w kształtowaniu budownictwa zakonnego reformatów w Polsce

Transkrypt

1 Znaczenie i rola prefekta fabryki Adam Jan Błachut Zakon Braci Mniejszych, Kraków Znaczenie i rola prefekta fabryki w kształtowaniu budownictwa zakonnego reformatów w Polsce 1. Plan kościoła i klasztoru dla fundacji reformatów w Kętach, zaakceptowany przez zarząd prowincji, Jan Michał Link, 1689 r., rzut parteru, APR Kraków Murowane zespoły kościelno-klasztorne reformatów 1 w Polsce w XVII i XVIII w., wyróżniają się wśród innych ówczesnych budynków zakonnych nie tylko jednolitością formy, ale także własnym programem artystycznym i użytkowym, niezależnie od miejsca i czasu fundacji oraz ich wzniesienia. Na taki obraz architektury i sztuki reformackiej złożyły się różne przyczyny. Jednakże tak wyraźną jednolitość swoich kościołów i klasztorów, reformaci zawdzięczają przede wszystkim konsekwentnie stosowanym zakonnym przepisom budowlanym, wypracowanym w XVII w. i rozwiniętym w następnym stuleciu, a wyrosłym z zasad ścisłego ubóstwa i jego interpretacji 2. Zostały one zawarte zarówno w ustawodawstwie generalnym a także, bardziej szczegółowo, w statutach partykularnych poszczególnych prowincji. One to bowiem w zasadniczy sposób ograniczały nie tylko wpływy fundatora 1 Podstawowe dane historyczne dotyczące w tym również polskich, zawiera hasło: Franciszkanie, Bracia Mniejsi, Ordo Fratrum Minorum (OFM), w: Encyklopedia Katolicka, Lublin 1989, t. 5, szp , , (tu obszerna literatura). 2 Więcej szczegółowych informacji na temat budownictwa reformatów w Polsce oraz roli zakonnych wytycznych budowlanych można znaleźć w moich publikacjach: Budownictwo małopolskiej prowincji reformatów w XVII wieku w świetle ustawodawstwa zakonnego, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 1979, z. 2, s ; Architektura zespołów klasztornych reformatów małopolskich w XVII wieku, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 1979, z. 3, s ; L edilizia dei Frati Minori Riformati nella Provincia della Małopolska (Piccola Polonia) nel secolo XVII, Archivum Franciscanum Historicum 1979, nr 3-4, s ; Brat Mateusz Osiecki i jego dzieło. Modelowy projekt nowego wystroju-wyposażenia kościołów reformackich prowincji wielkopolskiej w XVIII w., Warszawa 2003; Zespoły kościelno-klasztorne reformatów prowincji małopolskiej i ruskiej w XVIII wieku, Rocznik Historii Sztuki 2005, s i poszczególnych przełożonych, ale również swobodę architekta, zarówno w układzie przestrzennym jak i w rozmiarch budowli oraz stosowanym materiale, a nawet w elementach dekoracji architektonicznej. Ponieważ ustawodawstwo zakonne nie pozostawiało zagadnień budowlanych inicjatywie wspomnianych osób, w tym kontekście jawi się wyraźnie, usankcjonowana prawnie i znacząca rola prefekta fabryki oraz jego wpływ na powstające zespoły. Trzeba jednocześnie przyznać, że chociaż funkcja ta nie miała wiele wspólnego z zawodem artystycznym, to w zakresie zadań należała do bardzo ważnych i istotnych dla budownictwa reformackiego. To bowiem prefekci fabryk, a nie przełożeni klasztorów czy chociażby definitorzy, nadzorowali z ramienia zakonu prawidłowość nowo powstających budynków 3. Zgodnie z ustawodawstwem zakonnym, prefekta fabryki powoływano nie tylko przy okazji każdej nowej budowy, ale także rozbudowy i remontów w klasztorze. W dokumentach zakonnych najczęściej określano go jako inspector fabricae lub praefectus fabricae, a czasem jako magister fabricarum. W przeciwieństwie 3 Z tego też powodu biogramy zidentyfikowanych prefektów fabryk znalazły się w moim Słowniku artystów reformackich w Polsce (Warszawa 2006), do czego przekonał mnie głównie prof. Zbigniew Bania, uzasadniając konieczność włączenia ich do opracowania, jako istotnych dla lepszego i pełniejszego poznania budownictwa reformackiego w Polsce

2 2. Projekt kościoła reformatów w Rawie Ruskiej, Paweł Fontana, ok r., przekrój podłużny z naniesioną zmianą dotyczącą sygnaturki, APR Kraków do syndyka lub substytuta klasztoru będącego osobą świecką 4, prefektem fabryki musiał być zawsze zakonnik-kapłan, któremu do pomocy dodawano drugiego, najczęściej brata zakonnego. Ustawodawstwo reformackie odnoszące się do zagadnień budowlanych, już nawet w początkach jego tworzenia, w miarę jasno określało zakres obowiązków każdorazowego prefekta fabryki. Do jego głównych zadań należała współpraca z architektem oraz czuwanie nad zgodnością wznoszonych obiektów z przepisami zakonnymi i zatwierdzonymi planami 5. W ten sposób prefekci nie tylko musieli wykazać się znajomością prawa w tym zakresie, ale również współuczestniczyli w jego realizowaniu. Statuty prowincji małopolskiej z 1687 r. zawierały już bardziej szczegółowe przepisy w kwestiach dotyczących przygotowań do rozpoczęcia budowy nowego zspołu kościelno-klasztornego oraz zadań prefekta fabryki. Zgodnie z nimi prowincjał wraz z definitorium w czasie obrad kapituły był zobowiązany wybrać dwóch zakonników odpowiednich i uzdolnionych, których zadaniem było sporządzenie przy pomocy architektów 4 W tym miejscu należy zaznaczyć, że syndyk lub substytut klasztoru często w jego imieniu parafował kontrakty zawierane z wykonawcami określonych prac budowlanych lub elementów wyposażenia kościoła, finansowanych z ofiar dobrodziejów, co potwierdzają dokumenty lub ich odpisy przechowywane w Archiwum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie (dalej jako APR Kraków). 5 Statuta et Constitutiones generales Familiae Cismontanae Ordinis S. Francisci Minorum Reformatorum in Congregatione Generali Romana Anno Dni 1642 celebrata sancita, Varsaviae 1663, s. 42, nr 13. modelu budowli i wyrysowanie planu kościoła i klasztoru. Zakonnicy mieli przedłożyć sporządzony projekt do akceptacji definitorium prowincji (il. 1-2). Dopiero wtedy można było przystąpić do prac budowlanych 6. Powyższe statuty powołując się na zarządzenie statutów generalnych polecały nadto, aby kapituła bądź kongregacja prowincjalna ustanowiła dwóch zakonników (kapłana i brata) inspektorami (prefektami) fabryki doradcami budowlanymi, których zadaniem będzie pilnowanie prowadzonej budowy i czuwanie nad jej prawidłową realizacją 7. Na przestrzeganie powyższych wytycznych władze zakonne kładły silny nacisk, chociażby zobowiązując fundatora, jeszcze przed definitywnym przyjęciem fundacji, do deklaracji wypełnienia usankcjonowanych prawnie warunków 8. O ile obowiązki prefekta fabryki i jego zadania dokładnie i jednoznacznie określały statuty poszczególnych prowincji, o tyle ich przygotowanie fachowe było różne i trudne do precyzyjnego ustalenia. Niemniej na pierwszego prefekta fabryki wybierano najczęściej zakonnika-kapłana, który posiadał zarówno odpowiednie przymioty, jak i znajomość zagadnień budowlanych. Zdarzało się także, że prefektem fabryki mianowano samego przełożonego (gwardiana klasztoru lub prezesa domu będącego w stadium organizacji), od którego trudno było wymagać specjalnej wiedzy z zakresu budownictwa. Wtedy jednak starano się, aby taki przełożony posiadał przynajmniej elementarną znajomość zagadnienia, a przede wszystkim doświadczenie zdobyte wcześniej, zwłaszcza przy pełnieniu funkcji prefekta fabryki w innym klasztorze. Stąd też, jeżeli w danym miejscu dalej prowadzono budowę lub remont klasztoru, a dotychczasowy gwardian lub prezes był równocześnie prefektem fabryki, często 6 Statuta Provinciae Reformatae Minoris Poloniae Reformatorum. In Capitulo Provinciali Cracoviensi 1638 approbata. Novissime in Capitula 1686 dati. In Congregatione Stopnicensi 1687 modlificata, Cracoviae 1687, s. 51, nr Tamże; Statuta et Constitutiones, dz. cyt., s. 42, nr 13; A. J. Błachut, Budownictwo..., dz. cyt., s Powyższe wymagania stawiane nowym fundacjom potwierdza pismo prowincjała, o. Joachima Stanzela, do Krzysztofa Dunina, kasztelana lubaczowskiego, który w 1688 r. zamierzał ufundować reformatom prowincji małopolskiej klasztor w Uhnowie. Przyjęcie fundacji uzależniono od spełnienia określonych warunków: fundator wybuduje kościół i klasztor według planu i rysunku podpisanego przez definitorium i jemu przekazanego, oraz że jeden zakonnik (kapłan) wybrany przez prowincjała będzie czuwał, aby budynki zostały wzniesione zgodnie z zatwierdzonymi planami. Acta originalia A. R. P. Joachimi Stanzel ( ), k. 538 r. (APR Kraków). Na podobnych warunkach zaakceptowano w 1744 r. fundację we Włodzimierzu Wołyńskim, zobowiązując fundatora, aby zechciał [ ] wziąć architekta biegłego i już doświadczonego przy budowie naszych klasztorów i zawrzeć z nim kontrakt co do budowy całości, [ ] a budowle mają być wzniesione według formy przepisanej w naszych konstytucjach i według planu przez nas sprawdzonego i zatwierdzonego. Annales Provinciae Sanctissimae Virginis Mariae Angelorum in Minori Polonia, t. 5, s. 72 (APR Kraków)

3 pozostawał nim nawet po ukończeniu kadencji przełożonego. Kiedy natomiast drugim prefektem fabryki był brat zakonny, to najczęściej wybierano znającego się na rzemiośle przydatnym przy budowie, głównie murarza, cieślę, czy nawet stolarza, co potwierdzają informacje uzyskane na ich temat 9. Niestety, jak dotąd udało się zidentyfikować jedynie małą liczbę zakonników z wszystkich prowincji reformackich, pełniących funkcję prefektów fabryk. Głównym powodem takiego stanu są znikome informacje zawarte w dostępnych materiałach źródłowych, zarówno w kronikach jak i innych dokumentach; do tego skrótowe i ogólnikowe. Należy jednakże wspomnieć, że reformaci od przybycia do Polski i założenia pierwszych klasztorów w 1622 r. (il. 3), aż do rozbiorów w 1722 r., posiadali 60 zespołów kościelno-klasztornych 10, które poza trzema kościołami: w Kazimierzu Dolnym, na Górze Świętej Anny i w Pińczowie wznieśli od podstaw, oraz zgodnie z własnym ustawodawstwem zakonnym 11. Sama zatem liczba klasztorów świadczy także o ilości prefektów fabryk, którzy musieli być zaangażowani przy ich budowie, czy późniejszych rozbudowach i remontach. W pełniejszym ich rozpoznaniu pomocnym mogą się okazać tzw. tabule roczne klasztorów, czyli wykazy zakonników prowincji zamieszkałych w poszczególnych domach w danym roku. Ponieważ sporządzano je po zakończeniu kapituł lub kongregacji prowincjalnych, kiedy dokonywano translokaty zakonników, zaznaczano także ich urzędy i funkcje w danym klasztorze, przynajmniej najważniejsze, w tym często prefektów fabryk. Oczywiście, wspomniane tabule również nie zawsze zachowały się kompletne 12, niemniej w oparciu o nie można przynajmniej częściowo prześledzić przemieszczanie się między klasztorami zakonników pełniących funkcję prefekta i ustalić, gdzie oraz w jakim czasie były prowadzone inwestycje budowlane w danej prowincji. Najmniej danych na temat prefektów fabryk pochodzi z początków istnienia reformatów w Polsce i powstawania pierwszych klasztorów, zarówno drewnianych jak i murowanych. Liczniejsza ich obecność ujawnia się dopiero w okresach większej aktywności budowlanej w poszczególnych prowincjach. Ponieważ funkcja ta nie należała do stałych, ale podobnie jak inne urzędy podlegała kadencyjności, można zauważyć dosyć częste zmiany prefektów w trakcie trwania budowy. Powody owych zmian mogły być podyktowane nie tylko 9 A. J. Błachut, Słownik, dz. cyt., s G. Wiśniowski, A. Szteinke, OO. Franciszkanie-Reformaci w Polsce, w: Schematyzm Prowincji Matki Bożej Anielskiej OO. Franciszkanów-Reformatów w Polsce 1971, Kraków 1971, s (tu pełny wykaz ówczesnych klasztorów). 11 A. J. Błachut, Kościół (wcześniej kolegiata) i klasztor reformatów w Pińczowie. Architektura i wystrój, Pietas et Studium 2008, s Zachowane tabule na dany rok mogą występować jako całościowe dla wszystkich klasztorów prowincji (w aktach prowincjałów) oraz w wersji wpisanej do kroniki klasztornej, ujawniającej jedynie stan personalny danego domu. wymogami prawnymi, ale również innymi względami i okolicznościami. Niejednokrotnie była nią także zwykła nieudolność poprzedników w prawidłowym zarządzaniu i nadzorowaniu prac budowlanych. Oczywiście, nie sposób w krótkim artykule ukazać działalność nawet najbardziej zasłużonych prefektów fabryk z poszczególnych prowincji reformackich. Chciałbym jednak, na przykładach zakonników wywodzących się głównie z prowincji małopolskiej i ruskiej, zaprezentować przynajmniej sylwetki niektórych oraz ich aktywność związaną ze sprawowaną funkcją. Pierwszym zakonnikiem, który pełnił funkcję prefekta fabryki, chociaż takim tytułem nie określają go ówczesne dokumenty zakonne, był o. Hipolit Łowicjan (ok ) 13. Jego aktywność jako prefekta miała miejsce w początkowej fazie organizacyjnej reformatów na ziemiach polskich. Ojciec Hipolit Łowicjan już w 1623 r. został wysłany do Biecza, aby znaleźć odpowiedni teren pod klasztor i pozyskać fundatorów. On również osobiście kierował budową zarówno pierwszego kościoła i klasztoru, jak i drugiego (il. 4), wznoszonego w latach W międzyczasie był także odpowiedzialny za budowę kościoła i klasztoru w Stopnicy ( ), a równocześnie przełożonym tamtejszej rezydencji 15. W prowincji małopolskiej do wyróżniających się prefektów fabryk należał o. Karol Kettner (ok ), pochodzący z rodziny szlacheckiej, osiadłej w Kurlandii. Przed wstąpieniem do zakonu w 29. roku życia, służył jako oficer w wojsku 16. Kiedy w Rzeszowie zaniechano wznoszenia murowanego kościoła i klasztoru w dotychczasowym miejscu, właściciel miasta, Jerzy Ignacy Lubomirski, wyznaczył w 1715 r. inne, dogodniejsze miejsce dla tamtejszej fundacji. Prowincję przy rozmowach z architektem i budowniczym kościoła i klasztoru, Janem Chrzcicielem Bellottim, reprezentował o. Karol Kettner, będący w latach przełożonym rezydencji rzeszowskiej, a równocześnie prefektem 13 A. J. Błachut, Słownik, dz. cyt., s J. Pasiecznik, Kościół i klasztor Franciszkanów-Reformatów w Bieczu ( ), Kraków 1984, s. 17, 22, J. Szczygieł, Klasztor w Stopnicy-Kątach Starych. Historia i działalność, Kraków 2003, s A. J. Błachut, Słownik, dz. cyt., s Wieliczka, kościół i klasztor widok ogólny

4 4. Biecz, kościół i klasztor widok ogólny fabryki 17. Pełniąc tę funkcję wykazywał się wyjątkowymi umiejętnościami i zdolnościami, w czym pomagała mu nie tylko znajomość kilku języków, zwłaszcza łacińskiego, niemieckiego i francuskiego, ale także biegłość w rysunku oraz w matematyce 18. Później mianowano go gwardianem w Sandomierzu ( ), jednak po interwencji fundatora, Jerzego Ignacego Lubomirskiego, ponownie wrócił do Rzeszowa i został pierwszym gwardianem tamtejszego klasztoru, erygowanego w 1722 r., do którego budowy wydatnie się przyczynił. Stamtąd w 1727 r. został przeniesiony do klasztoru na Górze Świętej Anny i także ustanowiony prefektem fabryki. Możliwe, że ta nominacja miała związek z budową nowego, murowanego klasztoru, którego projekt był już gotowy od ok r., ale prac przy nim, mimo podejmowanych prób, nie udało się rozpocząć. Mogło się zatem wydawać, że budowa ruszy z miejsca w 1727 r., kiedy na Górze Świętej Anny pojawił się doświadczony w sprawach budowlanych o. Karol Kettner, ale i tym razem nie przyniosło to spodziewanego rezultatu 19. Ostatecznie budowę klasztoru rozpoczęto dopiero w 1733 r., a jego wznoszenie trwało z przerwami aż do 1749 r. 20 Ze wspomnianym wcześniej budynkiem klasztornym na Górze Świętej Anny, który jako jedyny w prowincji małopolskiej był drewniany aż do 1733 r., związani są również inni zakonnicy, będący tam prefektami fabryki i przygotowujący projekt nowego domu, a których także warto odnotować. Drewniany klasztor wzniesiono w latach , zaraz po uroczystym wprowadzeniu zakonników na nową fundację 21, natomiast decyzję w sprawie budowy murowanego klasztoru definitorium prowincji podjęło już w 1680 r. uchwalając, aby drewniany klasztor na Górze Świętej Anny, narażony na ciągłe niebezpieczeństwo pożaru a także zniszczony starością zastąpić murowanym 22. Zarząd prowincji potwierdził ją w 1683 r. i zalecił, aby tymczasem wymurować przynajmniej refektarz i zakrystię oraz cele nad nimi, a na pozostałą część budynku przygotować 17 A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne, dz. cyt., s A. J. Błachut, Słownik, dz. cyt., s Tamże. 20 A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne, dz. cyt., s Tamże. 22 Acta originalia prowincjałów małopolskich ( ), k. 75v. (APR Kraków); A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne, dz. cyt., s materiał 23. Mimo podejmowanych prób, sprawa budowy klasztoru przeciągała się, chociaż całościowy jego projekt został przygotowany jeszcze przed 1700 r. Mógł go wykonać o. Chryzostom z Iłży (zm. 1677), autor przebudowy kościoła i klasztoru w Solcu n. Wisłą (1663 r.), który mieszkał na Górze Świętej Anny w latach i tam zmarł 24. Wydaje się jednak, że jest on dziełem innego zakonnika, br. Melchiora Stokłosy ( ), mistrza murarskiego 25, który zaprojektował podobny klasztor w Gliwicach i razem z br. Franciszkiem Sikorą (zm. 1687), murarzem, prowadził i nadzorował jego budowę w latach Zapewne w tym celu br. Melchior Stokłosa został przeniesiony z Gliwic na Górę Świętej Anny, gdzie przebywał w latach Jak już zaznaczono wcześniej, budowę klasztoru rozpoczęto dopiero w 1733 r., o czym z nieukrywaną radością poinformowały władze prowincji na kongregacji prowincjalnej obradującej w Krakowie 24 czerwca tegoż roku: iż konwent Ś. Anny dotąd drewniany i do ruiny nakłaniający się, poczęto już z muru stawiać 27. Budowa trwała z przerwami aż do 1749 r. Jako podstawę przyjęto projekt opracowany przez zakonników, który tylko częściowo został skorygowany i zmodyfikowany przez architekta Ferdynanda Gansa 28. Niestety, prefekci fabryk z tego okresu budowy nie są znani. Jedną z nielicznych inwestycji budowlanych reformatów prowincji małopolskiej, udokumentowaną niemal stałą obecnością prefektów fabryk, była budowa kościoła i klasztoru w Rawie Ruskiej. Fundację przyjęto w 1725 r., a cały zespół został wzniesiony w latach , staraniem Grzegorza Rzeczyckiego, starosty lubelskiego i Józefa Głowackiego, łowczego bełskiego, według projektu przygotowanego przez architekta Pawła Fontanę 29. Pierwszym inspektorem fabryki, mianowanym przez zarząd prowincji już w 1725 r., został o. Seweryn Jan Thury (ok ) 30. Jako drugiego prefekta otrzymał on do pomocy br. Floriana Jakuba Stańskiego ( ) 31, z zawodu murarza, który pozostał w Rawie już na stałe i tam zmarł. W latach budową kierował o. Symforian Kazimierz Arakiełowicz (ok ), mający również duże 23 Tamże, k. 247v.; A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne, dz. cyt., s A. J. Błachut, Słownik..., dz. cyt., s Tamże, s Tamże, s O. Ł. Mysłkowski, Dalszy ciąg przydatku do kronik Braci Mniejszych Sgo Franciszka, czyli rys genealogii reformy dwóch prowincji: Sgo Antoniego Padewskiego i Nayświętszej Maryi Panny Anielskiey. Rzetelny od roku 1722 w daley następne czasy i lata, [b.m.w.] 1806, s A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne, dz. cyt., s Tamże, s. 204; J. Skrabski, Paolo Fontana nadworny architekt Sanguszków, Tarnów 2007, s A. J. Błachut, Słownik..., dz. cyt., s Tamże, s

5 doświadczenie w podobnych zadaniach 32, a po nim samodzielnie br. Florian Jakub Stański. Jednak po 1730 r. nastąpiły pewne przestoje i wtedy inspektorem fabryki (a równocześnie pierwszym gwardianem klasztoru) został ponownie o. Seweryn Jan Thury 33, co z pewnością przyśpieszyło tempo prac. Wiadomo bowiem, że w 1734 r. ukończono klasztor, zaś przy kościele trwały jeszcze prace budowlane najpewniej przy jego wyposażeniu, bowiem w tym czasie nabożeństwa odprawiano dalej w drewnianej kaplicy. Murowany kościół konsekrowano dopiero w 1739 r. 34 Interesującym rozwiązaniem kwestii związanej z funkcją prefekta fabryki wydaje się być stanowisko kustodii ruskiej przyjęte na kapitule w 1758 r. Wspomniana kustodia należała wówczas do najmłodszych, bo została utworzona w 1746 r., z części klasztorów należących dotąd do prowincji małopolskiej. Aby jednak w przyszłości mogła zostać podniesioną do rangi prowincji, musiała przyjąć w krótkim czasie nowe fundacje i rozpocząć niemal równocześnie budowę kilku zespołów kościelno-klasztornych 35. Niestety, prace podjęte przy nowych fabrykach nie postępowały prawidłowo i zadowalająco, dlatego kapituła kustodii obradująca w 1758 r. postanowiła, aby dla uniknięcia błędów przy budowie [nowych klasztorów, A. J. B.], przestrzegać norm statutów generalnych, rozdz. 6, nr 13 i nimi się kierować 36. Kapituła wybrała również jednogłośnie prefektem fabryk o. Stanisława Kleczewskiego ( ), byłego kustosza, doskonale obeznanego z problematyką budowlaną oraz poleciła mu, aby sam dobrał sobie drugiego zakonnika do pomocy 37. Zapewne chodziło o problemy przy budowach prowadzonych w nowych fundacjach: w Złoczowie, Dederkałach Wielkich i Kryłowie, a także przy kościele i klasztorze w Krzemieńcu. 32 Tamże, s O. Symforian Kazimierz Arakiełowicz już wcześniej nadzorował odbudowę spalonego w 1720 r. kościoła klasztornego w Lublinie, konsultując się w tych sprawach m.in. z br. Mateuszem Osieckim, architektem wielkopolskiej prowincji reformatów. Ponadto w 1742 r. został prefektem fabryki zespołu kościelno-klasztornego w Chełmie, którego projektantem był także Paweł Fontana. Niestety, śmierć w tym samym roku nie pozwoliła mu na dłuższe sprawowanie tej funkcji. 33 Został nim z pewnością na wyraźną prośbę jednego z fundatorów, który, zabiegając o jego powrót, pisał do ówczesnego prowincjała: ojciec Seweryn dał dobrą próbę pierwszego roku, a później gdy zabrakło właściwego nadzoru, architekt narobił takich errorów na Fabryce, że teraz jedne mury łamać trzeba. Fundator prosząc o powrót do Rawy o. Seweryna Jana Thury nadmienił, że jeżeli nie [jego, A. J. B.], to choć innego naznaczyć, byle do tego sposobnego żeby i rozumiał się na materii i pilnował rzemieślników. Annales, dz. cyt., s. 144; J. Skrabski, dz. cyt., s A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne, dz. cyt., s Tamże, s Volumen secundum protocolli conventus Ravensis [PP. Reformatorum] ( ), s. 73 (APR Kraków). 37 Tamże; A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne, dz. cyt., s. 212; Tenże, Słownik..., dz. cyt., s Nie wiadomo jednak jak długo Kleczewski pełnił funkcję prefekta fabryk, ani też kogo wybrał do współpracy, bowiem inwestycje budowlane we wspomnianych fundacjach dalej się przeciągały, a w źródłach pojawiają się nazwiska także innych zakonników, mianowanych na powyższe funkcje. W Złoczowie, gdzie fundację przyjęto już w 1748 r., do wznoszenia murowanego zespołu kościelno-klasztornego, zaprojektowanego przez architekta Jana Columbaniego, przystąpiono dopiero 1767 r. Powody opóźnień były złożone, ale nie miejsce o nich pisać. Faktem jest, że w ogóle nie wiadomo, czy kiedykolwiek ukończono w pełni budowę zarówno kościoła, jak i klasztoru, chociaż prace trwały co najmniej do 1776 r. 38 Świadczy o tym głównie obecność prefektów fabryki ze strony prowincji, najpierw o. Antoniego Franciszka Sobieszczańskiego (do 1773) 39, a później o. Feliksa Józefa Dąbrowskiego 40. Kasata klasztoru w Złoczowie nastąpiła w 1790 r., a w następnych latach cały zespół został zaadaptowany na obiekt użyteczności publicznej 41. Podobnie przedłużały się prace przy budowie kościoła i klasztoru w Dederkałach na Wołyniu, gdzie fundację przyjęto również już w 1748 r. 42 Projekt murowanego zespołu przygotował wspomniany wcześniej Jan Columbani, architekt wojewody poznańskiego Stanisława Potockiego, razem ze swoim krewnym Placydem, a później nadzorował także jego budowę 43. Rozpoczęto ją w 1757 r. od wymierzenia placu przez architekta i otoczenia murem całej posesji. Jednak dopiero 4 maja 1762 r. położono fundamenty pod kościół, a trzy miesiące później dokonano poświęcenia i wmurowania kamienia węgielnego. Być może, iż wcześniej podjęto prace przy klasztorze, chociaż nie potwierdzają tego źródła, które informują jedynie o gromadzeniu materiałów budowlanych. Wiadomo natomiast, że do 1766 r. budowa kościoła i klasztoru była już daleko zaawansowana. Niestety, na skutek niesprzyjających okoliczności została później przerwa- 38 A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne, dz. cyt., s A. J. Błachut, Słownik, dz. cyt., s Tamże, s A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne, dz. cyt., s Tamże. 43 Tamże, s Jarosław, kościół i klasztor widok od strony wschodniej

6 Adam Jan Błachut Znaczenie i rola prefekta fabryki 6. Kraków, kościół wnętrze z widokiem na prezbiterium na i wznowiono ją dopiero po 3 latach. Najpewniej kościół ukończono już w 1772 r. Wówczas bowiem miano rozpocząć przy nim duszpasterstwo parafialne, aczkolwiek jego konsekracja miała miejsce dopiero w 1805 r. 44 Ze strony prowincji inwestycję nadzorował przez dłuższy czas o. Gaudenty Antoni Bogołomski ( ) 45, który inspektorem fabryki był jeszcze w latach W 1777 r. obowiązki prefekta przejął po nim o. Karol Nikodem Daszewicz ( ) 46, co potwierdza fakt, że w tym czasie budowa jeszcze trwała 47. Wypada wspomnieć jeszcze na temat ostatniej fundacji reformatów na ziemiach polskich, przyjętej w 1838 r. w Smolanach 48, oraz zaangażowaniu przy niej br. Mikołaja Kruzy (zm. po 1850), jednego z prefektów fabryki wyznaczonych do tej funkcji. Jest ona potwierdzeniem wpływu ustawodawstwa zakonnego i roli prefektów fabryk na kształt budownictwa oraz wystroju-wyposażenia świątyń reformackich. Istniejąca wówczas prowincja reformacka pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Królestwie Polskim, zgodziła się przyjąć fundację w Smolanach z będącym już w stanie surowym kościołem, wielkością i formą zbliżonym do reformackich, ale pod warunkiem dokonania w nim niezbędnych przeróbek. Powyższe zadanie zostało zlecone br. Mikołajowi Kruzie 49, który z polecenia prowincjała, o. Kandyda Kozierowskiego, przygotował dla fundatora instrukcję dotyczącą koniecznych i bezwzględnych zmian w kościele, zgodnych z normami reformackimi, oraz kwestii jego wyposażenia, a także klasztoru 50. Pracami budowlanymi, prowadzonymi zarówno przy świątyni, jak i przy wznoszeniu klasztoru (ukończonego w 1843 r.), kierował jako prefekt fabryki o. Józef Czapski ( ) 51, ale z dużą pomocą i zaangażowaniem br. Mikołaja Kruzy. Nie wiadomo jednak, jakie kwalifikacje zawodowe posiadał br. Mikołaj, niemniej zlecenie mu opracowania wspomnianej instrukcji świadczy, że był do tego zadania odpowiednio przygotowany. Sama zaś treść instrukcji jednoznacznie potwierdza, że nawet w czasach niesprzyjających zakonom reformaci dbali, aby ich kościoły i klasztory we wszystkim odpowiadały przyjętym w ustawodawstwie normom zakonnym i wzorcom utrwalonym przez tradycję (il. 5-6). Wskazuje ona także na ważną i znaczącą rolę prefektów fabryk w tych kwestiach oraz ich wpływie na kształtowanie budownictwa zakonnego reformatów. 44 Tamże, s A. J. Błachut, Słownik..., dz. cyt., s Tamże, s Niestety, na 1777 r. kończą się zapisy w kronice klasztornej (Archivum conventus Dedercaliensis ad S. Crucem PP. Reformatorum w APR Kraków), a brak innych materiałów źródłowych dotyczących prowincji ruskiej utrudnia śledzenie dalszych losów budowy. 48 Erectiones omnium Almae Antonianae Provinciae Maioris Poloniae et ab ea 1750 exdivisae Mariano-Prussicae Patrum Reformatorum Conventuum, s. 587 (APR Kraków). 49 A. J. Błachut, Słownik, dz. cyt., s Erectiones, dz. cyt., s. 594, 595, 598, 615 treść instrukcji br. Mikołaja Kruzy na s Był on również prefektem fabryki w klasztorze warszawskim ( ) i we Włocławku ( ). Więcej danych na jego temat: A. J. Błachut, Słownik, dz. cyt., s