisches aus Bromberg/Bydgoszcz - Hanower, im Juni str. 14

4 Rys. 70 Rys. 71 Rys. 72 Rys. 73 Wg Dziennika Urzędowego Nr 117 z r. poczta z i do Rosji będzie kierowana już nie przez Tylżę i Tawrogi do Królewca w Pr., lecz na Głównej Trasie Pocztowej Ejtkunen - Bydgoszcz. Odpowiednie rosyjsko-pruskie uzgodnienia weszły w życie z dniem r. Na podstawie tych uzgodnień worki z listami i wiązki /pakiety/ z Rosji były otwierane w Pocztowych Ambulansach Kolejowych Nr XI i sprawdzane z listami opatrując listy opłacone czerwonym stemplem - Aus Russland Franco, a nieopłacone czerwonym stemplem Aus Russland i czarnym Porto /rys 74-76/, a na odwrocie stemplem kursowym13. Rys. 74 Rys. 75 Rys. 76 Powyższe stemple nadejścia na granicę zastąpiono w 1863 r. dwuobrączkowymi, czerwonymi stemplami nadawczymi i odpadło odbijanie trzywierszowego stempla kursowego /rys /. Na uwagę zasługuje stempel FRANCO III, dotąd nieopisany w znanej mi literaturze /rys. 80/. Na rys stempel w kolorze czarnym znany w kilku egzemplarzach. Na rys. 84 i 85 mało czytelne wyróżniki literowe po nr kursu też nieopisane w literaturze. Rys. 77 Rys. 79 Rys. 80 Rys. 81 Rys. 82 Rys. 83 Rys.84 Rys.85 Tak zakończyło się główne założenie - połączenia stolicy Prus - Berlina z stolicą Prus Wschodnich Królewcem i z granicą Rosji a dalej z St. Petersburgiem i Moskwą. 3 13Ibidem, str. 14

5 Przykładowy rozkład jazdy Berlin - St.Petersburg z roku 1867 /rys.86/. Rys.86 Umowa na połączenie Berlina z Warszawą została zawarta przez Prusy i Rosję dopiero r. Otwarcie wybudowanej trasy następowało: Bydgoszcz - Toruń i Toruń - Otłoczyn Aleksandrowo /granica Prus/ r. Pocztowe Ambulanse Kolejowe podlegały Pocztowemu Urzędowi Kolejowemu Nr XI w Bydgoszczy i posługiwały się stemplami kursowymi: Bydgoszcz - Aleksandrów 14/rys /. Rys. 87 Rys. 88 Rys. 89 Natomiast do potwierdzenia kontroli poczty przychodzącej z Rosji, przystawiano czerwone stemple AUS POLEN über EISENB. POST-BUR.XI. - FRANCO I, II lub PORTO I, II 15 /rys /. Kontrola zaczynała się w ambulansie, tuż po przekroczeniu granicy Prusy - Rosja, po zmianie pracowników poczty rosyjskiej na pruskich. W białym polu brakuje mi odbitki z stemplem AUS POLEN... PORTO I. Rys Rys. 91 Rys.92 14Von R. Schülmann - Postalisches aus Bromberg/Bydgoszcz - Hanower, im Juni str Von R. Schülmann - Postalisches aus Bromberg/Bydgoszcz - Hanower, im Juni str. 15

6 Rys. 93 Rys. 94 Rys. 95 Rys. 96 W wyniku upadku Powstania Styczniowego - Królestwo Polskie utraciło autonomię - w stemplach od r. zmieniono napis z AUS POLEN... na AUS RUSLAND /rys / i stosowano do 1872 r., kiedy to zaprzestano oznaczania przesyłek stemplami pochodzenia. Jednak przejściowo stempel AUS POLEN... PORTO II stosowano jeszcze w 1866 r. 17 /rys /. Rys. 97 Rys. 98 Pozostałe stemple na trasie Bydgoszcz - Warszawa, stosowane w Królestwie Polskim pozostawiam do przedstawienia koledze Jerzemu Jakubikowi z Warszawy. Przy liniach kolejowych usytuowano linie telegraficzne: Szczecin - Krzyż - Poznań i Krzyż - Bydgoszcz uruchomione r.18, a na trasie Bydgoszcz - Warszawa - w 1862 r. /rys /. Rys. 99 Rys Ibidem, str Ilse Popp - Leitwege und transitstempel der grenzüberschreiden post von Polen nach Preussen und westlichen länden - Handbrief Nr 393/ str S. Kalemba - Rozwój bydgoskiego węzła kolejowego str. 19

7 Siedziba telegrafu mieściła się w budynku Naddyrekcji Poczty. W 1971 r. powołano w Bydgoszczy Urząd Telegraficzny, który w 1886 r. obsługiwał ponad 60 użytkowników. Trasy kolejowe, które po ich uruchomieniu zostały przydzielone Pocztowemu Urzędowi Kolejowemu Nr 11 w Bydgoszczy: - Wystruć /Insterburg/ - Tylża /rys / - otwarta /Dz. Urz. Nr.24 z /, - Królewiec - Bartoszyce /rys. 103/ - otwarta / Dz. Urz. Nr 35 z /, - Bartoszyce - Kętrzyn - otwarta / Dz.Urz.Nr.24 z /, - Kętrzyn - Ełk - otwarta / Dz. Urz. Nr 72 z / 19. Rys. 101 Rys. 102 Rys. 103 Następna linia Pruskiej Kolei Wschodniej OSTBAHN powstała w celu skrócenia trasy Piła - Tczew przez Złotów / r./ - Zblewo / r./ i równolegle z Tczewa do - Zblewo / r./. Długość trasy - 180,4 km skracała o 94,4 km i czas jazdy o prawie 3 godz. - wobec dotychczasowej przez Bydgoszcz /274,8 km/. Na nowej trasie wprowadzono ambulanse pocztowe, podległe Kolejowemu Urzędowi Poczty Nr 18 w Berlinie20 oraz stemple dokumentujące opracowane przesyłki - rys Rys. 104 Rys. 105 Rys. 106 Również w tym Dzienniku Urzędowym Zarządu Poczty Rzeszy Niemieckiej Nr 59 - Generalne Zarządzenie Generalnego Urzędu Poczty Nr 161 z dnia r., podaje o ponownym przeniesieniu Pocztowego Urzędu Kolejowego Nr 11 z Bydgoszczy do Tczewa i powierza zarządzanie i dozór poczty na trasach: Tczew-Ejtkuny, Tczew-Bydgoszcz i Tczew-Nowy Port 21. Spowodowało to wycofanie ambulansu Bydgoszcz - Gdańsk. Na rys. 107 pokazano schemat podległych połączeń Pocztowego Urzędu Kolejowego Nr Rys Von R. Schülmann - Postalisches aus Bromberg/Bydgoszcz - Hanower, im Juni str Ibidem, str Ibidem, str. 16 2Von R. Schülmann - Postalisches aus Bromberg/Bydgoszcz - Hanower, im Juni str. 16

8 Stemple stosowane w ambulansach linii Tczew - Ejtkuny /rys / i Bydgoszcz - Tczew /rys /. Rys. 108 Rys. 109 Rys 112 Rys. 110 Rys. 111 Rys. 113 Rys. 114 Rys. 115 Rys. 116 Rys. 117 Pozostałe linie kolejowe wybudowane przez Pruską Kolej Wschodnią OSTBAHN: - Toruń - Wąbrzeźno - Jabłonowo Pomorskie r., - Gierdawy - Korsze - Czerwonka r., - Jabłonowo Pomorskie - Iława - Ostróda r., - Czerwonka - Olsztyn r., - Olsztyn - Ostróda r., - Szczecinek - Korzybie - Słupsk - Ustka r., - Korzybie - Sławno - Darłowo r., - Szczecinek - Grzmiąca - Białogard r., - Jabłonowo Pomorskie - Mełno - Grudziądz r., - Darkiejmy /Oziersk/ - Gołdap r., - Poznań - Piła - Jastrowie - Szczecinek r., - Gołdap - Olecko - Ełk r., - Grudziądz - Laskowice Pomorskie r.23 Łącznie do roku 1895, Pruskiej Kolei Wschodniej OSTBAHN w Bydgoszczy podlegało wg różnych publikacji blisko 4900 km linii kolejowych. Ruch pasażerski wzrósł z 80 tys. w 1854 r. do 363 tys. w 1895 r. również zaludnienie Bydgoszczy z 10 tys. wzrosło do 40 tys. W końcu 1857 r., po otwarciu całej trasy Krzyż - Królewiec kursowało już 20 ambulansów pocztowych, a w 1877 r. na wszystkich trasach ich liczba wzrosła do Zarządzanie tak rozległymi trasami przerosło możliwości organizacyjne dyrekcji. Poczynając od roku 1873, dla zarządzania poszczególnymi rejonami powołano komisje kolejowe: w Berlinie, Bydgoszczy, Królewcu, Gdańsku, Toruniu r., Pile, Słupsku i Szczecinie. Od r. zaprzestano używać w nazwie dyrekcji określenia Kolej Wschodnia r. rozdzielono państwową sieć kolejową, z dyrekcji bydgoskiej na trzy dyrekcje: bydgoską /rys widokówka wydana w 1914 r./, gdańską i królewiecką St.M.Koziarski - Sieć kolejowa Polski w latach , PIW Instytut Śląski w Opolu, Opole str S. Kalemba - Rozwój bydgoskiego węzła kolejowego BTW, Prace popularnonaukowe nr 10, Bydgoszcz 1976 /Dzieje zakładów naprawczych taboru kolejowego w Bydgoszczy / - str Ibidem, str. 21

9 Rys. 118 Dokładny schemat Sieci Kolei Wschodniej do roku 1895 wykonał Michał Jerczyński. Zamieścił go w internetowym opracowaniu OSTBAHN i nie tylko.. /rys. 119/. Rys. 119 W uzupełnieniu należy dodać informacje o administracyjnym przemianowaniu od stycznia 1875 r. Kolejowych Urzędów Pocztowych na Urzędy Poczty Kolejowej, a Kolejowe Ambulanse Pocztowe na

10 Poczty Kolejowe /Ambulanse Kolejowe/ 26. Urzędy Poczty Kolejowej przyjmują obligatoryjnie Nr 2 /rys. 120/ - postanowienie z Berna na Światowej Konwencji Pocztowej w październiku 1875 r. /jeśli w danej miejscowości jest ich więcej/. Na rys. 121 najpóźniejsza, znana mi data użycia stempla ramkowego. Jako jedyny z typu ramkowego w Bydgoszczy, miał wstawiony rok nadania przesyłki, stosowany w innych typach stempli nadawczych od 1862 r. Rys. 120 Rys. 121 Zarządzeniem Nr 93 z r. wprowadził Urząd Poczty Rzeszy owalne stemple trasy, które służyły jako jeden stempel dla trasy docelowej i powrotnej, z numerem ambulansu w pociągu /przykładowe stemple tras na rys / dopuszczając używanie dotychczasowych stempli trzywierszowych do roku Rys. 122 Rys. 123 Rys. 124 Rys. 125 Rys. 126 Rys. 127 Rys. 128 Rys. 129 Rys. 130 Rys. 131 Pomijam szczegółowe przedstawienie połączenia przez Inowrocław, Gniezno z Poznaniem od r. podległej Dyrekcji Poczty w Poznaniu a wybudowanej przez Kolej Górnośląską. Na uwagę zasługują tu trzywierszowe i ramkowe stemple ambulansowe znane dotąd w 1 /rys / oraz 2 egzemplarzach /rys /, a znajdowały się przez ponad 40 lat w zbiorze kol. Wojciecha Bartoszewicza z Bydgoszczy. Pokazane stemple z wyróżnikami a oraz c na rys. 136 i 137 sugerują, że pozostał dalej nieodkryty stempel z wyróżnikiem b Rys. 132 Rys. 133 Rys. 134 Rys. 135 Rys. 136 Rys. 137 Rys 138 Pomimo wprowadzenia zarządzeniem Urzędu Poczty Rzeszy Nr 93 z r. stempli owalnych, na trasie Poznań - Bydgoszcz stosowano jeszcze w 1890 r. stemple ramkowe /rys.139 i 141/. Na rys. 142 pokazany stempel z wyróżnikiem c, sugeruje na obsługę ambulansu przez co najmniej trzech urzędników poczty Von R. Schülmann - Postalisches aus Bromberg/Bydgoszcz - Hanower, im Juni str Von R. Schülmann - Postalisches aus Bromberg/Bydgoszcz - Hanower, im Juni str. 16

11 Rys. 139 Rys. 140 Rys. 141 Rys. 142 Rys. 143 Powyższe opracowanie oparłem głównie na własnym materiale, zawartym w eksponacie prezentowanym na wystawie w Katowicach TRANSPORT Dużo ciekawych pozycji w trakcie opracowywania zostało pominiętych - jak np. jedyny znany mi list ze stemplem numerowym 191, nadany na poczcie dworcowej i przewieziony do Piły ambulansem kolejowym /rys. 144/. Rys. 144 Wykonane skany stempli pozostawiłem nieretuszowane, aby pokazać jak wiele pozycji trzeba przeszukać by uzyskać jak najczytelniejszą odbitkę stempla. Przedstawiłem mój obecny stan wiedzy w tym temacie i mile widziane będą wszelkie uwagi i uzupełnienia, o przedstawionych odmianach stempli ambulansowych oraz dworcowych. Dla zainteresowanych podaję kontakt mailowy: krystynmroz@wp.pl. Wspomniany eksponat jest jednym z siedmiu opracowanych i prezentowanych na wystawach konkursowych, z całego cyklu poświęconego historii poczty w Bydgoszczy.