Narodowe fundusze inwestycyjne w prywatyzacji gospodarki

Transkrypt

1 Piotr Dubowski radca prawny we Wrocławiu Narodowe fundusze inwestycyjne w prywatyzacji gospodarki narodowej 1. Ustawą z dnia 30 kwietnia 1993 r. ostatecznie w formie prawnej ustalona została dodatkowa metoda prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych według koncepcji Ministerstwa Przekształceń Własnościowych, zawartej w programie powszechnej prywatyzacji 1. Program w swoim założeniu był przeznaczony do prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, dużych i średniej wielkości, będących w dobrej kondycji finansowej. Przedsiębiorstwa te, obecnie w liczbie około tysiąca jednostek, mają znaczący wpływ na kondycję gospodarki narodowej i dynamikę jej rozwoju, są jednak zbyt małe do przekształcenia ich w trybie prywatyzacji kapitałowej, polegającej na przekształceniu w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, w trybie określonym ustawą prywatyzacyjną dla prywatyzacji kapitałowej 2. Są jednocześnie zbyt duże do ich prywatyzacji likwidacyjnej na zasadach określonych w art. 37 i następnych tej ustawy, celem sprzedaży, oddania jego mienia w odpłatne użytkowanie lub wniesienia do spółki - w tym z udziałem pracowników likwidowanego przedsiębiorstwa 3. Spółki tego typu - zwłaszcza z udziałem pracowników - wprawdzie korzystają ze znacznych ułatwień w nabywaniu lub 1 Dz.U. Nr 44, poz Rządowy Program Powszechnej Prywatyzacji, przedstawiony przez Ministerstwo Przekształceń Własnościowych w maju 1992 r. 3 Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 695 z późniejszymi zmianami). 45

2 REJENT Nr 11 - listopad 1993 r. korzystaniu z mienia likwidowanego przedsiębiorstwa, nie mają jednak gwarancji na dopływ kapitału potrzebnego na rekonstrukcję i modernizację przedsiębiorstwa. Obciążone przez dłuższy czas obowiązkiem spłaty za nabyte mienie bądź też czynszem dzierżawnym, nie są w stanie dokonywać znaczących inwestycji. W zderzeniu z rozlicznymi problemami gospodarki rynkowej, bez kapitału, doświadczenia i powiązania z gospodarką innych krajów, powiększają z reguły grono pasywnych podmiotów gospodarczych, oczekujących na zmianę niekorzystnej dla nich koniunktury. Wprowadzenie programu powszechnej prywatyzacji przy udziale narodowych funduszów inwestycyjnych tworzy nowe możliwości znacznego przyśpieszenia prywatyzacji - od której, jak wiadomo, nie może być już odwrotu - i odpowiednio rozszerza jej zakres. Ewidentne możliwości przyśpieszenia procesu prywatyzacyjnego wynikają ze znacznego skrócenia czasu pracochłonnej i kosztownej wyceny majątku przedsiębiorstw państwowych i spółek jednoosobowych Skarbu Państwa objętych programem, natomiast rozszerzenie zakresu prywatyzacji wynika z faktu, że będzie w nim uczestniczyć szerokie grono obywateli, uprawnionych w myśl przepisów wspomnianej ustawy do otrzymania powszechnych lub rekompensacyjnych świadectw udziałowych, wymienialnych w przyszłości na akcje, na zupełnie innych warunkach niż sprzedaż mienia państwowych osób prawnych. Świadectwa udziałowe, jako takie, mogą być przedmiotem obrotu pozagiełdowego, jak też giełdowego - po wymianie ich na akcje, ze znacznymi możliwościami ekonomicznymi, jakie będzie dawać obrót tego typu papierami wartościowymi - nie wyłączając korzyści prawa do dziedziczenia, darowizny i innych form rozporządzenia prawem. Z tych względów, między innymi, instytucja narodowych funduszy inwestycyjnych i metoda prywatyzacji gospodarki narodowej za ich pośrednictwem zasługuje na szczególną uwagę. Zwłaszcza że dotychczas stosowane metody, nawet w wypadkach szczególnie udanych, obciążone są cieniem negatywnych podejrzeń i pomówień, nie mają więc należytego poparcia społecznego. I 46

3 Narodowe fundusze inwestycyjne w prywatyzacji.. 2. Prywatyzacja dużych i średnich przedsiębiorstw państwowych za pośrednictwem narodowych funduszy inwestycyjnych będzie prowadzona przy daleko idącej inicjatywie organizacyjnej właściwych dla tych przedsiębiorstw ministrów i ministra przekształceń własnościowych - co jednak nie wyłącza prawa do wyrażenia swojego stanowiska organów przedsiębiorstwa i ewentualnego złożenia umotywowanego sprzeciwu. Niezgłoszenie sprzeciwu w ciągu 45 dni od zawiadomienia organów przedsiębiorstwa o zamiarze przekształcenia przedsiębiorstwa w spółkę, celem wniesienia akcji tego przedsiębiorstwa do określonego funduszu, jest równoznaczne z wyrażeniem zgody (art. 7 ustawy). Do powołanych ustawą funduszy Skarb Państwa może wnieść akcje każdej spółki, dopóki jest jej jedynym akcjonariuszem. Zwłaszcza dotyczy to jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, które powstały w wyniku prowadzonej dotychczas prywatyzacji kapitałowej, na zasadach określonych ustawą prywatyzacyjną. Obecnie funkcjonuje około 500 spółek tego typu i niektóre z nich, w liczbie około 250, wejdą w pierwszym etapie do prywatyzacji powszechnej za pośrednictwem narodowych funduszy inwestycyjnych 4. Pozostałe jednoosobowe spółki Skarbu Państwa będą oczekiwać swojej kolejności - jeżeli taka nie zostanie zmieniona, chociaż dla wielu spółek tego typu upłynął, określony ustawą prywatyzacyjną, termin udostępnienia ich akcji 5. Brak działań w tym zakresie jest też jedną z przyczyn formułowania negatywnych ocen dotychczas prowadzonej prywatyza- cji- 3. Udział obywateli w prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z udziałem narodowych funduszy inwestycyjnych wyraża się w zagwarantowanym ustawowo prawie do otrzymania świadectwa udziałowego. Stosownie do przepisów ustawy z dnia 22 marca 1991 r. o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych 6, świadectwo udziałowe jest dokumentem mającym 4 Tak Gazeta Bankowa" nr 25/243 z dnia 18 czerwca 1993 r. 5 Por. art. 24 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r., uwaga pkt 3. 6 Dz.U. Nr 35, poz. 155, zm. Dz.U. Nr 103, poz

4 REJENT Nr 11 - listopad 1993 r. stwierdzić lub stwierdzającym istnienie określonego prawa majątkowego, utrwalonego w takim brzmieniu i w taki sposób, że może stanowić samodzielny przedmiot obrotu publicznego 7. Świadectwa udziałowe, będące papierami wartościowymi, jakie wyemituje Skarb Państwa reprezentowany przez właściwego ministra, będą dwojakiego rodzaju, przypisane do określonego funduszu. W pierwszym bowiem etapie przewiduje się utworzenie dwu grup narodowych funduszy inwestycyjnych. Pierwsza z nich zostanie powołana do celów rekompensacyjnych i świadectwo udziałowe będzie mieć charakter rekompensacyjny, w odróżnieniu od świadectwa powszechnego. Do otrzymania świadectwa udziałowego rekompensacyjnego uprawnione są osoby wymienione w art. 30 powołanej ustawy - w tym emeryci i renciści oraz określeni pracownicy sfery budżetowej, których roszczenia z tytułu wynagrodzenia lub świadczeń nie zostały zaspokojone. Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, określi sposób ustalenia liczby rekompensacyjnych świadczeń udziałowych, osoby uprawnione do ich otrzymania i sposób wykorzystania na ten cel udziałowych świadectw rekompensacyjnych. Sporządzenie spisu uprawnionych należy do zakładów pracy i organów rentowych, pod nadzorem i kontrolą ministra pracy i polityki społecznej. Ewentualne spory, z jakimi mogą wystąpić osoby uprawnione, będą rozstrzygane w trybie właściwym w postępowaniu z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych - przed sądami pracy. Z chwilą wymiany świadectwa udziałowego na akcje funduszy wygasają wszystkie roszczenia do prawa reprezentowanego przez to świadectwo. Samo zaś prawo do otrzymania świadectwa udziałowego jest niezbywalne i nie podlega dziedziczeniu, natomiast mieć będzie samoistną wartość ekonomiczną i może stanowić przedmiot obrotu. 4. Do otrzymania powszechnych świadectw udziałowych uprawnieni będą wszyscy obywatele Rzeczypospolitej Polskiej, którzy są zameldowani na pobyt stały w kraju w dniu 31 grudnia roku 7 Por. K. Jajuga, T. Jajuga, Jak inwestować w papiery wartościowe, PWN, Warszawa 1993, s i

5 Narodowe fundusze inwestycyjne w prywatyzacji.. poprzedzającego rok emisji świadectw udziałowych i mają ukończone 18 lat. Osoby te są uprawnione do otrzymania jednakowej liczby świadectw udziałowych - wymienialnych na akcje funduszy, jednakże innych od funduszy rekompensacyjnych. Sporządzenie spisów osób uprawnionych do otrzymania powszechnych świadectw udziałowych będzie należało do zleconych zadań gmin. W terminie wyznaczonym na wydawanie powszechnych świadectw udziałowych, każdy zainteresowany obywatel może wnieść do urzędu gminy reklamację dotyczącą nieprawidłowości sporządzonego spisu. W razie nieuwzględnienia złożonej reklamacji może wystąpić ze skargą do właściwego sądu rejonowego, który rozpatrzy sprawę w trybie nieprocesowym. Od postanowienia sądu rejonowego przysługuje rewizja do sądu wojewódzkiego. Wydawanie świadectw udziałowych należy do właściwego ministra, a wzór, terminy rozpoczęcia akcji związanej z ich wydawaniem i zakończeniem określi Rada Ministrów w drodze rozporządzenia. Wydawanie rekompensacyjnych świadectw udziałowych, mocą przepisów powołanej ustawy (art. 33 ust. 3), jest zwolnione od wszelkich opłat, natomiast wydawanie powszechnych świadectw udziałowych będzie podlegało opłacie, której wysokość i tryb wnoszenia określi Rada Ministrów, jednak z zastrzeżeniem, że opłata nie będzie mogła przekroczyć 10% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej, w wysokości ogłoszonej przez prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc objęty statystyką. W drodze rozporządzenia, o którym mowa wyżej, Rada Ministrów może określić termin utraty ważności świadectw udziałowych. Ogłoszenie to nie może nastąpić później niż na rok przed upływem tego terminu, który został określony na zakończenie akcji wydawania świadectw udziałowych. Odpowiednia wzmianka o uprawnieniach Rady Ministrów do ustalenia utraty terminu ważności świadectw udziałowych powinna też wynikać z samej treści świadectwa udziałowego. Świadectwa udziałowe, jako takie, mogą być przedmiotem obrotu poza obrotem giełdowym między osobami fizycznymi. Ustawa przewiduje (art. 36) zwolnienie takich transakcji od opłat skarbowych, których pobieranie byłoby praktycznie niemożliwe. Mogą być też przedmiotem obrotu w 49

6 REJENT Nr 11 - listopad 1993 r. formie zdematerializowanej, za pośrednictwem przedsiębiorstwa maklerskiego, po spełnieniu warunków dopuszczenia do obrotu na Giełdzie Papierów Wartościowych, określonych przepisami ustawy z dnia 22 marca 1991 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych 8. Każde świadectwo udziałowe będzie mogło być wymienione w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych na jedną akcję z funduszu tej grupy, którą wyznaczy właściwy minister, za pośrednictwem jednostki prowadzącej przedsiębiorstwo maklerskie. Do tego celu minister udostępni wszystkie akcje z przeznaczeniem na wymianę świadectw udziałowych, jednak z wyjątkiem pakietu 15% akcji każdego funduszu zarezerwowanego na inne cele. Z chwilą wymiany świadectwa udziałowego na akcje funduszu wygasają wszystkie prawa, jakie były związane z posiadaniem świadectwa udziałowego. 5. Powołana omawianą ustawą instytucja narodowych funduszy inwestycyjnych jest nieporównywalna z niczym w dotychczasowym systemie gospodarczym. Jawi się jako instytucja stopnia pośredniego pomiędzy osobami uprawnionymi do otrzymania świadectwa udziałowego a przedsiębiorstwami państwowymi, które będą uczestniczyć w powszechnym programie prywatyzacyjnym i poddane zostaną prywatyzacji - w tym spółkami, jakie powstały w wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w trybie dotychczasowych przepisów. Narodowe fundusze inwestycyjne są tworzone przez Skarb Państwa jako spółki akcyjne, do których stosuje się przepisy kodeksu handlowego w zakresie nie uregulowanym ustawą. Przewidziane ustawą ustępstwa od przepisów kodeksu handlowego mają ułatwić pozyskanie kapitału z powszechnej prywatyzacji, której organizatorem jest Skarb Państwa, reprezentowany przez właściwych ministrów. W tym celu Skarb Państw wnosi do tworzonych funduszy, jako ich założyciel, wkłady, a w zamian otrzymuje akcje funduszy. Pozostaje też wyłącznym właścicielem akcji funduszu do czasu ich udostępnienia uprawnionym podmiotom. Skarb Państwa wnosi do tworzonych funduszy 60% akcji 8 Por. uwaga w punkcie 7, s

7 Narodowe fundusze inwestycyjne w prywatyzacji.. każdej spółki, w której jest jedynym akcjonariuszem, z tym, że 27% akcji każdej ze spółek powinno znaleźć się, w przybliżeniu w równych częściach, w posiadaniu wszystkich wyznaczonych funduszy, z wyjątkiem jednego funduszu, który otrzyma w całości pakiet 33% danej spółki; w każdej spółce wyodrębnia się tylko pakiet 33% akcji, który wnosi się w całości jako wkład do jednego z funduszy. Zasady te dotyczą wyłącznie podziału akcji spółek między fundusze, w których Skarb Państwa jest jedynym akcjonariuszem. Skarb Państwa może też wnieść do funduszy, w których jest jedynym akcjonariuszem, wszystkie lub część akcji spółek, w których nie jest jedynym akcjonariuszem. Akcje te powinny być rozdzielone między wyznaczone fundusze, z tym że jeden fundusz nie może otrzymać więcej niż 33% akcji danej spółki. 6. Zasadniczym celem działalności powołanej instytucji narodowych funduszy inwestycyjnych jest pomnażanie ich majątku, w szczególności poprzez powiększanie wartości akcji spółek, w których fundusze są akcjonariuszami. Cel ten w pierwszym etapie prawdopodobnie skoncentruje się na poprawianiu zarządzania spółek, w których fundusze będą mieć pozycję dominującą, mając w posiadaniu znaczny pakiet akcji. Niezależnie od podejmowanych działań organizacyjnych prowadzących do uzyskania poprawy systemu zarządzania, pozyskiwania nowych technologii i pożyczek, jak też wprowadzania w korzystne gospodarcze powiązania, zwłaszcza międzynarodowe, realizowane będą inne działania, umożliwiające rozwój i pomnażanie ich majątku: prowadzenie działalności gospodarczej, polegającej na nabywaniu i zbywaniu akcji spółek, oraz wykonywanie uzyskanych praw, udzielanie pożyczek oraz zaciąganie pożyczek i kredytów dla realizacji celów określonych w ustawie, jak też innych celów określonych w statucie (art. 4 ustawy). Realizację tak ważnych celów, jakie zostały wyznaczone narodowym funduszom inwestycyjnym, ułatwiać będzie ich forma organizacyjna - spółki akcyjnej, z niezbędnymi dla tego działania odstępstwami od uregulowań przyjętych w kodeksie handlowym. W swoim działaniu fundusze inwestycyjne będą przedmiotem szczególnego zainteresowania Skarbu Państwa jako ich założycie- 51

8 REJENT Nr 11 - listopad 1993 r. la, którego interesy reprezentować będzie właściwy minister - członek Rady Ministrów. Ustawa zmierza do zapewnienia funduszom przy powoływaniu władz - zwłaszcza rady nadzorczej - osób o wysokich kwalifikacjach, wyłonionych w drodze konkursu przeprowadzonego przez Komisję Selekcyjną 9. Fundusz może też zawrzeć umową o zarządzanie jego majątkiem z wyspecjalizowaną w tym zakresie firmą zarządzającą, wyłonioną w drodze przetargu przez Komisję Selekcyjną 10, co daje możliwość wyboru firmy o najwyższej renomie światowej. Ażeby uprawnienia właścicielskie funduszu nie zdominowały celu, dla jakiego został powołany, żaden z powołanych funduszy nie będzie posiadać więcej niż 33% akcji jednej spółki powstałej z przedsiębiorstwa państwowego. Taki procent akcji ulokowanych w jednym funduszu, zdaniem specjalistów w danej dziedzinie, będzie wystarczający do wywierania skutecznego wpływu na działanie samej firmy funduszu, a jednocześnie mobilizująco wpłynie na działalność spółek, których akcje będą w tym funduszu ulokowane. Działając w tej strukturze organizacyjnej, powołane fundusze nie będą miały możliwości przekształcenia się w jednostki organizacyjnie zwierzchnie wobec spółek, jak też nie będą miały możliwości stosowania administracyjnych metod zarządzania i kierowania spółkami. Takich uprawnień nie będzie też miała firma zarządzająca majątkiem funduszu, której zakres uprawnień, obowiązków, a zwłaszcza odpowiedzialności, określi umowa cywilnoprawna. Uwzględniając wysokie kwalifikacje i doświadczenia wybranej firmy zarządzającej, może ona skutecznie zwiększać wartość aktywów funduszu, którym zarządza, jak też wartość akcji spółek i obywateli. Dla tego celu ustawa określa szczegółowe zasady wynagrodzenia, jakie będzie miała uzyskać firma zarządzająca, przewidując w nich: - wynagrodzenie roczne, ryczałtowe, za zarządzanie fundu- 9 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 15 września 1993 r. w sprawie ustalenia regulaminu Komisji Selekcyjnej (Dz.U. Nr 86, poz. 401). 10 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 sierpnia 1993 r. w sprawie szczególowego trybu przeprowadzenia przetargu w celu wyłonienia firm zarządzających majątkiem narodowych funduszy inwestycyjnych (Dz.U. Nr 84, poz. 393). 52

9 Narodowe fundusze inwestycyjne w prywatyzacji.. szem, będące kosztem działalności operacyjnej firmy zarządzającej, - wynagrodzenie roczne za osiągnięte wyniki finansowe zarządzanego funduszu, wyrażone w określonej procentowo części akcji tego funduszu, - wynagrodzenie końcowe za wyniki finansowe funduszu, tak w określonej procentowo części akcji funduszu, jak też liczby lat, w których firma zarządzająca świadczyła swoje usługi na rzecz funduszu. Ustalone na tych zasadach wynagrodzenie firmy zarządzającej będzie skutecznie mobilizować tę firmę do wykazywania najdalej idącej staranności i umiejętności, do osiągania celów funduszu, którym zarządza, jak i troski o wysokość własnego wynagrodzenia. Zwłaszcza że fundusz zawsze może wypowiedzieć umowę zawartą z firmą zarządzającą, bez podania przyczyn. 7. Ustawa o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji wprowadza szereg istotnych zmian w dotychczas obowiązujących przepisach, które mogą interesować zarówno przedsiębiorstwa państwowe, które wezmą udział w powszechnym programie prywatyzacji i zostaną przekształcone w spółki w najbliższej przyszłości, jak też istniejące jednoosobowe spółki Skarbu Państwa już wnoszone do funduszy 11, a odpowiednio, tak pracowników przedsiębiorstw, jak i spółek oraz osoby fizyczne uprawione do otrzymania świadectw udziałowych. Między innymi omawiana ustawa przewiduje: a) Ograniczone zwolnienie dochodów uzyskanych przez osoby fizyczne ze sprzedaży świadectw udziałowych lub akcji funduszu z podatku dochodowego w skali roku, do wysokości połowy przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Celem takiego zwolnienia jest uniknięcie opodatkowania niewielkich dochodów, jakie z tego tytułu uzyskają osoby fizyczne (art. 42 usta- wy)- b) Zwolnienie spółek i przedsiębiorstw uczestniczących w programie powszechnej prywatyzacji od oprocentowania kapitału, 11 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 września 1993 r. w sprawie określenia jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz przedsiębiorstw państwowych, które zostaną przekształcone w spółki, w celu wniesienia ich akcji lub udziałów do narodowych funduszy inwestycyjnych (Dz.U. nr 89, poz. 412). 53

10 REJENT Nr 11 - listopad 1993 r. co ma stanowić zachętę do uczestniczenia w programie (art. 49 ustawy). c) Ustawa zastępuje przysługujące pracownikom uprawnienia do nabycia do 20% akcji lub udziałów w prywatyzowanych spółkach na zasadach preferencyjnych, przewidziane w art. 24 ustawy prywatyzacyjnej, na prawo do uzyskania 15% akcji spółki nieodpłatnie, bez konieczności oczekiwania na pierwszą sprzedaż akcji nabywcom zewnętrznym. Prawo nabycia akcji pracownicy nabywają w dniu wykreślenia przedsiębiorstwa z rejestru przedsiębiorstw państwowych, a wydanie akcji następuje nieodpłatnie z chwilą wniesienia akcji spółki do funduszu (art. 46 ustawy). W odniesieniu do uprawnień pracowników ustawa wprowadza istotne ich ograniczenie, zastrzegając, że łączna nominalna wartość akcji udostępnianych nieodpłatnie nie może przekroczyć 24 średnich miesięcznych wynagrodzeń wypłacanych w sześciu państwowych działach gospodarki narodowej na jednego zatrudnionego w ciągu 12 miesięcy poprzedzających wniesienie akcji danej spółki do funduszu oraz liczby zatrudnionych pracowników. Zastrzega również, że przy określeniu wartości akcji udostępnianych pracownikom uwzględnia się też wartość ulg uprzednio przyznanych pracownikom w związku z nabyciem akcji spółki, jeżeli takie ulgi były udzielone. Ustawa upoważnia też władze spółki do uchwalenia w ciągu 3 miesięcy, liczonych od dnia wniesienia akcji spółki do funduszu, własnego regulaminu podziału akcji udostępnianych pracownikom. Jeżeli w tym terminie regulamin nie zostanie opracowany i uchwalony, akcje zostaną udostępnione pracownikom w równej liczbie, a ich udostępnianie powinno być zakończone nie później niż w okresie 6 miesięcy, liczonych od dnia wniesienia akcji danej spółki do funduszu. Uprawnienia do bezpłatnego otrzymania akcji spółki - z zastrzeżeniem limitu wartościowego - ustawa przyznaje również rolnikom indywidualnym i rybakom dostarczającym, na podstawie obowiązujących umów, surowców dla przedsiębiorstwa państwowego, które zostało przekształcone w spółkę. Warunkiem nabycia tych uprawnień przez rolnika indywidualnego i rybaka jest pozostawanie przez co najmniej dwa lata nieprzerwanie w 54

11 Narodowe fundusze inwestycyjne w prywatyzacji.. stosunku umownym o dostawę surowców, przed wpisem spółki do rejestru. 8. Wprowadzone ustawą uprawnienia i sposób uzyskiwania korzyści ekonomicznych, tak przez przedsiębiorstwa państwowe, jak i spółki powstałe z ich przekształcenia, nie wyłączając osób trwale związanych z przedsiębiorstwem, pracowników i ogółu obywateli, może być ważnym czynnikiem pozytywnego społecznego odbioru prowadzonej prywatyzacji. Możliwość opracowania własnego rozdziału akcji dla pracowników, przy uwzględnieniu kryteriów: stażu pracy, przydatności dla zakładu, charakteru pracy i zaangażowania, zajmowanego stanowiska - może skutecznie zapobiegać konfliktom i emocjom, jakie powstawały przy likwidacji zakładów pracy prywatyzowanych dotychczasowymi metodami, w których pracownicy zostali faktycznie poszkodowani lub takie odnosili wrażenie, wyrażając w różny sposób swoją dezaprobatę. 55