Raport przygotował: Korneliusz Pylak. Lublin, 28 listopada 2014 roku

Transkrypt

1 Raport z etapu 5 Implementation Plan w ramach usługi eksperckiej polegającej na moderowaniu procesu tworzenia i wypracowaniu Planu Implementacyjnego, w tym organizacji warsztatów living kitchen na potrzeby projektu TR3S Towards Regional specialisation for Smart growth spirit w ramach Programu Współpracy Międzyregionalnej Interreg IVC Raport przygotował: Korneliusz Pylak Lublin, 28 listopada 2014 roku Projekt TR3S jest współfinansowany ze środków EFRR w ramach Programu Współpracy Międzyregionalnej Interreg IVC

2 Spis treści Spis treści Jaki jest cel etapu 5? W jaki sposób kształtowała się polityka innowacyjna w województwie lubelskim po 2000 roku do dnia dzisiejszego? Jaki był przebieg procesu tworzenia i aktualizacji polityki innowacyjnej w Polsce i w województwie? Jakie można wyróżnić obszary polityki innowacyjnej w województwie lubelskim od 2000 roku? Czy rozwinięte są w regionie koncepcje otwartych innowacji i innowacji kreowanych w odpowiedzi na potrzeby konsumenta? Przykłady. Czy i w jakim stopniu w/w koncepcje są umiejscowione w RSI? Jaki jest poziom wykorzystania otwartych innowacji i innowacji kreowanych w odpowiedzi na potrzeby konsumenta w województwie? W jaki sposób otwarte innowacje i innowacje kreowane w odpowiedzi na potrzeby konsumenta są umiejscowione w RSI WL? Jaki wkład miały dotychczas zrealizowane projekty współpracy międzynarodowej (RIS Lubelskie, MITKE, Baltfood, FRESH) do regionalnej polityki innowacyjności i wsparcia inteligentnych specjalizacji? Projekt RIS Lubelskie Projekt MITKE (Managing the Industrial Territories in the Knowledge Era) Projekt Baltfood (The Baltic Sea Region Food Cluster Innovation and Competitiveness in Action) Projekt FRESH (Forwarding Regional Environmental Sustainable Hierarchies) W jaki sposób projekt TR3S odnosi się do polityki innowacyjności i wsparcia inteligentnych specjalizacji w regionie? Jakie są cele i założenia projektu TR3S? Jacy partnerzy biorą udział w projekcie TR3S? W jaki sposób projekt TR3S odnosi się do Planu Implementacyjnego RSI WL? Jaki jest dorobek najbardziej aktywnych partnerów projektu TR3S? Tampere, Finlandia Udział w wybranych inicjatywach wspierających politykę innowacyjności Najciekawsze rekomendowane dobre praktyki TR3S Szkocja Udział w wybranych inicjatywach wspierających politykę innowacyjności Najciekawsze rekomendowane dobre praktyki TR3S Stuttgart, Niemcy Udział w wybranych inicjatywach wspierających politykę innowacyjności Najciekawsze rekomendowane dobre praktyki TR3S Kraj Basków, Hiszpania Udział w wybranych inicjatywach wspierających politykę innowacyjności Najciekawsze rekomendowane dobre praktyki TR3S S t r o n a

3 6. Które z zaproponowanych w projekcie dobrych praktyk zostały wybrane jako istotne do wzmocnienia realizacji polityki innowacyjności w regionie i dlaczego? Mechanizm wsparcia start-upów oraz mechanizm międzysektorowej platformy współpracy (oparte na dobrej praktyce New Factory) Czym charakteryzuje się dobra praktyka New Factory i czy była wcześniej wdrażana w innym regionie? Jaka jest misja, cele, zasady działania i efekty dobrej praktyki? Czy wybrana dobra praktyka została już gdzieś wcześniej efektywnie wdrożona i z jakim rezultatem? Jaka będzie koncepcja funkcjonowania mechanizmów wsparcia start-upów oraz międzysektorowej platformy współpracy? Jakie elementy dobrej praktyki New Factory będą wdrażane? Kim są interesariusze polityki innowacyjności w regionie zainteresowani wdrożeniem mechanizmów wsparcia start-upów oraz międzysektorowej platformy współpracy Jakie problemy/trudności, wyzwania w realizacji polityki innowacyjności w regionie zostaną przezwyciężone dzięki wdrożeniu mechanizmów wsparcia start-upów oraz międzysektorowej platformy współpracy? Jakiej grupy odbiorców te bariery/trudności dotyczyły? W jaki sposób mechanizmy wsparcia start-upów oraz międzysektorowej platformy współpracy będą funkcjonowały? W jaki sposób, szczegółowo, będą wdrażane mechanizmy wsparcia start-upów i międzysektorowej platformy współpracy? Jakiego rodzaju zmiany zostaną wprowadzone do regionalnej polityki innowacyjności dzięki implementacji mechanizmów wsparcia start-upów i międzysektorowej platformy współpracy? W jakim terminie? Kto będzie odpowiedzialny za wdrożenie tych zmian? Jakiego rodzaju inwestycje planuje się w związku z realizacją mechanizmów wsparcia start-upów i międzysektorowej platformy współpracy: cel, kwota, źródło finansowania, termin realizacji. Kto będzie odpowiedzialny za realizację tych inwestycji? Kto/którzy interesariusze będą odpowiedzialni za wdrożenie zaplanowanych działań? Jaki jest zakres ich odpowiedzialności? Jakie są założone cele oraz przewidywane rezultaty tych działań? W jakim terminie działania te zostaną zrealizowane? Który z programów operacyjnych/polityk regionalnych/inicjatyw będzie skierowany na implementację mechanizmów wsparcia start-upów i międzysektorowej platformy współpracy (priorytety/działania) i dlaczego? W jaki sposób zapewniony zostanie monitoring realizacji zaplanowanych działań? Kto będzie za to odpowiedzialny i w jakim terminie? Jakiego rodzaju mierzalne wskaźniki zostaną wykorzystane do monitoringu realizacji tych działań? Kto będzie za to odpowiedzialny i w jakim terminie? Jakie będą efekty wdrożenia mechanizmów wsparcia start-upów i międzysektorowej platformy współpracy? Jakiego rodzaju rezultatów w warunkach regionu należy oczekiwać po wdrożeniu mechanizmów wsparcia start-upów i międzysektorowej platformy współpracy? Jakie wskaźniki oczekiwanych rezultatów można wykorzystać do monitorowania efektów wdrożenia mechanizmów? W jaki sposób zaplanowane działania wpłyną na poprawę systemu finansowania innowacji w regionie? W jaki sposób wdrożenie mechanizmów wsparcia start-upów i międzysektorowej platformy współpracy wpłynie na wzmocnienie inteligentnych specjalizacji w regionie? W jaki sposób wdrożenie mechanizmów wsparcia start-upów i międzysektorowej platformy współpracy przyczyni się do upowszechnienia koncepcji otwartych innowacji i innowacji kreowanych w odpowiedzi na potrzeby konsumenta? Harmonogram wdrażania Regionalnego Planu Implementacyjnego do końca 2016 roku Mechanizm broker dla innowacji (oparty na dobrej praktyce Interface) Czym charakteryzuje się wybrana dobra praktyka Interface i czy była wcześniej wdrażana w innym regionie? Jaka jest misja, cele, zasady działania i efekty dobrej praktyki? Czy wybrana dobra praktyka została już gdzieś wcześniej efektywnie wdrożona i z jakim rezultatem? S t r o n a

4 Jaka będzie koncepcja funkcjonowania mechanizmu broker dla innowacji? Jakie elementy dobrej praktyki będą wdrażane? Kim są interesariusze polityki innowacyjności w regionie zainteresowani wdrożeniem mechanizmu broker dla innowacji? Kryteria wyboru w/w interesariuszy Jakie problemy/trudności, wyzwania w realizacji polityki innowacyjności w regionie zostaną przezwyciężone dzięki wdrożeniu mechanizmu broker dla innowacji? Jakiej grupy odbiorców te bariery/trudności dotyczyły? W jaki sposób mechanizmu broker dla innowacji będzie funkcjonował? W jaki sposób, szczegółowo, będzie wdrażany mechanizm broker dla innowacji? Jakiego rodzaju zmiany zostaną wprowadzone do regionalnej polityki innowacyjności dzięki implementacji mechanizmu broker dla innowacji? W jakim terminie? Kto będzie odpowiedzialny za wdrożenie tych zmian? Jakiego rodzaju inwestycje planuje się w związku z realizacją mechanizmu broker dla innowacji: cel, kwota, źródło finansowania, termin realizacji. Kto będzie odpowiedzialny za realizację tych inwestycji? Kto/którzy interesariusze będą odpowiedzialni za wdrożenie zaplanowanych działań? Jaki jest zakres ich odpowiedzialności? Jakie są założone cele oraz przewidywane rezultaty tych działań? W jakim terminie działania te zostaną zrealizowane? Który z programów operacyjnych/polityk regionalnych/inicjatyw będzie skierowany na implementację mechanizmu broker dla innowacji (priorytety/działania) i dlaczego? W jaki sposób zapewniony zostanie monitoring realizacji zaplanowanych działań? Kto będzie za to odpowiedzialny i w jakim terminie? Jakiego rodzaju mierzalne wskaźniki zostaną wykorzystane do monitoringu realizacji tych działań? Kto będzie za to odpowiedzialny i w jakim terminie? Jakie będą efekty wdrożenia mechanizmu broker dla innowacji? Jakiego rodzaju rezultatów w warunkach regionu należy oczekiwać po wdrożeniu mechanizmu broker dla innowacji? Lista wskaźników oczekiwanych rezultatów W jaki sposób zaplanowane działania wpłyną na poprawę systemu finansowania innowacji w regionie? W jaki sposób wdrożenie mechanizmu broker dla innowacji wpłynie na wzmocnienie inteligentnych specjalizacji w regionie? W jaki sposób wdrożenie mechanizmu broker dla innowacji przyczyni się do upowszechnienia koncepcji otwartych innowacji i innowacji kreowanych w odpowiedzi na potrzeby konsumenta? Harmonogram wdrażania Regionalnego Planu Implementacyjnego do końca 2016 roku S t r o n a

5 1. Jaki jest cel etapu 5? Celem etapu 5 jest stworzenie Regionalnego Planu Implementacyjnego (RPI). RPI, przygotowany w ramach niniejszego raportu, opisuje przyczyny oraz sposoby wykorzystania przez województwo lubelskie doświadczeń innych regionów zaproponowanych w projekcie TR3S (Interreg IVC) jako dobre praktyki (good practicies) i stanowiących odpowiedź na nowe trendy w polityce innowacyjności do prowadzenia polityki innowacyjnej, w tym do rozwijania inteligentnych specjalizacji. Tym samym, RPI opisuje rezultaty już podjętych działań w tym zakresie, jak również przyszłe działania zapewniające efektywny transfer dobrych praktyk po zakończeniu projektu. 5 S t r o n a

6 2. W jaki sposób kształtowała się polityka innowacyjna w województwie lubelskim po 2000 roku do dnia dzisiejszego? 2.1. Jaki był przebieg procesu tworzenia i aktualizacji polityki innowacyjnej w Polsce i w województwie? Polityka innowacyjna jest prowadzona w Polsce od roku 2000, od przyjęcia przez Radę Ministrów rządowego programu Zwiększenie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 r., który był kontynuowany w przyjętym we wrześniu dokumencie: Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata Tworzenie regionalnych strategii innowacji (RSI) rozpoczęło się w Polsce rok później w roku 2001, kiedy powstała pierwsza strategia dla województwa kujawsko-pomorskiego. Strategie te były przyjmowane przez sejmiki województw w różnej kolejności. W większości przypadków regionalne strategie innowacji zostały przyjęte przed strategiami rozwoju województw. Spowodowane to było tym, że pięć województw uzyskało wsparcie Komisji Europejskiej (w ramach 5. i 6. Programu Ramowego) prowadzące do opracowania strategii innowacji zgodnie z metodyką i praktykami wynikającymi z doświadczeń w przygotowywaniu tego typu dokumentów w Unii Europejskiej. Ponadto, w latach , z inicjatywy Komitetu Badań Naukowych, uruchomione zostały kolejne projekty w następnych dziesięciu województwach (w tym w województwie lubelskim), które doprowadziły do opracowania pierwszej generacji regionalnych strategii innowacji. Pod koniec 2005 roku wszystkie województwa (oprócz mazowieckiego 2 ) miały zatwierdzone RSI pierwszej generacji, przyjęte do realizacji przez sejmiki wojewódzkie jako tzw. programy wojewódzkie. RSI stanowiły podstawę do realizacji szeregu działań w ramach perspektywy finansowej (np. w ramach programów takich jak Zintegrowany Program Rozwoju Regionalnego, Krajowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw), a także w ramach obecnej perspektywy finansowej (np. w ramach takich programów jak Regionalny Program Operacyjny, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka). 1 2 Grycuk A., Russel P., Polityka innowacyjna w Polsce w ujęciu krajowym i regionalnym, Studia BAS, Nr 1(25) 2011, s Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza została przyjęta przez Sejmik Województwa dopiero 21 kwietnia 2008 r. 6 S t r o n a

7 Województwo lubelskie opracowało RSI pierwszej generacji w latach przy wsparciu finansowym Komitetu Badań Naukowych (obecnie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego) oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego 3. W latach powstały RSI drugiej generacji, jako efekt procesu aktualizacji strategii pierwszej generacji. Jedną z podstawowych przesłanek przygotowania strategii drugiej generacji było uwzględnienie w aktualizowanych dokumentach unijnej polityki spójności na lata , a także priorytetów Strategii Lizbońskiej. W województwie lubelskim proces ten wynikał również z przeprowadzonych badań rynku innowacji, a także z krytycznych analiz przeprowadzonych w ramach badań ewaluacyjnych zlecanych przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 4 i Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości 5. RSI dla województwa lubelskiego powstał w ramach projektu współfinansowanego ze środków 6. Programu Ramowego Badań i Rozwoju UE. Niestety, poważnym problemem w dostosowaniu regionalnych strategii innowacji do nowych potrzeb i uwarunkowań był niejasny status prawny tego typu dokumentów w Polsce po wejściu w życie Ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju z dnia 6 grudnia 2006 r. Do czasu wejścia tejże ustawy, regionalne strategie innowacji były przyjmowane przez sejmiki województw na podstawie art. 11, ust. 3 i art. 18 pkt. 2 Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa jako programy wojewódzkie. Wejście w życie ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju spowodowało przekształcenie programów wojewódzkich w regionalne programy operacyjne 6, które z zasady mają charakter bardziej wykonawczy niż strategiczny i muszą mieć zagwarantowane określone środki finansowe z wieloletnim harmonogramem wydatkowania. W rezultacie większość z opracowanych aktualizacji RSI funkcjonowało w zawieszeniu (tak jak miało to miejsce w przypadku województwa lubelskiego) lub została przyjęta przez komitet sterujący (łódzkie) lub zarząd województwa (małopolskie). Dlatego też konieczne było wypracowanie jednoznacznej wykładni prawnej pozwalającej na przyjmowanie zaktualizowanych wersji strategii innowacji przez sejmiki województw i tym samym Projekt celowy Komitetu Badań Naukowych nr 3284/C.RSI-6/2003 współfinansowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego. Głównym wykonawcą projektu realizowanego w latach była Politechnika Lubelska. Bąkowski A., Gorzelak G., Kozak M., Olechnicka A., Polskie regionalne strategie innowacji: ocena i wnioski dla dalszych działań, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa Ewaluacja procesu wdrażania regionalnych strategii innowacji 15 regionów Polski pod kątem implementacji projektów wynikających ze strategii, Raport WYG International, Warszawa 2006; Klepka M., Efekty regionalnych strategii innowacji w Polsce. Rekomendacje do analizy szczegółowej, PARP, Warszawa 2005; Raport z inwentaryzacji regionalnych strategii innowacji w Polsce, Raport PARP, Warszawa Art. 54 ustawy: Z dniem wejścia w życie ustawy programy wojewódzkie, o których mowa w art. 2 ust. 3 ustawy wymienionej w art. 43 [tj. ustawy o samorządzie województwa...], stają się regionalnymi programami operacyjnymi w rozumieniu niniejszej ustawy. 7 S t r o n a

8 umożliwienie zarządom województw ich skutecznego wdrożenia. Jednym z rozwiązań było uznanie tych strategii za tzw. inne strategie rozwoju (w myśl art. 9 ust. 3 ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju) lub nadanie im statusu programów operacyjnych, z równoczesnym zapewnieniem określonego poziomu finansowania ze środków krajowych i regionalnych na ich wdrożenie. Obecnie aktualizowane RSI, nazywane RSI trzeciej generacji (RIS3), są przyjmowane właśnie jako inne strategie. Są one aktualizowane zgodnie z Przewodnikiem RIS3 7 w celu uwzględnienia założeń Strategii Europa 2020, w szczególności założeń dotyczących inteligentnych specjalizacji poszczególnych regionów. Obecnie RIS3 dla województwa lubelskiego jest zatwierdzony przez Zarząd i Sejmik Województwa Lubelskiego Jakie można wyróżnić obszary polityki innowacyjnej w województwie lubelskim od 2000 roku? Kilkuletni okres tworzenia regionalnych strategii innowacji przyczynił się do zbudowania ram funkcjonowania polityki innowacji poprzez definiowanie innowacji i określenie sposobów wspierania procesów innowacyjnych na poziomie regionalnym 8. W trakcie ostatniej dekady obszary polityki innowacyjnej w województwie lubelskim krystalizowały się i koncentrowały na istniejących potencjałach endogenicznych regionu. Poniższa tabela przedstawia porównanie założeń strategicznych trzech generacji RSI w województwie: 7 8 European Union (2011), RSI 3 Guide, wersja robocza z dnia 12 grudnia 2011 roku, podręcznik pobrany w styczniu 2012 roku ze strony s. 66. Efekty regionalnych strategii innowacji. Rekomendacje do analizy szczegółowej, PARP, Warszawa S t r o n a

9 Wyszczególnienie RSI pierwszej generacji (2004) RSI drugiej generacji (2008) RSI trzeciej generacji (2014) Misja Innowacyjna Lubelszczyzna przeobrażenie pomysłów w działanie Innowacyjna Lubelszczyzna przeobrażenie pomysłów w działanie Wsparcie selektywnego modelu rozwoju województwa, opartego na kreatywnym modelu innowacji oraz uruchomienie procesu technologicznej i poza technologicznej transformacji endogenicznych potencjałów rozwojowych Wizja Lubelszczyzna regionem: Cele strategiczne i operacyjne przedsiębiorczym, nauki i edukacji, ekologicznym, nowoczesnego rolnictwa. Lubelszczyzna regionem: nowoczesnej gospodarki, uczącym się, kreatywnym, otwartym na współpracę. 1. Wzrost przedsiębiorczości w regionie 1. Wzrost świadomości kadr i kreowanie ich kompetencji Rozwój usług wysokospecjalistycznych Rozwój współpracy z firmami globalnymi Aktywne pozyskiwanie zewnętrznych źródeł finansowania Wzrost liczby i konkurencyjności przedsiębiorstw Rozwój kapitału ludzkiego Rozwój kapitału ludzkiego i społecznego (świadomość proinnowacyjna, kreowanie kompetencji aktorów rynku) Lubelszczyzna regionem: efektywnie wykorzystującym swój potencjał wewnętrzny tworzącym produkty i usługi o wysokiej wartości dodanej otwartym na innowacje współpracującym i lepiej powiązanym gospodarczo i naukowo ze światem zewnętrznym 1. Zwiększenie zdolności podmiotów gospodarczych do tworzenia i absorpcji wiedzy oraz wdrażania innowacji, zwłaszcza w regionalnych obszarach inteligentnej specjalizacji Stymulowanie rozwoju przedsiębiorczości, zwłaszcza przedsiębiorczości technologicznej Wzrost poziomu innowacyjności już działających firm Rozwój wiedzy i kompetencji kadr przemysłowych (pracowników i kadry menedżerskiej) Pobudzanie i rozwój współpracy sieciowej podmiotów gospodarczych. Dotyczy to zarówno wsparcia procesu powstawania zrzeszeń branżowych (np. spółdzielni i grup producentów rolnych), jak również struktur wielobranżowych, zwłaszcza klastrów i platform współpracy angażujących sektor naukowo-badawczy rozwój inżynierii finansowej dla innowacji, dostosowującej w większym stopniu niż dotychczas typ wsparcia finansowego do charakteru innowacji (instrumenty zwrotne oraz instrumenty bezzwrotne) 9 S t r o n a

10 2. Poprawa efektywności rolnictwa klasycznego 2. Wykorzystanie istniejących i nowych obszarów o dużym potencjale innowacyjnym Trwały wzrost wartości dodanej sektora rolnego Tworzenie grup producenckich Wykorzystanie istniejących obszarów o dużym potencjale innowacyjnym (wykorzystanie i rozwój infrastruktury wsparcia innowacyjnego, zwiększenie efektywności form transferu technologii, tworzenie warunków do udziału w rynku innowacji silnych ośrodków B+R) Tworzenie i rozwój nowych obszarów wzrostu (tworzenie warunków dla rozwoju nowych firm innowacyjnych, realizacja programów przewidywań i analiz rynku, zwiększenie kompetencji MSP w zakresie prowadzenia działalności B+R, promocja powiązań z międzynarodowym rynkiem innowacji) 3. Rozwój sektora produktów ekologicznych 3. Stymulowanie synergii w Lubelskim Systemie Innowacji Wzrost produkcji/znaczenia alternatywnych źródeł energii Wzrost produkcji ekologicznej żywności Promocja i rozwój sektora agroturystycznego 4. Wzrost konkurencyjności oferty naukowodydaktycznej Sieci i współpraca na rzecz innowacji (wykorzystanie funkcjonujących w regionie płaszczyzn wymiany informacji, powołanie ciał kolegialnych jednostek działających na rynku innowacji, rozwój współpracy JBR i przedsiębiorstw w ramach centrów Zaawansowanych Technologii i Centrów Doskonałości, budowanie powiązań kooperacyjnych w ramach poszczególnych branż, otwarcie na inicjatywy na poziomie krajowym i międzynarodowym) 2. Wzrost zdolności podmiotów sektora naukowobadawczego do tworzenia i komercjalizacji wiedzy w regionalnych obszarach inteligentnej specjalizacji regionu Rozwój kadr naukowo-badawczych do tworzenia i transferu wiedzy na rzecz rozwoju inteligentnych specjalizacji regionu Zwiększenie efektywności wykorzystania infrastruktury naukowo-badawczej do prowadzenia i komercjalizacji badań w dziedzinach związanych z inteligentnymi specjalizacjami regionu Wzrost znaczenia lubelskiej nauki w obszarach inteligentnych specjalizacji na poziomie krajowym i międzynarodowym 3. Wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu i otwartej na innowacje administracji publicznej Przekształcenie instytucji otoczenia biznesu w regionalne centra wzrostu Rozwój sprawnej i otwartej na innowacje administracji publicznej Promocja przedsiębiorczości i innowacyjności Rozwój współpracy sfery nauki i biznesu Elastyczność oferty dydaktycznej i naukowobadawczej Rozwój badań naukowych w dziedzinach strategicznych dla rozwoju regionu, kraju i Europejskiej Przestrzeni Badawczej Źródło: opracowanie własne na podstawie zapisów dokumentów RSI. 10 S t r o n a

11 Powyższe zestawienie pokazuje, że wszystkie RSI w mniejszym, bądź większym stopniu dotyczyły realizacji zbliżonych celów, ułożonych i pogrupowanych w priorytety. We wszystkich strategiach możemy odnaleźć cele dotyczące popytu i podaży na innowacje, tworzenia powiązań i sieciowania, a także rozwoju środowiska innowacyjnego. Chociaż pierwsza generacja RSI była najbardziej operacyjna i wskazywała rolnictwo jako dziedzinę niezbędną do wsparcia (za co była krytykowana), to jednak w ostatniej RSI, rolnictwo (wraz z całą biogospodarką) zostało ponownie uznane za ważny silnik regionalnej gospodarki. Warunkiem sukcesu jest jednakże jego diametralna transformacja. Również energetyka odnawialna pojawia się w pierwszej i trzeciej generacji RSI. Zatem kluczowe specjalizacje województwa, po zmianie podejścia i większej koncentracji środków, były znane już w trakcie tworzenia pierwszej generacji strategii i wynikają z potencjału wewnętrznego regionu. O ile RSI pierwszej generacji była nastawiona bardziej na mechanizmy innowacyjne w gospodarce (ale wskazywała już na elementy branżowe, bowiem dwa priorytety ustalono wedle dziedzin gospodarki: rolnictwo tradycyjne oraz sektor produktów ekologicznych, w tym energetyka odnawialna), to RIS3 bazuje wyłącznie na specjalizacjach, które ujęte są w sposób horyzontalny we wszystkich priorytetach strategicznych: Priorytet 1. Zwiększenie zdolności podmiotów gospodarczych do tworzenia i absorpcji wiedzy oraz wdrażania innowacji, zwłaszcza w regionalnych obszarach inteligentnej specjalizacji; Priorytet 2. Wzrost zdolności podmiotów sektora naukowo-badawczego do tworzenia i komercjalizacji wiedzy w regionalnych obszarach inteligentnej specjalizacji regionu; Priorytet 3. Wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu i otwartej na innowacje administracji publicznej. Można zatem zauważyć w polityce innowacyjnej pewną ewolucję, w której przez cały czas brane są pod uwagę mechanizmy horyzontalne, jednakże z biegiem lat preferencje się zawężają, koncentrując wsparcie na wybranych specjalizacjach. Specjalizacjami regionu wyłonionymi w RIS3 są: biogospodarka; medycyna i zdrowie; informatyka i automatyka oraz energetyka niskoemisyjna. Warto tu podkreślić, że wybrane dobre praktyki są realizowane przez działania wchodzące w skład wszystkich priorytetów strategicznych. Będzie o tym mowa w dalszej części RPI. 11 S t r o n a

12 3. Czy rozwinięte są w regionie koncepcje otwartych innowacji i innowacji kreowanych w odpowiedzi na potrzeby konsumenta? Przykłady. Czy i w jakim stopniu w/w koncepcje są umiejscowione w RSI? 3.1. Jaki jest poziom wykorzystania otwartych innowacji i innowacji kreowanych w odpowiedzi na potrzeby konsumenta w województwie? Otwarte innowacje (open innovation) polegają na angażowaniu podmiotów zewnętrznych do procesów tworzenia i wdrażania innowacji, korzystaniu z zewnętrznych prac badawczorozwojowych, niekoniecznie w fazie początkowej (liczy się efektywne wykorzystanie wiedzy i skuteczny model biznesowy), jak również sprzedawaniu niewykorzystanej własności intelektualnej w firmie innym firmom. Otwarte innowacje są podejściem do rozwoju opartym na wspólnych aliansach. Nie chodzi w nich o outsourcing wszystkich wewnętrznych działań innowacyjnych, ale wykorzystywanie kluczowych pomysłów o największej wartości dla rynku, przy jednoczesnym utrzymaniu elastycznej strategii innowacji i odsprzedaży niewykorzystanych pomysłów sojusznikom. Główne podejście do otwartych innowacji koncentruje się na założeniu, że firmy, które rozwijają swój horyzont poza swoimi wewnętrznymi zasobami szukając inspiracji na zewnątrz, mają lepszy dostęp do pomysłów, wiedzy i technologii niż te, które opierają się wyłącznie na wsparciu od wewnątrz. Otwarte innowacje mogą się koncentrować na: innowacyjnym zarządzaniu: innowacyjne podejście do wykorzystania zasobów dostępnych dla organizacji w celu odkrywania nowych możliwości i kontroli ryzyka; innowacyjny model biznesowy: innowacje w podejściu do tworzenia wartości dodanej, dostarczanej i przekazywanej na rynku; innowacje operacyjne: innowacje, które poprawiają efektywność i skuteczność podstawowych procesów i funkcji w przedsiębiorstwie; innowacje produktowe: innowacje w produktach i usługach, które firma oferuje w celu zaspokojenia potrzeb swoich klientów. Innowacje kreowane w oparciu o potrzeby konsumentów (user-driven innovation UDI) to proces wykorzystania wiedzy użytkowników w celu rozwijania nowych produktów, usług oraz koncepcji, który bazuje na 1) prawdziwym zrozumieniu potrzeb użytkowników, które nie zostały dotąd zaspokojone oraz 2) systemowym zaangażowaniu użytkowników w proces 12 S t r o n a

13 tworzenia nowych rozwiązań, które mają zaspokoić nieodkryte dotychczas potrzeby; źródłem innowacji są doświadczeni konsumenci (tworzenie platformy współpracy i wymiany opinii). UDI są zatem metodą, która pobudza tworzenie i rozpowszechnianie innowacji poprzez wzmacnianie popytu na innowacyjne produkty i usługi oraz poprawę warunków ich akceptacji przez klientów. Zapewnia głębsze zrozumienie potencjalnych potrzeb klienta i wzmacnia rolę użytkowników w działalności innowacyjnej. Wiele przedsiębiorstw, start-upów, przedsiębiorców, inwestorów i zarządzających firmami zakłada, że ich pomysł, produkt lub usługa są tak przekonujące, że należy je wyprodukować, a klienci sami przyjdą. Zakładają oni, że świetny produkt nie potrzebuje testów u klientów lub marketingu wiązanego (inbound marketing). Przedsięwzięcia przygotowywane w ten sposób nie będą inwestować w UDI, ale ryzyko ich niepowodzenia jest bardzo wysokie. Jeżeli natomiast przedsiębiorstwo decyduje się budować swój model biznesowy w oparciu o klienta, zastosowanie UDI będzie niezastąpionym narzędziem w walce rynkowej. Otwarte innowacje są w dużej mierze determinowane przez prawodawstwo na poziomie krajowym, bowiem prawo własności intelektualnej nie zachęca do stosowania rozwiązań opartych na otwartych innowacjach i UDI. Na poziomie regionalnym niewiele można zrobić w tym zakresie. Należy przede wszystkim dążyć do negocjacji w zakresie ułatwienia funkcjonowania otwartych innowacji i UDI na poziomie krajowym. Mimo, że w dokumentach krajowych istnieje hasło UDI, to jednak niewiele się dzieje w tym zakresie. Dlatego w kontekście rozwijania upowszechnianych obecnie nowych trendów w polityce innowacyjności koncepcji otwartych innowacji i innowacji kreowanych w oparciu o potrzeby konsumentów (UDI) województwo lubelskie ma jeszcze sporo do nadrobienia. O ile można znaleźć przykłady przedsiębiorstw w regionie stosujących te koncepcje w praktyce (co pokazały spotkania nt. trendów w polityce innowacyjności organizowane w ramach projektu TR3S w każdym z regionów partnerskich), o tyle nie było do tej pory polityk, czy rozwiązań systemowych rozwijających obie koncepcje. Realizacja projektu TR3S, w tym implementacja elementów dobrych praktyk Interface i New Factory daje taką szansę i może przyspieszyć proces rozwoju tych koncepcji w regionie. Interesariusze podczas spotkań organizowanych w lipcu i wrześniu r. w Lublinie w ramach projektu TR3S wyrażali się pozytywnie o obu koncepcjach, chociaż wskazywali, że system innowacji w regionie nie jest jeszcze przygotowany pod względem mentalnym (m.in. nastawienia, zaangażowania klientów) do wdrożenia takich rozwiązań, jak baza wiedzy i pomysłów. Warto dodać, że koncepcje 13 S t r o n a

14 otwartych innowacji i UDI są w Polsce już z powodzeniem realizowane (np. ING, BZ WBK, Ivona, Unisoft, Nowax) W jaki sposób otwarte innowacje i innowacje kreowane w odpowiedzi na potrzeby konsumenta są umiejscowione w RSI WL? Obecnie tworzona w regionie RSI WL powstała w oparciu o koncepcję przedsiębiorczego odkrywania, która zakłada ciągłe poszukiwanie kreatywnych rozwiązań dla już istniejących i nowo pojawiających się problemów, oparte na kombinacji zasobów i (nowych) partnerów, podejmowaniu ryzyka, eksperymentowaniu i chwytaniu nowych pomysłów wzdłuż istniejących i/lub nowych łańcuchów wartości, nasycaniu rynków innowacjami, a w efekcie generowaniu wzrostu i wartościowych miejsc pracy. Dlatego RSI WL kładzie duży nacisk na otwartość gospodarki na innowacje i współpracę, co ma odniesienie bezpośrednio w wizji regionu w roku 2020: W 2020 roku województwo lubelskie będzie regionem: (i) efektywnie wykorzystującym swój potencjał wewnętrzny; (ii) tworzącym produkty i usługi o wysokiej wartości dodanej; (iii) otwartym na innowacje i (iv) współpracującym oraz lepiej powiązanym gospodarczo i naukowo ze światem zewnętrznym. Oznacza to, że do tego okresu wzrośnie odsetek przedsiębiorstw wprowadzających innowacje oraz wzrosną nakłady na działalność badawczo-rozwojową w regionie, a także wzrośnie liczba przedsiębiorstw współpracujących w zakresie działalności innowacyjnej, prowadzących działalność eksportową, wzrośnie również liczba efektywnie działających klastrów, w tym o charakterze ponadregionalnym. W ramach RSI WL zaplanowano szereg działań, służących rozwinięciu idei otwartych innowacji i UDI. Można je znaleźć w ramach: kierunku 1.4: stymulowanie i rozwój współpracy sieciowej podmiotów gospodarczych; kierunku 2.2: zwiększenie efektywności wykorzystania infrastruktury naukowobadawczej do prowadzenia i komercjalizacji badań; kierunku 3.1: przekształcenie instytucji otoczenia biznesu w regionalne centra wzrostu; kierunku 3.3: promocja przedsiębiorczości i innowacyjności. Przede wszystkim jednak kluczowe do wdrożenia obu mechanizmów (otwartych innowacji i UDI) będą projekty pilotażowe RSI WL, opisane szerzej w pkt oraz 6.2.9: Program pilotażowy Przedsiębiorczość technologiczna ; Program pilotażowy Inżynieria finansowa dla innowacji ; Program pilotażowy Regionalne centra wzrostu. 14 S t r o n a

15 4. Jaki wkład miały dotychczas zrealizowane projekty współpracy międzynarodowej (RIS Lubelskie, MITKE, Baltfood, FRESH) do regionalnej polityki innowacyjności i wsparcia inteligentnych specjalizacji? 4.1. Projekt RIS Lubelskie Projekt RIS Lubelskie o wartości ok. 360 tys. euro był realizowany w ramach 6. Programu Ramowego UE w okresie czerwiec 2005 luty Celem projektu było stworzenie trwałych powiązań sfery naukowo-badawczej z wykorzystaniem całego potencjału województwa lubelskiego ze sferą biznesową. Powodzenie projektu miało spowodować poprawę statusu ekonomicznego regionu, poprawić jego atrakcyjność dla przyszłych inwestycji oraz poszerzyć ofertę dydaktyczną dla przyszłych pokoleń studentów. W kolejnych etapach przeprowadzono działania zwiększające współpracę większości regionalnych instytucji, istotnych ze względu na tematykę, jaką się zajmują, z naciskiem na transfer technologii. Najważniejszym osiągnięciem projektu było rozpoczęcie tworzenia międzynarodowego i wewnątrz-regionalnego partnerstwa na rzecz podnoszenia innowacyjności regionu. W projekcie wzięło udział ośmiu partnerów z 3 krajów UE: Politechnika Lubelska (koordynator projektu), Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie, Stowarzyszenie Promocji Indywidualnej, Instytut Agrofizyki Polskiej Akademii Nauk, Industry, Trade and Tourism Department, Basque Government (Hiszpania), Fundación Labein (Hiszpania), Conseil Régional de Lorraine (Francja), Conseil Régional d'alsace (Francja). Rezultatem projektu było również uaktywnienie się interesariuszy polityki innowacyjnej, jak w przypadku np. Lubelskiej Fundacji Rozwoju (LFR), która zainicjowała działalność klubów i for przedsiębiorców innowacyjnych, rozpoczęła organizację konkursów na najlepsze przedsiębiorstwo innowacyjne itp. Projekt nie miał jednakże formalnie znaczenia dla regionalnej polityki innowacyjności i wsparcia inteligentnych specjalizacji. Przygotowana w jego ramach RSI drugiej generacji nigdy bowiem nie została przyjęta ani przez Sejmik, ani przez Zarząd Województwa Lubelskiego, przez co nie stała się obowiązującym dokumentem o znaczeniu strategicznym. 15 S t r o n a

16 Strategia i dokumenty analityczne przygotowane w ramach tego projektu stanowiły natomiast kolejną próbę inwentaryzacji potencjałów rozwojowych (wewnętrznych) województwa oraz określenia możliwych celów rozwojowych regionu w oparciu o politykę innowacyjną. Niestety, w dokumencie nie ma odniesień, ani żadnych działań mających na celu stworzenie lub wsparcie specjalizacji regionalnych. W kontekście potencjału regionalnego, wymienia się jedynie dwa klastry: Dolinę Ekologicznej Żywności i Klaster Restauratorów, nie ma natomiast wskazania żadnych obszarów lub branż o dużym potencjale innowacyjnym. Mimo to, zawarto w niej dwa priorytety dotyczące wzmocnienia istniejących i wyszukania nowych obszarów o takim potencjale (m.in. poprzez zaproponowanie działań foresightowych). Podsumowując, strategia i dokumenty analityczne, przygotowane w trakcie realizacji tego projektu, zostały wykorzystane w trakcie tworzenia RSI trzeciej generacji, a partnerstwo tworzone przez aktorów regionalnych i międzynarodowych usprawniło rozwój regionalnego systemu innowacji w województwie Projekt MITKE (Managing the Industrial Territories in the Knowledge Era) Projekt MITKE (Managing the Industrial Territories in the Knowledge Era) o wartości blisko 2 mln euro, był realizowany w ramach Programu INTERREG IVC w okresie listopad 2008 październik Głównym celem projektu MITKE było wypracowanie modelu zarządzania parkami przemysłowymi i naukowo-technologicznymi. Instytucje te są niezwykle ważnym instrumentem w realizacji regionalnej polityki innowacyjnej. Projekt ten był kolejnym przykładem budowy ponadnarodowego partnerstwa. W projekcie wzięło udział 11 partnerów: SPRILUR S.A Bilbao, Hiszpania (Partner Wiodący), Fundación LABEIN Derio, Hiszpania, Pannon Business Network Association Győr, Węgry, Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego SA Rzeszów, Polska, Województwo Lubelskie Lublin, Polska, West Regional Development Agency Romania Timisoara, Rumunia, SOPRIP Parma, Włochy, FIRST the Wakefield District Development Agency Wakefield, Wielka Brytania, Shannon Development Shannon, Irlandia, The Gaeltachta Authority Gailimh, Irlandia, Catalan Land Institute Barcelona, Hiszpania. 16 S t r o n a

17 Województwo Lubelskie wspólnie z 10 partnerami z europejskich regionów z Polski, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Rumunii, Włoch i Węgier, poprzez wymianę i wdrażanie dobrych praktyk w sferze zarządzania obszarami przemysłowymi, pracowało nad zmniejszeniem skali problemów występujących w powyższych parkach, takich jak np. brak właściwego zarządzania, nieharmonijny rozwój zasobów ludzkich, niewystarczająca absorpcja nowych technologii, czy problemy ekologiczne. Projekt przyczynił się do usprawnienia pracy Lubelskiego Parku Naukowo-Technologicznego S.A. w Lublinie (LPNT) poprzez wykreowanie Parku jako wiodącej instytucji w regionie lubelskim zajmującej się komercjalizacją wiedzy, technologii i innowacji. Ponadto uzgodniono cztery cele szczegółowe: działania mające za zadanie efektywne katalizowanie kontaktu świata nauki i innowatorów z biznesem oraz instytucjami w jego otoczeniu. Ma to służyć wypracowaniu własnych dobrych praktyk transferu technologii (w miejsce istniejącej szarej strefy transferu wiedzy), stworzenie efektywnej formuły współpracy z MSP i innowatorami oraz inwestorami, zbudowanie wizerunku Parku, jako katalizatora kontaktów biznes-nauka-sztuka, wykorzystanie możliwości wynikających z położenie Parku w Polsce i Europie, a w tym rozwinięcie współpracy LPNT z instytucjami wspierającymi innowacyjność i przedsiębiorczość w regionie oraz innymi parkami technologicznymi w Polsce i Europie. Wypracowany plan usprawnienia Parku okazał się pomocnym narzędziem w dalszym zarządzaniu LPNT dzięki logicznej analizie słabych stron, barier oraz przedstawienie możliwych rozwiązań. Zalecana w ramach projektu MITKE metodologia okazała się efektywnym instrumentem pozwalającym na wypracowanie strategii Parku w stosunkowo niedługim okresie czasu. Pozwoliła ona również na zdiagnozowanie sytuacji Parku i zacieśnienie współpracy z jego interesariuszami. Ponadto zastosowanie tej metody zrodziło w interesariuszach potrzebę organizowania we własnym zakresie cyklicznych spotkań w celu wymiany doświadczeń, rozważano interesującą propozycję utworzenia future center miejsca spotkań ludzi nauki i biznesu. Przede wszystkim jednak należy podkreślić, że wiele z powyższych rozwiązań (narzędzi) zostało wykorzystanych przez LPNT w trakcie wypracowywania koncepcji inno-brokera (rozwiązania te zaznaczono pogrubioną czcionką), który będzie omówiony w dalszej części RPI. Chodzi tu m.in. o stworzenie bazy wiedzy o badaniach, organizowanie cyklicznych, tematycznych spotkań naukowców 17 S t r o n a

18 z przedsiębiorcami, wypracowanie formuły współpracy parku z innowatorami, czy tworzenie spółek odpryskowych. Generalnie zatem, projekt MITKE przyczynił się do podkreślenia roli jaką odgrywają parki w zakresie wspierania innowacyjności oraz przyniósł następujące korzyści dla województwa lubelskiego: opracowanie Planu usprawnienia pracy Lubelskiego Parku Naukowo- Technologicznego S.A. w Lublinie, dzięki któremu uporządkowano problemy i zidentyfikowano szanse dla rozwoju Parku; nawiązanie współpracy z partnerami i możliwość dalszej wymiany doświadczeń i wiedzy pomiędzy poszczególnymi instytucjami; możliwość wykorzystania zidentyfikowanych 42 dobrych praktyk, które bezpośrednio po zaadaptowaniu do warunków regionalnych można wdrożyć; świadomość konieczności zmiany polityki wspierania przedsiębiorstw i innowacyjności w kierunku: zmniejszania roli dotacji bezpośrednich na rzecz ustanowienia mechanizmów wsparcia pośredniego, zwiększenie współpracy instytucji transferu technologii w ramach regionu, a przede wszystkim z wiodącymi ośrodkami tego typu w kraju i w Europie tak, by zwiększać potencjał rozwojowy lubelskich instytucji. Podkreślenia wymaga fakt, że realizacja projektu MITKE i nawiązana w jego ramach współpraca zaowocowała partnerstwem 3 spośród 10 partnerów projektu MITKE i opracowaniem projektu TR3S Projekt Baltfood (The Baltic Sea Region Food Cluster Innovation and Competitiveness in Action) Projekt Baltfood (The Baltic Sea Region Food Cluster Innovation and Competitiveness in Action) o wartości 2,4 mln euro był realizowany w ramach Programu INTERREG IVC w okresie styczeń 2009 styczeń Projekt ten był kolejnym przykładem nawiązywania i rozwoju współpracy województwa lubelskiego z partnerami UE. Realizacja projektu Baltfood odbywała się bowiem poprzez partnerstwo 12 instytucji reprezentujących środowisko nauki i biznesu, jak również instytucji publicznych wspierających klastry żywnościowe w 6 spośród 9 krajów zlokalizowanych w Regionie Morza Bałtyckiego (RMB), w tym z Niemiec, Szwecji, Finlandii, Danii, Litwy i Polski: 18 S t r o n a

19 Lübeck Business Development Corporation Lubeka, Niemcy (Partner Wiodący), Roskilde University Øresund Food Network Kopenhaga, Dania, Univesity of Lund Lund, Szwecja, Skåne Food Innovation Network Lund, Szwecja, University of Turku Turku, Finalndia, Lübeck University of Applied Science Lubeka, Niemcy, Województwo Lubelskie Lublin, Polska, Lithuanian Cluster of Food Sector Wilno, Litwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Olsztyn, Polska, University of Rostock Rostok, Niemcy, Agropolis Ltd. Jokioinen, Finlandia, Miasto Hamburg Hamburg, Niemcy. Również w regionie projekt przyczynił się do budowania partnerstwa wokół klastra Dolina Ekologicznej Żywności, który był bezpośrednio angażowany w działania projektowe (udział w wizytach studyjnych i upowszechnianie rezultatów projektu), podobnie jak przedstawiciele Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie (upowszechnianie rezultatów projektu) oraz Instytutu Agrofizyki im. Bohdana Dobrzańskiego PAN w Lublinie (udział w wizycie studyjnej i upowszechnianie rezultatów projektu ). Projekt Baltfood zakładał wspomaganie procesu budowania zrównoważonej struktury panbałtyckiego klastra żywności w celu zwiększenia transferu wiedzy i wykorzystania nowoczesnych technologii pomiędzy przedstawicielami środowisk naukowych, producentów i przedsiębiorstw sektora spożywczego oraz władz publicznych. Był on zatem naturalnym narzędziem wsparcia rozwoju głównej specjalizacji województwa lubelskiego, jakim jest biogospodarka, a w szczególności przetwórstwo i produkcja żywności. Projekt był realizowany w następujących obszarach tematycznych: w ramach obszaru baltfood business zaplanowano wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw działających w sektorze spożywczym poprzez narzędzie internetowe TrendWiki umożliwiające identyfikację transnarodowych trendów w sektorze spożywczym, opracowanie scenariusza rozwoju sektora spożywczego w RMB do 2030 r. w oparciu o w/w trendy oraz dane zebrane przez ekspertów, przygotowanie podręcznika najlepszych praktyk w zakresie wspierania sektora spożywczego w RMB ( Implementation of Best Practises in BSR Food Support Structures Wdrażanie 19 S t r o n a

20 Najlepszych Praktyk w RMB dotyczących wspierania sektora spożywczego) przygotowany na podstawie doświadczeń partnerów projektu Baltfood, w ramach obszaru baltfood science polegającego na transnarodowym transferze technologii, promowano ideę uczenia się przez całe życie (life-long-learning) poprzez przeprowadzenie badania na temat potrzeby działań edukacyjnych w sektorze spożywczym, opracowanie i przetestowanie kursu on-line dla pracowników przedsiębiorstw z branży spożywczej pod nazwą Baltic Food Academy akredytowanego przez University of Applied Science w Lubece (Niemcy), utworzenie sieci współpracy pomiędzy ośrodkami naukowo-badawczymi w zakresie sektora spożywczego, opracowanie podręcznika szkoleniowego Developing Transnational Research and Development Capabilities in the Baltic Sea Region Food Cluster, dotyczącego rozwoju ponadnarodowego potencjału badawczo-rozwojowego w sektorze przetwórstwa spożywczego w RMB, w ramach obszaru tematycznego baltfood region przewidziano budowę klastra żywności w RMB, w tym dokonano analizy sektora spożywczego oraz czynników jakie decydują o wyborze lokalizacji inwestycji na terenie krajów RMB, opracowano podręcznik najlepszych praktyk w zakresie rozwoju, realokacji i utrzymania biznesu w sektorze spożywczym w RMB (Business Retention & Expansion in BSR Food Cluster), opracowano również koncepcję marketingową dla sieci baltfood oraz wykreowano markę baltfood. Dzięki projektowi ukształtowano i rozwinięto ideę myślenia o sektorze żywnościowym w kategoriach pełnego łańcucha powiązań (zaangażowania instytucji naukowych, marketingu, szkoleniach, współpracy przedstawicieli regionalnych z firmami zagranicznymi) i ustanowienia polityki innowacyjnej w tym zakresie. Planowana jest kontynuacja działań projektowych współfinansowanych przez programy perspektywy Projekt FRESH (Forwarding Regional Environmental Sustainable Hierarchies) Projekt FRESH (Forwarding Regional Environmental Sustainable Hierarchies) o wartości 2 mln euro był realizowany w ramach Programu INTERREG IVC w okresie listopad 2009 luty Projekt był również realizowany w szerokim międzynarodowym partnerstwie: Kainnun Etu Regionalna Agencja Rozwoju (Finlandia) Partner Wiodący, Joint Authority of Kainnun Etu Region Władza Regionu (Finlandia), Regional Council of Päijät-Häme Władza Regionu (Finlandia), Uniwersytet w Lahti (Finlandia), 20 S t r o n a