Recydywa w Polsce. Zagadnienia prawa karnego, kryminologii i polityki karnej. Teodor Szymanowski

Transkrypt

1 Recydywa w Polsce Zagadnienia prawa karnego, kryminologii i polityki karnej Teodor Szymanowski Warszawa 2010

2 Spis treści Wykaz skrótów... 9 Wprowadzenie Rozdział 1. Wprowadzenie do problematyki recydywy i środków jej ograniczania Pojęcie i znaczenie recydywy w prawie karnym Następstwa recydywy w dawnym polskim systemie karania Postępowanie z recydywistami w świetle standardów międzynarodowych Rozdział 2. Postępowanie z recydywistami w Polsce w latach Rozdział 3. Przepisy prawa karnego i karnego wykonawczego normujące postępowanie z recydywistami w latach Uwagi wstępne Recydywa w ustawodawstwie karnym i innych przepisach Przepisy dotyczące recydywistów z zakresu prawa karnego wykonawczego i penitencjarnego Rozdział 4. Postępowanie z recydywistami w Polsce w latach w świetle danych statystycznych i wyników badań Orzecznictwo sądów karnych wobec recydywistów Wykonywanie kar oraz innych środków wobec recydywistów w okresie do 1989 r. w świetle danych statystycznych Charakterystyka recydywistów, orzekane wobec nich kary i środki karne oraz ich wykonanie w świetle wyników badań w okresie do 1989 r

3 Spis treści Rozdział 5. Przepisy prawa karnego normujące postępowanie z recydywistami w latach Projekty reformowania prawa karnego i jego nowelizacja po odzyskaniu niezależności Reforma prawa karnego i obowiązujące zasady postępowania z recydywistami Postępowanie z recydywistami w obowiązujących przepisach prawa Rozdział 6. Recydywiści i postępowanie z nimi w świetle danych statystyki sądowej i więziennej w latach Recydywiści w świetle sądowej statystyki skazań Recydywiści w świetle statystyki więziennej Rozdział 7. Wykonywanie kar i późniejsza recydywa w świetle wyników badań w okresie od 1997 r. do 2008 r Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce wobec recydywistów w zakładach karnych Wyniki badań nad recydywą skazanych zwalnianych z zakładów karnych w 2001 r. i 2002 r Wyniki badań skazanych po wykonaniu kar niewiążących się z pozbawieniem wolności Rozdział 8. Podsumowanie dotychczasowych doświadczeń w postępowaniu z recydywistami i propozycje dotyczące przyjęcia nowego modelu polityki karnej zapobiegania recydywie Podsumowanie dotychczasowych doświadczeń w postępowaniu z recydywistami Propozycje nowych rozwiązań dotyczących ograniczenia recydywy Aneks I Aneks II Bibliografia

4 Wprowadzenie Recydywa przestępcza jako zjawisko społeczne należy do najtrudniejszych problemów prawa karnego i polityki karnej. W Polsce już od blisko 20 lat nie ukazała się obszerniejsza publikacja poświęcona tej tematyce i zasadniczo nie prowadzono na większą skalę badań empirycznych. W tym czasie dokonało się wiele głębokich zmian o znaczeniu historycznym, dotyczących życia politycznego, społecznego i gospodarczego, zmienił się także ustrój państwa. Przemiany te dotyczyły również prawa karnego i prowadzonej na tej podstawie polityki karnej. Dla systemu prawa karnego przełomowe były dwie daty: rok 1989, od którego zaczęła się ewolucja prawa karnego, znaczona jego nowelizacjami, oraz rok 1998, w którym weszła w życie nowa kodyfikacja karna. Jednocześnie już od chwili wejścia w życie nowego k.k. niektórzy politycy kwestionowali przeprowadzoną reformę prawa karnego, głosząc, że nadmierna jego liberalizacja spowoduje wzrost przestępczości, w tym także recydywistycznej. Spadek przestępczości, który obserwuje się w Polsce począwszy od 2004 r., zadał kłam tym poglądom. Nie oznacza to jednak, że w polityce karnej brakuje trudnych problemów do rozwiązania. Trwałe, jak dotąd, przeludnienie zakładów karnych i związana z tym mała efektywność orzekanych kar pozbawienia wolności wykonywanych w zakładach karnych, mierzona ponowną przestępczością i ponownymi skazaniami, wymagają nowych poszukiwań i badań. W następstwie tych czynników w ostatnich latach zwiększają się liczby recydywistów w zakładach karnych oraz znajdujących się na wolności osób uprzednio karanych, które powiększają margines społeczny lub wręcz są wykluczone ze społeczeństwa. Z tych względów autor tej pracy podjął inicjatywę badawczą w celu poddania analizie problemu recydywy w Polsce współczesnej już w okresie obowiązywania nowej kodyfikacji 11

5 Wprowadzenie karnej. Monografia poświęcona recydywie w Polsce dotyczy jednak nie tylko współczesności, ale również przeszłości, poczynając od 1932 r., kiedy polskie prawo karne całkowicie unormowało system karny oraz zasady odpowiedzialności karnej recydywistów. W tym, częściowo historycznym, podejściu (opracowanie obejmuje okres 77 lat, od którego należałoby odjąć 15 lat, tj. czas okupacji i terroru stalinowskiego) chodziło nie tylko o ukazanie ewolucji prawa karnego w dziedzinie ograniczania recydywy w Polsce w trzech odmiennych okresach politycznych, ale także o podjęcie próby oceny efektywności prawa w ograniczaniu recydywy. Było to możliwe, zwłaszcza w niektórych okresach, dzięki dysponowaniu statystykami sądowymi i więziennymi oraz wynikami badań empirycznych. W publikacji tej starano się ukazać dwa podstawowe problemy: po pierwsze postępowanie z recydywistami, a po drugie rolę, jaką w ograniczaniu przestępczości recydywistycznej spełniają stosowane kary za popełnione przestępstwa (ten drugi problem dotyczy niedawno minionej przeszłości). Analizę tych problemów przedstawiono z uwzględnieniem wyodrębnionych w pracy kilku okresów w dziejach Polski, różniących się nie tylko pod względem politycznym i społeczno-gospodarczym, ale również obowiązującego prawa karnego. Czytelnika może dziwić, że tak wiele uwagi poświęcono w tej pracy karze pozbawienia wolności, często szczegółowo przedstawiając jej wykonywanie w więzieniach (od 1970 r. nazywanych zakładami karnymi), ale jest to rezultatem tego, że kara ta przez cały okres była podstawowym środkiem reakcji stosowanej wobec recydywistów, odpowiadających w warunkach powrotu do przestępstwa, określanym w trzech polskich kodeksach karnych (z 1932 r., 1969 r. i 1997 r.), stanowiąc w niektórych latach około 99% wszystkich wyroków skazujących. W ostatnim badaniu autora, zakończonym w 2008 r., sprawdzono ponowną karalność skazanych na inne kary niż bezwzględne pozbawienie wolności. Zestawienie tych skazań z wykonanymi karami bezwzględnego pozbawienia wolności, orzeczonymi za identyczne przestępstwa, pokazało zasadnicze różnice między tymi karami jeśli chodzi o ich efektywność mierzoną ponowną karalnością. Do analizy przeprowadzonej w niniejszej publikacji wykorzystano statystyki kryminalne, szczególnie sądowe oraz więzienne. Następnym źródłem wiedzy, z którego czerpano, były przepisy prawne, przede wszystkim ustawy, ale też liczne akty podustawowe, które zwłaszcza w wykony- 12

6 Wprowadzenie waniu kary pozbawienia wolności, aż do ostatniej reformy prawa karnego w 1997 r., odgrywały zasadniczą rolę. Niezbędne było również sięgnięcie do postanowień wielu dokumentów międzynarodowych, zwłaszcza konwencji, reguł i zaleceń, ponieważ stanowią one uniwersalne standardy humanitarnego, praworządnego i racjonalnego postępowania z przestępcami, w tym recydywistami. W niniejszym opracowaniu wykorzystano też wyniki kilkunastu cennych badań empirycznych z zakresu kryminologii i penitencjarystyki, głównie z lat 60., 70. i 80. XX wieku, oraz kilku badań własnych autora. Do podstawowych źródeł wiedzy, z których trzeba było czerpać, należy oczywiście literatura przedmiotu, szczególnie z dziedziny prawa karnego, kryminologii, penitencjarystyki i polityki karnej. Do opracowania dołączono dwa aneksy, które zdaniem autora dobrze uzupełniają zawarte w nim wywody. W pierwszym omówiono krwawe bunty recydywistów w Polsce w 1989 r. Bunty te były jakby podsumowaniem więziennictwa czasów PRL i stanowią zdaniem autora memento i ostrzeżenie dla organów władzy przed bezwzględnym i nierozważnym prowadzeniem polityki penitencjarnej. Drugi aneks składa się z kilku autobiografii, napisanych przez recydywistów (częściowo uzyskanych w drodze konkursu), z których większość to osoby aktualnie odbywające karę pozbawienia wolności i które w więzieniach spędziły długie lata życia, będąc wielokrotnie karanymi. Kilku z nich to dawni przestępcy recydywiści, którzy zostali szczęśliwie odzyskani przez społeczeństwo, odnajdując w tym osobistą satysfakcję. Autor wyraża nadzieję, że praca ta zainteresuje Czytelników i, być może, przyczyni się do prowadzenia bardziej niż dotąd racjonalnej i humanitarnej polityki karnej i penitencjarnej. Na zakończenie pozostaje autorowi miły obowiązek złożenia serdecznych podziękowań za okazaną życzliwą pomoc w badaniach i zbieraniu materiałów do tej pracy i udzielenie cennych rad. Lista podziękowań jest długa i obejmuje szczególnie pracowników Ministerstwa Sprawiedliwości, a konkretnie Centralnego Zarządu Służby Więziennej, Krajowego Rejestru Karnego i Wydziału Statystyki. Spośród funkcjonariuszy CZSW pragnę złożyć szczególne podziękowania: Dyrektorowi Generalnemu CZSW Panu Generałowi Pawłowi Nasiłowskiemu, Dyrektorowi Biura Prezydialnego Panu dr Jerzemu Czołgoszewskiemu, Dyrektorowi Biura Informacji Statystycznej Panu płk. Lesławowi Koreckiemu oraz pracownikom CZSW: ppłk. Cezaremu 13

7 Wprowadzenie Brzostkowi, dr Tomaszowi Głowikowi, a także Dyrektorom Zakładów Karnych: w Płocku inż. Markowi Różańskiemu, w Siedlcach ppłk. Wiesławowi Rostkowskiemu, w Czarnem ppłk. Januszowi Damrotowi, w Goleniowie kpt. Andrzejowi Łaboniowi, w Nowogardzie płk. Piotrowi Franczakowi. Wielkie podziękowanie składam również: Pani Dyrektor Krajowego Rejestru Karnego MS: Sędzi Grażynie Szulejewskiej, Pani Naczelnik Wydziału Statystyki MS Marlenie Gilewicz oraz Pani mgr Justynie Kowalczyk z tego samego Wydziału. Pragnę też wyrazić słowa wdzięczności memu macierzystemu Uniwersytetowi Warszawskiemu i Dyrekcji Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji za życzliwe wspieranie przez kilka lat przedsięwzięcia, jakim było badanie recydywy w Polsce. Szczególne podziękowania składam też wybitnej znawczyni problematyki recydywy Pani Prof. zw. dr hab. Zofii Ostrihanskiej za napisanie recenzji i zawarte w niej uwagi, które wykorzystałem nadając ostateczny kształt tej monografii. Autor

8 Rozdział 1 Wprowadzenie do problematyki recydywy i środków jej ograniczania 1. Pojęcie i znaczenie recydywy w prawie karnym Recydywa oznacza ponowne popełnienie przestępstwa. Termin ten, etymologicznie wywodzący się z języka łacińskiego, nie jest jednak jednoznaczny, zarówno w doktrynie prawa karnego, jak i w języku potocznym. Osobę popełniającą ponownie przestępstwo określamy mianem recydywisty, ale nie użyjemy tego określenia wobec sprawcy, który dokonał czynu przestępczego np. po 20 latach od pierwszego przestępstwa. To samo dotyczyć będzie nieumyślnego sprawcy wypadku samochodowego, który następnie, nawet w krótkim czasie po tym przestępstwie, został ponownie skazany np. w związku z przekroczeniem obrony koniecznej. Wyczuwamy, bo nie jest to wyraźnie powiedziane w prawie karnym, a nawet w doktrynie, że między pierwszym a drugim lub dalszym przestępstwem musi zachodzić określona więź, dowodząca pewnej skłonności do popełniania czynów karalnych. Związek ten może polegać na jednakowych lub podobnych motywach popełniania czynów karalnych, np. w celu uzyskania korzyści majątkowej (dokonania kradzieży lub oszustwa, a następnie sfałszowania dokumentu, aby uzyskać nienależną korzyść itd.). W badaniach kryminologicznych recydywy, która nie musi być w sposób dokładny, tak jak to ma miejsce w prawie karnym, określona, bierze się więc pod uwagę wspomniane wyżej okoliczności, a także jeszcze inne, jak np. rodzaj popełnionego przestępstwa, czynnik czasu czy też okoliczności związane z osobą sprawcy lub jego środowiskiem. Tak np. bada się ponowną przestępczość alkoholików, narkomanów i innych kategorii sprawców. 15

9 Rozdział 1. Wprowadzenie do problematyki recydywy i środków jej ograniczania Najszersze pojęcie recydywy stosuje się w kryminologii i w pewnym stopniu w penitencjarystyce. W 1961 r. prof. S. Batawia pisał: (...) oczywiście terminem «recydywiści» obejmujemy przestępców uprzednio karanych, niezależnie od rodzaju popełnianych przestępstw, a nie tylko karanych za przestępstwa tego samego rodzaju (...) 1. W końcowej części tego rozdziału przytoczono określenia recydywy przyjęte na międzynarodowych kongresach penitencjarnych, które szeroko formułowały pojęcie recydywy i które można sprowadzić do poglądu, że recydywa występuje w przypadku popełnienia jakiegokolwiek kolejnego przestępstwa. Takie pojmowanie recydywy jest uznawane także współcześnie, z tym jednak, że prawo karne definiuje recydywę w konkretny sposób, wiążąc z tym określone skutki w orzekaniu, a następnie wykonywaniu kar. W polskiej doktrynie pojęcie recydywy pojawiło się już ponad 100 lat temu. W polskim ustawodawstwie karnym natomiast recydywa była określana w różny sposób, począwszy od 1932 r., o czym jest mowa w kolejnych rozdziałach pracy. Wiadomo, że skutki popełnienia przestępstwa w warunkach recydywy są bardzo doniosłe i dotkliwe dla sprawców takich przestępstw. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że w obowiązującym prawie karnym jest kilka określeń poprzedniej karalności, które spełniają różne funkcje w systemie karnym. W związku z tą wieloznacznością recydywy i różnorodnością jej określeń w prawie karnym należy wyjaśnić, jak te pojęcia są rozumiane w niniejszej pracy. Pisząc o recydywie, bez dokładniejszego jej sprecyzowania, mamy na myśli jej najszersze rozumienie, tj. definicję przyjętą w kryminologii, z tym że najczęściej zaznacza się okres w jakim nastąpiło ponowne popełnienie przestępstwa (lub skazania). Natomiast we wszystkich innych przypadkach zaznacza się, że chodzi o recydywę określoną w prawie karnym, np. powrót do przestępstwa w rozumieniu art. 64 k.k., recydywę penitencjarną w rozumieniu art. 86 k.k.w., lub inne pojmowanie recydywy np. sprawcy karanego już za przestępstwo umyślne (art k.k.) lub recydywę oznaczoną w innych przepisach prawa karnego np. kodeksie karnym skarbowym. Tego rodzaju zróżnicowanie recydywy w pewnym stopniu uporządkowuje tę szczegól- z. 12, s Por. S. Batawia, Więźniowie recydywiści wykazujący patologiczne właściwości psychiczne, PiP 1961,

10 1. Pojęcie i znaczenie recydywy w prawie karnym ną kategorię zachowań przestępczych. Zwracając uwagę na różnorodność określeń recydywy mamy na myśli te przypadki ponownego popełnienia przestępstwa, które, mimo że należą do recydywy w ujęciu kryminologicznym, powodują następstwa odnoszące się do poprzednio popełnionego czynu, jak np. zarządzenie wykonania ustawowo zawieszonej kary na podstawie art k.k., odwołania warunkowego zwolnienia z odbycia kary na podstawie art k.k.w., kary wymierzone w przypadku ciągu przestępstw (art. 91 k.k.). W tych przypadkach popełnienie kolejno kilku czynów przestępczych, mimo iż nie są one zaliczane do recydywy w rozumieniu kodeksu karnego, powoduje istotne następstwa w wymiarze lub w wykonaniu orzeczonych już kar. Dlatego też, chociaż współcześnie nie przyjmuje się typologii przestępców w znaczeniu nadawanym jej przez dawne szkoły i kierunki kryminologiczne, można mówić o zróżnicowanych relacjach prawno-karnych, dotyczących zachowań sprawców przestępstw mających określoną przeszłość kryminalną, o czym jest mowa w dalszych rozdziałach opracowania. W niniejszej książce uwzględniono zasadniczo dwa nurty wywodów. Pierwszy z nich dotyczy recydywy sensu stricto, a drugi środków polityki karnej i penitencjarnej, które mogą przyczyniać się do ograniczania lub powiększania (choć niezamierzonego) rozmiarów recydywy. Środki te są stosowane nie tylko do recydywistów, ale również do pierwszy raz karanych. Ważne jest przecież orzekanie takich kar, a następnie takie ich wykonywanie, aby, zgodnie z celami prawa karnego, sprawca skazany po raz pierwszy nigdy już więcej nie popełnił przestępstwa. Jak się przekonamy w toku dalszych wywodów, niektóre kary, stosowane do pewnych kategorii sprawców, faktycznie wcale nie służą temu celowi. Zajęcie się problemami recydywy zostało też podyktowane przekonaniem, że zjawisko to jest w pewnym sensie naturalnym przejawem egzystencji społeczeństwa, podobnie jak cała przestępczość. Nie oznacza to w żadnym razie tolerancji dla tych negatywnych zachowań ludzi zakłócających normalny byt i porządek społeczny. Ważne jest jednak określenie rzeczywistych rozmiarów tego zjawiska, jego szkodliwości społecznej oraz zaproponowanie efektywniejszych i praworządnych środków jego kontroli. Poglądy na te sprawy, wyrażone publicznie przez niektórych polityków i przedstawicieli mediów, daleko odbiegają od rzeczywistości. Przykładem może tu być szerzenie mitu o szczególnym zagrożeniu ze strony przestępców recydywistów jeśli chodzi o wagę popełnionych czynów, w zestawieniu z osobami pierwszy raz karanymi, podczas gdy jest akurat odwrotnie. Oczywiście istnieje problem sprawców dopuszczających 17