Wyrównanie szkody: Poza lex Aquilia. Jakub Urbanik, Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego

Transkrypt

1 Wyrównanie szkody: Poza lex Aquilia Jakub Urbanik, Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego

2 Rozszerzenie odpowiedzialności za szkodę majątkową Edictum de servo corrupto Edictum de effusis vel deiectis, positis aut suspensis Edictum adversum nautam, cauponem et stabularium de damno aut furto Edictum de metu Edictum de dolo

3 Delikty pretorskie Quasi-delikty

4 edictum de servo corrupto D pr. (Ulpianus, ks. 23 kom. do Edyktu) Pretor ogłasza Gdyby było wiadomo, że ktoś przyjął lub przekonał podstępnie czyjegoś niewolnika lub czyjąś niewolnicę, przez co uczyniłby jego lub ją gorszymi, ile rzecz ta byłaby warta, na tyle razy dwa udzielę skargi.

5 edictum de servo corrupto D (Ulpianus, ks. 23 kom. do Edyktu) Czy (sprawca) odpowiada z tytułu tej skargi, jeśli dobrego niewolnika nakłonił do złego, czy też także jeśli złego zachęcił do złego, lub zło mu ukazał, jak czynić? Poprawniej jest przyjąć, że nawet jeśli pokazał złemu, jak złoczynić, odpowiada. I zaiste, jeśli niewolnik i tak by uciekł lub popełnił kradzież, a (sprawca) pochwala taki zamiar, odpowiada; nie należy bowiem chwaląc powiększać skłonności do zła. A zatem czy to dobrego uczynił złym, czy złego pogorszył, uważa się, że psuje niewolnika.

6 edictum de servo corrupto (5) Ten także pogarsza niewolnika, kto go nakłania do kradzieży lub zniewagi, lub ucieczki, lub do podburzania innego niewolnika, lub by zagarnął peculium, lub by się stał kochankiem, lub skłonnym do wałęsania się, lub oddał się złym nawykom, spędzał zbyt wiele czasu na widowiskach lub uwodził, oraz jeśli czy to namową czy przekupstwem przekona zarządcę majątku, by zamieszał czy zafałszował rachunki pana, lub zakłócił sobie powierzony rachunek. D (Paulus, ks. 19 kom. do Edyktu) Lub jeśli czyni niewolnika zbytkownym lub krnąbrnym, lub przekonuje go by popełnił stuprum.

7 Jakie są przypadki gorszenia niewolnika? Jak ogólnie można ująć te przypadki?

8 Z dziejów Apost. Dz. Apost. (Biblia Tysiąclecia) 16.16: Kiedyśmy szli na miejsce modlitwy, zabiegła nam drogę jakaś niewolnica, opętana przez ducha, który wróżył. Przynosiła ona duży dochód swym panom. (17) Ona to, biegnąc za Pawłem i za nami wołała: Ci ludzie są sługami Boga Najwyższego, oni wam głoszą drogę zbawienia. (18) Czyniła to przez wiele dni, aż Paweł mając dość tego, odwrócił się i powiedział do ducha: Rozkazuję ci w imię Jezusa Chrystusa, abyś z niej wyszedł. I w tejże chwili wyszedł. (19) Gdy panowie jej spostrzegli, że przepadła nadzieja ich zysku, pochwycili Pawła i Sylasa, zawlekli na rynek przed władzę, (20) stawili przed pretorami i powiedzieli: Ci ludzie sieją niepokój w naszym mieście. (21) Są Żydami i głoszą obyczaje, których my, Rzymianie, nie możemy przyjmować ani stosować się do nich. (22) Zbiegł się tłum przeciwko nim, a pretorzy kazali zedrzeć z nich szaty i siec ich rózgami. (23) Po wymierzeniu wielu razów wtrącili ich do więzienia, przykazując strażnikowi, aby ich dobrze pilnował. (24) Otrzymawszy taki rozkaz, wtrącił ich do wewnętrznego lochu i dla bezpieczeństwa zakuł im nogi w dyby.

9 Kazusy

10 Kazusy Titus odkrył po wyzwoleniu swojego niewolnika Erosa, że ten regularnie fałszował powierzone mu rachunki, dzięki czemu mógł obdarowywać Clodię, femina famosa. Co może uczynić były właściciel Erosa?

11 Kazusy Titus odkrył po wyzwoleniu swojego niewolnika Erosa, że ten regularnie fałszował powierzone mu rachunki, dzięki czemu mógł obdarowywać Clodię, femina famosa. Co może uczynić były właściciel Erosa? Co jeśli Eros od dawna znany był ze swych niecnych występków? (por. D )

12 Kazusy Titus odkrył po wyzwoleniu swojego niewolnika Erosa, że ten regularnie fałszował powierzone mu rachunki, dzięki czemu mógł obdarowywać Clodię, femina famosa. Co może uczynić były właściciel Erosa? Co jeśli Eros od dawna znany był ze swych niecnych występków? (por. D ) Czy sytuacja by się zmieniła, gdyby Eros, jeszcze jako niewolnik, został zabity przez Marcusa, także jego właściciel straci możliwość uporządkowania swoich rachunków?

13 Kazusy Titus odkrył po wyzwoleniu swojego niewolnika Erosa, że ten regularnie fałszował powierzone mu rachunki, dzięki czemu mógł obdarowywać Clodię, femina famosa. Co może uczynić były właściciel Erosa? Co jeśli Eros od dawna znany był ze swych niecnych występków? (por. D ) Czy sytuacja by się zmieniła, gdyby Eros, jeszcze jako niewolnik, został zabity przez Marcusa, także jego właściciel straci możliwość uporządkowania swoich rachunków? Co wtedy jeśli Marcus zrobił to w świętym oburzeniu, powodowany zgorszeniem?

14

15 Quintus i Livia mają odziedziczonego wspólnie niewolnika, Onesimosa. Wspólnie wynajmują go dźwigania pakunków w porcie w Ostii, a zarobkiem się dzielą. Pewnego dnia znudzony Quintus zabiera Onesimosa na wyścigi rydwanów, następnego na walki gladiatorskie. Onesimosowi tak przypadły do gustu te rozrywki, że przestał pracować. Quid iuris?

16 Quintus i Livia mają odziedziczonego wspólnie niewolnika, Onesimosa. Wspólnie wynajmują go dźwigania pakunków w porcie w Ostii, a zarobkiem się dzielą. Pewnego dnia znudzony Quintus zabiera Onesimosa na wyścigi rydwanów, następnego na walki gladiatorskie. Onesimosowi tak przypadły do gustu te rozrywki, że przestał pracować. Quid iuris? Czy sytuacja by się zmieniła, gdyby Livia miała zapisany w testamencie ususfructus niewolnika Quintusa? (D )

17 Quintus i Livia mają odziedziczonego wspólnie niewolnika, Onesimosa. Wspólnie wynajmują go dźwigania pakunków w porcie w Ostii, a zarobkiem się dzielą. Pewnego dnia znudzony Quintus zabiera Onesimosa na wyścigi rydwanów, następnego na walki gladiatorskie. Onesimosowi tak przypadły do gustu te rozrywki, że przestał pracować. Quid iuris? Czy sytuacja by się zmieniła, gdyby Livia miała zapisany w testamencie ususfructus niewolnika Quintusa? (D ) Co jeśli Onesimos zaraził swoją pasją Pamphilusa, niewolnika Livii? (D )

18 Effusum v. deiectum

19 Effusum vel deiectum D (Ulp. ks. 23 kom. do Edyktu) Jeśli więcej osób mieszka w tym samym mieszkaniu, skąd wyrzucono, skargi udziela się przeciwko każdemu, D (Gaius, ks. 6 kom. do Edyktu prowincjonalnego) Skore przecież nie da się ustalić, kto wyrzucił lub wylał, D (Ulp. ks. 23 kom. do Edyktu) i to solidarnie. Lecz jeśli skargę wniesie się przeciwko jednemu, pozostali zostają zwolnieni D (Paulus, ks. 19 kom. do Edyktu) w chwili wypłaty szkody, a nie litis contestatio; z tytułu spółki, lub innej analogicznej skargi, inni będą winni część szkody, temu, kto zapłacił (całość) D pr. (Ulpianus, ks. 23 tkom. do Edyktu) Lecz jeśli wielu mieszka w mieszkaniu podzielonym, przeciwko temu udziela się skargi, kto mieszka, w części, z której wyrzucono.

20 Regres: D (Ulpianus, ks. 23 kom. do Edyktu) Labeo twierdzi, i zdanie jest to prawdziwe, że należy udzielić skargi analogicznej (do akwiliańskiej) przeciwko wyrzucającemu, kiedy ktoś został zasądzony, bo jego gość lub inna osoba wyrzuciła z mieszkania, ponieważ odpowiada za to z tytułu lex Aquilia. I z pewnością, jeśli wynajął (mieszkanie) wyrzucającemu, będzie miał też skargę z tytułu najmu.

21 Mieszkanie przy Awentynie wynajmuje i zamieszkuje wspólnie 3 braci: Quintus, Sextus i Septimus. Pewnego dnia ich sąsiad Aulus wyrzucił nocnik z balkonu apartamentu zupełnie niszcząc odświętną suknię przechodzącej tamtędy Pulchry. Oceń sytuację prawną.

22 W lipcowy poranek roku 240 Senator Valerius Asiaticus przechadzał się via Ostiensis, kiedy wprost na głowę wylano mu kubeł nieczystości. Rozzłoszczony wbiegł na 5 piętro kamienicy i wdarł się do mieszkania, z którego go oblano. Okazało się, że zajmuje je stale 3 braci: Aulus, Quintus i Sextus. Nieczystości jednak wylała sprzątaczka Syra, niewolnica wynajmującego im lokal Paulusa. Jakie skargi i przeciwko komu może wytoczyć Senator? Co w tej sytuacji mogą zrobić bracia, dlaczego?

23 W II wieku Marcia, wdowa po Aulusie, wynajęła dla swojej córki Lidii mieszkanie w domu, którego właścicielem był Gaius. Podczas nieobecności Lidii wszedł on do jej mieszkania, aby zgodnie z umową posprzątać. Wyglądając przez okno, zrzucił na ulicę naczynie z cennym barwnikiem do tkanin, które spadając poplamiło togę przechodzącego właśnie senatora Valeriusa Asiaticusa. Kto, o co, i przeciw komu ma w tej sytuacji skargę? Odpowiedź uzasadnij.

24 Do mieszkania Marcusa, mieszkającego na czwartym piętrze w kamienicy przy forum Boarium (gdzie handlowano bydłem) wtargnął rozwścieczony byk, niszcząc drzwi mieszkania. Stanął on na balkonie. Właściciel byka Titius widząc zwierzę w niebezpiecznej sytuacji, zaczął je z ulicy uspakajać czułymi słowami. Byk oparł sie o balustradę balkonu i spadł na plac, łamiąc sobie dwie nogi. Spadając przygniótł na śmierć kozę należącą do Gaiusa. Kto, przeciwko komu i na jakiej podstawie może wytoczyć skargę? Odpowiedź uzasadnij.

25 Titius zajmował mieszkanie w budynku przy forum Boarium. W czasie nieobecności Titiusa przyszedł w odwiedziny do jego niewolnicy Lidii, niewolnik Stichus należący do Gaiusa. Stichus, przez nieuwagę, strącił wazę stojąca na balkonie. Waza spadając zabiła przechodzącego ulicą senatora Vanuleiusa. Kto i na jakiej podstawie ponosi odpowiedzialność? Odpowiedź uzasadnij.

26 edictum adversum nautam,cauponem & stabularium de damno aut furto

27 Titius wynajął od Quintusa pokój w gospodzie, wniósł doń cenną wazę oddaną mu w użyczenie przez Aulusa. Wazę ukradł zatrudniony w gospodzie kucharz Septimus. Jakie skargi można wytoczyć w tej sytuacji?

28 FRAUS CREDITORUM P. Ryl. ii 75 (kon. ii w. n.e.), ll Μ[ο]υνάτιος εἶπεν ( ) μέντοι τύπος ἐστὶν καθʼ ὃν ἔκρεινα πολλάκις καὶ τοῦτο δίκαιον εἶναί μοι φαίνεται ἐπὶ τῶν ἐξιστανο μένων (corr. ex ε κ ξιστανο με μενων) ὥστε, εἴ τι ἐπὶ περιγρ[α]φῇ τῶν δανιστῶν ἐποίησαν, ἄκοιρον εἶναι. Munatius powiedział: istnieje reguła wedle której wiele razy sądziłem, i która wydaje mi się sprawiedliwa w przypadku osób, które dokonują cesji majątku: jeśli uczynili to, by szkodzić wierzycielom, (cesja) nie będzie utrzymana w mocy. ll [ἐ]ὰ ν εὑρεθῇ ἐπεκχρη σ ά μ ε ν ος ἐ π ὶ π [ερι]γραφῇ, ἄκοιρον ἔστω. jeśli okaże się, że zaciągnął nowe długi na szkodę, nie będzie to miało mocy.

29 Metus D (Ulpianus, ks. jedenasta kom. do Edyktu) Labeo mówi, że jako groźbę (metus) należy rozumieć nie każdą obawę, lecz (obawę) przed większym złem. D (Gaius, ks. czwarta kom. do Edyktu prowincjonalnego) Mówimy, że groźba objęta tym Edyktem, nie jest (obawą) słabego człowieka, lecz taką która budzi się w człowieku wielkiej stałości.

30 Seia grozi, że pobije Gaiusa, jeśli ten nie odda jej należnych pieniędzy. Gaius to czyni. Czy Seia odpowie z actio quod metus causa?

31 Siła dozwolona? D , Ulpian, 11 ks. komentarza do Edyktu: Julian twierdzi, że ten, który zmusił siłą (vis) swego dłużnika, by zapłacił, nie odpowiada z tego Edyktu, ze względu na naturę tej skargi, która wymaga straty. Chociaż nie można zaprzeczyć, że on (wierzyciel) popadł pod Lex Iulia de vi i stracił prawo do wierzytelności.

32 D , Callistratus, 5 ks. o sądownym rozpoznawaniu spraw: Istnieje decretum boskiego Marka w takich słowach Najlepiej, jeśli sądzisz, że przysługują ci jakieś skargi, byś ich dochodził sądownie. Skoro Marcianus powiedział: żadnej siły nie użyłem, Cesarz powiedział ty sądzisz, że siły używa się tylko wtedy, gdy rani się ludzi? siły używa się i wtedy, gdy ktoś żąda nie za pośrednictwem sędziego, tego, co sądzi, że mu się należy. I dlatego jeśli komukolwiek zostanie przede mną udowodnione, że przyjął lub posiada bez (decyzji) sędziego jakąś rzecz dłużnika lub należne (mu) pieniądze dane bez zgody dłużnika, on sam sobie stwarza prawo w tej sprawie: nie będzie miał prawa do wierzytelności.

33 Dolus D pr.-1 (Ulpianus, ks. jedenasta kom. do Edyktu). Poprzez ten edykt pretor przychodzi z pomocą przeciwko zmiennym i podstępnym osobom, które skrzywdziły innych z pomocą chytrości, tak by ich zło nie było dlań zyskiem, a dla tamtych (skrzywdzownych) stratą. 1. Takie są słowa edyktu: dam ochronę sądową w sytuacjach, w których mówiono by, że skutki zaszły na drodze złego podstępu, o ile nie będzie innej skargi i sprawa wyda się uzasadniona.

34 Dolus: brak innej skargi D (Ulpianus, ks. jedenasta kom. do Edyktu) Labeo uważa, że skarga z tytułu podstępu powinna zostać udzielona nie tylko wtedy, gdy nie ma innej skargi, lecz również wtedy, gdy występują wątpliwości, czy taka byłaby (udzielona); i daje następujące przykłady. Ktoś, kto winien był mi niewolnika z tytułu kupna lub stypulacji, zadał mu trucizny i tak wydał; albo grunt, zanim go wydał, obciążył służebnością lub budynki nań stojące zniszczył, wyciął lub wykarczował drzewa. Labeo twierdzi, że bez względu na to czy złożono stypulację wykluczającą podstęp, czy też nie, powinno udzielić się skargi z tytułu podstępu, bo wątpliwe jest, czy istnieje skarga ze stypulacji. Lecz prawdziwsze jest (takie rozwiązanie): jeśli złożono stypulację co do podstępu, skargi z tytułu podstępu nie będzie, bowiem jest skarga ze stypulacji; jeśli nie złożono takiej stypulacji, w przypadku skargi z tytułu kupna, upadnie skarga z podstępu, bo będzie skarga z kupna; natomiast skarga z tytułu podstępu konieczna jest przy stypulacji.

35

36 Jak okoliczności przypadku doprecyzowuje Labeo?

37 Jak okoliczności przypadku doprecyzowuje Labeo? Jakich skarg udziela?

38 Jak okoliczności przypadku doprecyzowuje Labeo? Jakich skarg udziela? Dlaczego?

39 Jak okoliczności przypadku doprecyzowuje Labeo? Jakich skarg udziela? Dlaczego? Jak zmienia ten pogląd Ulpian?

40 Jak okoliczności przypadku doprecyzowuje Labeo? Jakich skarg udziela? Dlaczego? Jak zmienia ten pogląd Ulpian? Dlaczego?

41 Dolus?

42 Dolus? D (Ulpian, ks. 11 kom. do Edyktu): Podobnie Pomponius przytacza, że Pretor Caecidnianus nie dał skargi z tytułu podstępu temu, kto potwierdził wobec przyszłego pożyczkodawcy, że jest wypłacalny. I to jest zdanie poprawne. Albowiem skarga z tytułu podstępu nie powinna być dawana poza przypadkami wielkiego i oczywistego oszustwa/sprytu.

43 Dolus? D (Ulpian, ks. 11 kom. do Edyktu): Podobnie Pomponius przytacza, że Pretor Caecidnianus nie dał skargi z tytułu podstępu temu, kto potwierdził wobec przyszłego pożyczkodawcy, że jest wypłacalny. I to jest zdanie poprawne. Albowiem skarga z tytułu podstępu nie powinna być dawana poza przypadkami wielkiego i oczywistego oszustwa/sprytu. D (Gaius, ks. 4 komentarza do Edytku Prowincjonalnego): Jeśli wiedziałeś, że brakuje środków temu, co do którego potwierdziłeś wobec mnie z zyskiem dla siebie, że jest wypłacalny, z tej przyczyny, skoro innego fałszywie pochwaliłeś, by mnie oszukać, należy pozwolić na proces na podstawie podstępnego działania.

44 Dolus D (Ulpian, ks. 11 kom. do Edyktu) Jeśli zaś mnie przekonasz, abym odrzucił spadek, z tego powodu że jest przesadnie zadłużony, albo wybrał niewolnika, który jakoby jest najlepszy z całej familii. Mówię, że należy udzielić skargi z tytułu podstępu, jeśli postąpiłeś chytrze (i w złym zamiarze). Lucius przekonuje Titiusa, by ten odrzucił spadek, który mu przypadł, jako bardzo zadłużony. Okazuje się, że substytutem jest Lucius, a spadek w rzeczywistości przyniósł wielkie zyski.

45 System: podsumowanie Dig pr. Papinianus 1 de adult. Inter liberas tantum personas adulterium stuprumve passas lex iulia locum habet. quod autem ad servas pertinet, et legis aquiliae actio facile tenebit et iniuriarum quoque competit nec erit deneganda praetoria quoque actio de servo corrupto: nec propter plures actiones parcendum erit in huiusmodi crimine reo. co do stuprum i adulterium popełnionego wobec wolnych osób ma zastosowanie lex Iulia. Natomiast co do niewolnic, można z łatwością stosować i skargę akwiliańską oraz z tytułu iniurii, a nie odmówiona też zostanie pretorska skarga o gorszenie niewolnika, tak że sprawca takiego przestępstwa nie uniknie tych licznych skarg

46 Podstawa: damnum iniuria datum ex lege Aquilia intepretacja pretorska tejże servi corruptio Odpowiedzialność z szkody wyrządzone przez innych: effusum vel deiectum/positum aut suspensum/ edictum adversum nautam, cauponem & stabularium de damno et furto noxa, pauperies Przypadki szczególne: iudex qui litem suam fecit fraus creditorum Przy braku innych: Metus, Dolus

47 Poproszony przez Gajusa o pożyczkę 200 Aulus zgodził się pod warunkiem, że Gaius odda mu 210. Gaius przystał na taki warunek, a Aulus wypłacił sumę z własnego skarbczyka. a) Ile może domagać się po upływie terminu pożyczkodawca? Jak? Dlaczego? b) Co wtedy, gdyby zawarto taką stypulację A: Czy obiecujesz, że pożyczone 200 oddasz mi z 5% odsetkami? G: Tak obiecuję. c) A jakie byłoby rozwiązanie, gdyby stypulację, po wręczeniu dokładnie odliczonych 200, zawarto w następujący sposób Czy obiecujesz, że to 220 zostanie oddane Tak obiecuję. Co stanie się, gdy pożyczkodawca zażąda 220?

48 W kalendy kwietniowe 156 roku Aulus sprzedał na targu Quintusowi niewolnika Pamphiliusa. W tydzień później niewolnik został wydany. W tym czasie ukradł należący do Septimusa złoty puchar. Oceń sytuację prawną. Kto może wytoczyć i jakie skargi; dlaczego? Co wtedy, Pamphilus był nałogowym złodziejem, o czym wiedział jego pan?

49 Septimus na prośbę swojego przyjaciela Marcusa dał w użyczenie Terentilli niewolnika Glaukosa. Terentilla tak rozkochala w sobie niewolnika, że ten zupełnie stracił głowę. Co może zrobić pan Glaukosa, gdy termin użyczenia dobiegnie końca, Terentillia nie chce zwróciç niewolinika, a on sam przestał chcieć pracować? Czy gdyby się dowiedział o nagannym zachowaniu kobiety mógłby zabrać niewolnika wcześniej do domu? 3a. Co by się stało, gdyby Terentilla zmarła, a jej spadkobiercami zostaliby Decimus i Octavius w równych częściach?

50 Aulus ustanowił swojego niewolnika Stichusa institorem w oberży. Pewnego dnia do oberży przyszedł pijany Maevius, który zaczął bardzo hałasować i rozbijać amfory z winem. Stichus wyrzucając natręta na ulicę, mocno go poturbował. Jakie skargi przysługują Maeviusowi?