Podręcznik metodyczny

Transkrypt

1 Alicja Boroń Jolanta Szlachciak Podręcznik metodyczny Różnorodność i taksonomia zwierząt Tom 2. Przewodnik terenowy do rozpoznawania wybranych krajowych taksonów zwierząt Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

2

3 Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego CZŁOWIEK NAJLEPSZA INWESTYCJA! Podręcznik,,Różnorodność i taksonomia zwierząt został przygotowany i wydany w ramach projektu pt. Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i realizowanego przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Publikacja bezpłatna

4

5 UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE Różnorodność i taksonomia zwierząt Tom II Przewodnik terenowy do rozpoznawania wybranych krajowych taksonów zwierząt Redakcja Alicja Boroń Jolanta Szlachciak Olsztyn 2013

6 Recenzent podręcznika prof. dr hab. Maria Ogielska Redakcja Alicja Boroń Jolanta Szlachciak Autorzy Aleksander Bielecki, Alicja Boroń, Janina Dziekońska-Rynko, Dorota Juchno, Karol Komosiński, Robert Krupa, Jolanta Szlachciak Rysunki i tablice Sebastian Górzkowski, Andrzej Koryzno i Małgorzata Tanajewska Projekt okładki Krystyna Kuszewska Autorzy fotografii na okładce Karol Komosiński, Andrzej Koryzno, Robert Krupa, Roman Kujawa Wydano na zlecenie Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2013 ISBN Wydanie I Wydawca Wydawnictwo Mantis, Olsztyn Druk Zakład poligraficzny Gutgraf, Olsztyn

7 Spis treści 1. Podstawowe informacje dotyczące zbioru, utrwalania i przechowywania zwierząt, materiałów dokumentacyjnych (etykietowanie zbiorów; bazy danych o stanowiskach gatunków; cele i zasady działania muzeum zoologicznego) (J. Dziekońska-Rynko, J. Szlachciak)... 7 Metody zbioru zwierząt bezkręgowych... 7 Metody zbioru zwierząt kręgowych... 9 Internetowe bazy danych Cele i zasady działania muzeum zoologicznego Krajowe uregulowania prawne dotyczące zbioru materiałów zwierzęcych (J. Szlachciak) Charakterystyka i zasady identyfikacji wybranych taksonów zwierząt klucze (wyboru cech i/lub opisowe) do oznaczania wybranych gatunków zwierząt oraz wybranych grup systematycznych (rodzajów/rodzin/rzędów/gromad) zwierząt Podkrólestwo: pierwotniaki zwierzęce Protozoa (Dorota Juchno) Typ: zarodziowe Sarcodina Podtyp: korzenionóżki Rhizopoda Typ: orzęski Ciliata Gromada: Kinetofragminophora Gromada: Oligohymenophora Gromada: Polyhymenophora Typ: gąbki Porifera (Alicja Boroń) Gromada: gąbki niewapienne Demospongiae Typ: parzydełkowce Cnidaria (Alicja Boroń) Gromada: stułbiopławy Hydrozoa Typ: płazińce Platyhelminthes Gromada wirki Turbellaria (Janina Dziekońska-Rynko) Typ: wrotki Rotifera (Janina Dziekońska-Rynko) Gromada: Monogononta Gromada: Digonota Gromada: Seisonida Typ: mięczaki Mollusca (Dorota Juchno) Gromada: ślimaki Gastropoda Gromada: małże Bivalvia Typ: pierścienice Annelida (Aleksander Bielecki) Gromada: wieloszczety Polychaeta Gromada: skąposzczety Oligochaeta Gromada: pijawkowe Hirudinida Typ: stawonogi Arthropoda (Karol Komosiński) Podtyp: skorupiaki Crustacea Gromada: pancerzowce Malacostraca Gromada: skrzelonogi Branchiopoda Gromada: małżoraczki Ostracoda... 86

8 Gromada: widłonogi Copepoda Nadgromada: szczękoczułkowce Chelicerata (Janina Dziekońska-Rynko) Gromada: pajęczaki Arachnida Nadgromada: sześcionogi Hexapoda (Karol Komosiński) Gromada: skrytoszczękie Entognatha Gromada: owady Insecta Typ: szkarłupnie Echinodermata (Alicja Boroń) Gromada: strzykwy Holothurioidea Gromada: rozgwiazdy Asteroidea Typ: kręgowce Vertebrata Nadgromada: kręgowce bezszczękowe Agnatha (Alicja Boroń) Nadgromada: kręgowce szczękowe Gnathostomata Gromada: ryby promieniopłetwe Actinopetrygii (Alicja Boroń, Dorota Juchno, Jolanta Szlachciak) Gromada: płazy Amphibia (Robert Krupa) Gromada: gady Reptilia (Robert Krupa) Gromada: ptaki Aves (Robert Krupa) Zasady prowadzenia obserwacji ptaków i ich rozpoznawania Część I. Ptaki związane z lustrem wody bądź zbiorowiskami szuwarów właściwych i turzycowych (można je obserwować np. wokół jeziora Kortowskiego oraz w siedliskach typu bagiennego w okolicy Dajtek) Część II. Ptaki związane ze zbiorowiskami leśnymi i zaroślowymi Część III. Ptaki terenów otwartych Gromada: ssaki Mammalia (Robert Krupa) Piśmiennictwo

9 1. Podstawowe informacje dotyczące zbierania, utrwalania, przechowywania, etykietowania i dokumentowania zbiorów zoologicznych. Internetowe bazy danych o zwierzętach. Cele i zasady funkcjonowania muzeum zoologicznego (Janina Dziekońska-Rynko, Jolanta Szlachciak) Podstawowy zestaw przyborów, który zabieramy, idąc w teren to: pęseta (najlepiej dwie jedna mniejsza, a druga nieco większa), nożyczki, zakraplacz, lupa ręczna, ołówek i mały notatnik oraz różnej wielkości pojemniki (szklane lub plastikowe) do gromadzenia zbiorów. Dodatkowy sprzęt zależy od zbieranego materiału. Są to np. różnego rodzaju siatki, czerpaki, grabie, a do pozyskiwania zwierząt żyjących w glebie łopaty lub szpadle. Zebrane zwierzęta należy niezwłocznie zaopatrzyć w etykietkę, na której, oprócz miejsca występowania, podajemy datę i nazwisko zbieracza. Po oznaczeniu materiału w pracowni, sporządzamy drugą etykietkę, na której umieszczamy takie dane jak: miejsce zbioru, gatunek, płeć, a na dole wpisujemy nazwisko osoby, która dokonała identyfikacji. Przed nazwiskiem dajemy skrót,,det. (determinavit). Na etykiecie preparatu trwałego podajemy pozycję, w jakiej okaz spoczywa na szkiełku. Zwykle literą,,d (dorsalis) oznaczamy okaz zwrócony do wierzchu stroną grzbietową, a literą,,v (ventralis) okaz widoczny od strony brzusznej. Metody zbioru zwierząt bezkręgowych Do połowu zooplanktonu (pierwotniaki, wrotki, drobne skorupiaki) służą siatki planktonowe, o różnej wielkości oczek. Do zagęszczania planktonu stosuje się odwirowywanie lub osadzanie w cylindrach miarowych. Najpospolitszymi narzędziami używanymi do odłowu bentosu są: czerpak, skrobak i grabki, stosowane na płyciznach oraz dragi, za pomocą, których łowi się organizmy denne na większych głębokościach. Sposoby zbierania wirków zależą od tego, czy poszukujemy w terenie wypławków, czy przedstawicieli innych grup systematycznych, bardziej podatnych na uszkodzenia. Wypławki znajdujemy na roślinach wodnych, na butwiejących w wodzie liściach, na kamieniach, na kawałkach drewna. Zauważone okazy zdejmujemy z podłoża przy pomocy pędzelka. Do poszukiwania wirków prostojelitowych (np. Mesostoma ehrenbergi) stosujemy siatkę planktonową. Nicienie wodne żyjące w osadach dennych zbieramy za pomocą aparatury do pobierania prób dennych. Po przesianiu prób przez sito wybieramy nicienie lub ich larwy i konserwujemy w 4% formalinie. Nicienie żyjące w glebie, w zależności od gatunku, izolujemy metodą przesiewową, za pomocą sita o odpowiedniej wielkości oczek lub metodą flotacji, czyli wypływania. Jako

10 roztworów flotacyjnych używa się nasyconych roztworów sacharozy, chlorku sodu lub siarczanu miedzi. Niektóre zwierzęta wodne można pozyskać, umieszczając rośliny, liście leżące na dnie lub szczątki organiczne, na kilka dni w dużej ilości chłodnej wody. W ten sposób można np. wyhodować mszywioły ze znajdujących się tam stadiów przetrwalnikowych. W przypadku zbierania owadów, jednym z ważniejszych elementów wyposażenia terenowego powinna być zatruwaczka. Najczęściej jest to płaska, grubościenna butelka, z długą szyjką, szczelnie zakorkowana lub inny pojemnik szklany z dobrym zamknięciem. W takim pojemniku umieszczamy kawałki ligniny nasączone kilkoma kroplami octanu etylu, substancją bardzo lotną. Stosunkowo długo zatrzymuje się w gipsie, dlatego też można wylać dno zatruwaczki 2 3 centymetrową warstwą białego gipsu. Opary octanu etylu szybko i bezboleśnie zabijają znalezione owady. Do zbierania bardzo delikatnych i małych owadów używamy ekshaustora. Jest to szklany cylinder z dwoma zgiętymi rurkami. Do jednej z nich doczepiony jest wężyk gumowy, którego koniec wkładamy do ust i wciągamy powietrze. W naczyniu powstaje podciśnienie i jeśli zbliżymy koniec drugiej zagiętej rurki do małego owada, wówczas zostaje on wciągnięty do cylindra. Rurka, przez którą wciągamy powietrze, musi być na końcu zabezpieczona kawałkiem gęstej gazy, aby owady nie wpadły nam do ust. Do odłowu owadów latających (np. motyli, ważek, muchówek, błonkówek, latających chrząszczy i pluskwiaków) stosuje się siatkę entomologiczną. W drewnie i pod korą żyją liczne grupy owadów, do odłowu których stosuje się siatkę w kształcie U. Podważając powoli korę, odsłaniając miejsce żerowania szkodników podkładamy siatkę, do której będą wpadać przebywające tam zwierzęta. Do odłowu, na łąkach i polanach leśnych, fauny natrawnej (głównie owadów i pajęczaków) stosowane są czerpaki entomologiczne. Czerpakiem wymachujemy w prawo i w lewo (kosimy trawę), a spłoszone zwierzęta wpadają do siatki. Do pozyskiwania fauny żyjącej w ściółce leśnej (owadów i innych bezkręgowców np. pająków, kosarzy, roztoczy glebowych, ślimaków) używamy sita entomologicznego. Jest to worek lniany z dwoma leżącymi naprzeciw siebie uchwytami i dwoma sitami wewnątrz. Na górne sito nasypujemy kawałki kory, ściółkę leśną, huby drzewne lub inny materiał. Potrząsając napełnionym sitem nad białym płótnem, wytrząsamy w ten sposób zwierzęta, które znajdują się w tej partii pobranej ściółki, a następnie wybieramy je pęsetą lub ekshaustorem do przygotowanych pojemników. Owady żyjące na drzewach i krzewach, strzepujemy poprzez silne potrząsanie lub uderzanie w pień lub gałąź, do wsuniętego pod gałęzie parasola entomologicznego. Do tego celu możemy wykorzystywać też różnego typu pułapki. Pułapki przynętowo-zapachowe polegają na smarowaniu pni drzew i innych obiektów słodkim syropem o zapachu przyciągającym owady. Pułapki świetlne wykorzystują jako źródło światła lampę EMITA VT-400 emitującą promienie podczerwone oraz ultrafioletowe. Pod i za źródłem światła umieszczone są ekrany z białego płótna, na które osiadają owady, przede wszystkim nocne motyle, ale również chrząszcze, sieciarki i błonkówki. Opaski z tektury karbowanej (pułapki zimowe) rozmieszczane są w okresie jesiennym na pniach różnych gatunków drzew w celu odłowienia owadów i pajęczaków zimujących pod korą. Owady wodne odławiamy za pomocą czerpaków lub siatek planktonowych. Za ich pomocą możemy łowić chrząszcze, pluskwiaki, larwy ważek żyjące w wodzie lub na jej powierzchni. Do odłowu fauny epigeicznej, inaczej naziemnej, szczególnie chrząszczy, mrówkowatych i pajęczaków stosujemy pułapki Barbera. Są to pojemniki ze szkła lub PCV, które

11 zakopujemy w ziemi tak, by ich górna krawędź była umieszczona równo z powierzchnią gleby. Pułapki wypełniamy mieszanką glikolu etylenowego i detergentu. Aby zabezpieczyć pułapki przed deszczem, można przykryć je maskującymi daszkami. Kleszcze odławiamy używając tzw. flagi jest to kawałek (1 m x 0,7 m) białego płótna bawełnianego przymocowanego do kija. Tak przygotowaną flagą omiatamy roślinność i sprawdzamy, czy na białym płótnie nie znajdują się kleszcze, które pęsetą ściągamy do probówki z alkoholem. Metoda,,na upatrzonego służy do zbierania zwierząt dużych, zarówno lądowych jak i wodnych np. dużych skorupiaków, pijawek, ślimaków, małży. Metody zbioru zwierząt kręgowych Większość zwierząt kręgowych objęta jest ochroną prawną, dlatego też bez odpowiednich zezwoleń nie możemy ich odławiać, a jeżeli istnieje taka konieczność, po odłowieniu musimy je wypuścić. Ryby odławiamy przy pomocy różnych rodzajów sieci, narzędzi haczykowych i pułapkowych. Do pasywnych (biernych) narzędzi połowu należą wontony (prostokątne sieci zawieszane w toni wodnej lub przy dnie). Do połowu aktywnie przemieszczających się ryb stosowane są pułapkowe narzędzia, takie jak żaki i niewody stawne. Wszystkie gatunki płazów i gadów występujące w Polsce podlegają ochronie prawnej, dlatego obserwujemy je w terenie. Obserwacje powinny być dokonywane w taki sposób, aby ich nie niepokoić. Obserwacje należy przeprowadzać pojedynczo bądź w niewielkich grupach. Wskazane jest posiadanie lornetki oraz notatnika i dyktafonu do nagrywania głosów. Do obserwacji płazów wybieramy zbiorniki o dostępnej linii brzegowej, a w trakcie podpatrywania nie wykonujemy gwałtownych ruchów. Dużo trudniejsze do obserwacji są gady. Większość węży ze względu na skryty tryb życia nie nadaje się do obserwacji w warunkach naturalnych. W szczególnych przypadkach, połowu dokonujemy za pomocą siatek herpetologicznych, po oznaczeniu należy je wypuścić w miejscu złowienia. Ptaki i ssaki obserwujemy z ukrycia za pomocą lornetki lub przez teleobiektyw aparatu cyfrowego, co daje możliwość wykonania zdjęcia dokumentacyjnego. Gatunki możemy identyfikować m. in. na podstawie głosu, odchodów, sylwetki w locie (ptaki), a w niektórych przypadkach na podstawie wypluwek (ptaki). Odłów i obserwacja niektórych zwierząt jest utrudniony z różnych względów (np. nocny tryb życia, trudno dostępne miejsca występowania, itp.), dlatego też o ich obecności możemy wnioskować na podstawie różnego rodzaju śladów przez nie zostawianych. W przypadku bezkręgowców mogą to być muszle, wylinki skorupiaków, owadów i ich larw, sieci łowne pająków, domki chruścików. Kręgowce obserwujemy na podstawie tropów i śladów, obecności skrzeku, odgłosów płazów, wylinek gadów, zgryzów bobrowych, żeremi i odchodów (koprolitów). W zależności od przeznaczenia zbiorów, do usypiania zwierząt stosuje się takie odczynniki jak: octan etylu, wodzian chloralu, siarczan magnezu, eter, chloroform, metanol. Do utrwalania stosujemy najczęściej formalinę lub alkohol (etylowy lub metylowy). W przypadku małych bezkręgowców stosujemy niskie stężenia tych roztworów (2 4% formalina do utrwalania planktonu, 25% alkohol do utrwalania, np. skrzelowców

12 Monogenea), natomiast do okazów większych wyższe stężenia (80 90% alkohol, np. do utrwalania wszołów). Aby zapobiec gwałtownemu kurczeniu się zwierząt (pijawki, nicienie) utrwalanie należy zacząć od niższego stężenia utrwalacza, a następnie przenieść do bardziej stężonego. Podczas utrwalania wirków, do probówki, w której znajdują się okazy, alkohol etylowy dodajemy małymi porcjami (kroplami) w długich odstępach czasu (do 2 godz.). Okazy duże i grube utrwalamy w szybko przenikających w głąb ich ciała płynach np. płynie Carnoya, Zenkera. Do utrwalania okazów o szczególnie delikatnej strukturze stosujemy płyn Bouina. Niektóre zwierzęta utrwalamy w alkoholu z dodatkiem glicerolu, co jednocześnie powoduje ich prześwietlenie (drobne nicienie, larwy). W przypadku większych bezkręgowców do prześwietlania używamy m. in. ksylenu, olejku goździkowego, krezotu. Celem lepszego uwidocznienia struktur wewnętrznych niektórych zwierząt, stosujemy barwienie progresywne lub regresywne. W barwieniu progresywnym, prowadzonym cały czas pod kontrolą mikroskopową, doprowadzamy do uzyskania optymalnej intensywności ubarwienia. W barwieniu regresywnym doprowadzamy do przebarwienia materiału, a potem stosujemy odbarwianie. Struktury zewnętrzne szybciej oddają barwnik niż struktury wewnętrzne i dochodzi do zróżnicowania ubarwienia. Niektóre drobne stawonogi możemy zbierać do suchych probówek i uśmiercać za pomocą par eteru lub chloroformu. Z drobnych owadów, ale o twardym pancerzu chitynowym, można sposobem entomologicznym, sporządzić kolekcję na szpilkach. Owada nalepiamy na kartonik entomologiczny, a ten dopiero nabijamy na szpilkę entomologiczną. Większe owady nabijamy na środku przedplecza wprost na szpilkę entomologiczną, odpowiednio ustawiamy skrzydła i odnóża i po umocowaniu do styropianu zostawiamy do przesuszenia. Sporządzając preparaty trwałe ze stawonogów pokrytych chityną, po utrwaleniu alkoholem, należy przeprowadzić macerację, w przeciwnym razie preparat będzie nieprzejrzysty. Macerację przeprowadzamy w 5 10% wodnym roztworze ługu sodowego lub potasowego, a następnie płuczemy w wodzie. Takie okazy następnie odwadniamy i zatapiamy w balsamie kanadyjskim. 10 Internetowe bazy danych o zwierzętach Od momentu powstania Internetu podejmowano różne próby utworzenia systemów wymiany informacji o bioróżnorodności. Wśród obecnie istniejących sieci, największy zasięg ma GBIF (Global Biodiversity Information Facility Jej celem jest doprowadzenie do tego, aby jak najwięcej zasobów informacji o bioróżnorodności, rozproszonych na świecie, było dostępnych dla użytkowników Internetu w jednym systemie. Sieć GBIF umożliwia przegląd danych o rozmieszczeniu i taksonomii gatunków z całego świata. Inne znane strony internetowe zawierające dane o zwierzętach to m.in.: Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności KSIB ( która działa od 2003 r., jest obecnie największą polską organizacją gromadzącą dane przyrodnicze, dostępne on-line zasoby danych dotyczą ponad rekordów obrazujących bioróżnorodność Polski i wielu obszarów na całym świecie. Współpracuje z GBIF i innymi organizacjami, które przetwarzają dane o bioróżnorodności. Największym, poza utratą siedlisk, zagrożeniem dla zachowania różnorodności biologicznej są inwazyjne obce gatunki (Invasive Alien Species, IAS). Próby kompleksowych rozwiązań problemu inwazji biologicznych podejmowane są dopiero od niedawna. Jednym

13 z podstawowych elementów takich rozwiązań jest gromadzenie i wymiana informacji o obcych gatunkach. W 1999 roku w Instytucie Ochrony Przyrody PAN w Krakowie przygotowano dla Ministerstwa Środowiska bazę danych Gatunki introdukowane w Polsce. Początkowo obejmowała ona 233 gatunki obcych gatunków grzybów, roślin i zwierząt. W 2003 roku, dzięki finansowaniu przez Departament Stanu USA, część danych zawartych w tej bazie danych została przetłumaczona na język angielski i udostępniona w sieci Internet pod nazwą Gatunki obce w Polsce. Baza danych została włączona do sytemu NOBANIS (European Network on Invasive Alien Species; który został stworzony w celu wymiany informacji o gatunkach obcych w Europie środkowej i północnej oraz DAISIE (Delivering IAS Inventories for Europe), gdzie znajdują się informacje dotyczące całej Europy. Baza została również dostosowana do globalnej sieci baz danych o gatunkach obcych GISIN (Global Invasive Species Information Network) ( krakow.pl/ias/). Obszerną witryną, która obejmuje ponad 10 tys. stron opisów organizmów żywych wszystkich typów, ich bioróżnorodności oraz historii ewolucyjnej jest Tree of Life Web Project ( Baza ta uruchomiona została w 1996 roku i jest wynikiem współpracy naukowców z całego świata. Jej celem jest udokumentowanie wszystkich gatunków występujących na Ziemi, jak również wszystkich najważniejszych kladów, dostarczenie podstawowych informacji na temat filogenezy życia, współdziałanie z innymi bazami danych i narzędziami analitycznymi oraz zachęcenie innych do zrozumienia i zaakceptowania różnorodności biologicznej, ewolucji i współzależności bogactwa gatunkowego Ziemi. System zawiera podstawowe informacje taksonomiczne o gatunkach zwierząt, roślin, grzybów i drobnoustrojów Świata. Integrated Taxonomic Information System (ITIS) ( został utworzony w 1996 roku. System jest wspierany przez agencje rządowe Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Kanady i Meksyku. Współpracuje z taksonomami z całego świata. Jest partnerem serwisów Species 2000 i Global Biodiversity Information Facility (GBIF). Współuczestniczy w realizacji międzynarodowego programu Katalog Życia (Catalogue of Life Programme). Pod koniec 2005 roku w bazie danych systemu znajdowało się ok. 500 tys. nazw systematycznych, zwyczajowych i synonimicznych. W czerwcu 2012 ponad 600 tys. nazw systematycznych i ponad 116 tys. nazw zwyczajowych. Ponadto w internecie można znaleźć bazy danych dotyczące praktycznie każdej grupy zwierząt, zarówno taksonów wyższych kategorii systematycznych, np. gromad (FishBase, Amphibian Species of the World, The New Reptile database), jak i taksonów niższej rangi, np. rzędów (Cypriniformes Tree of Life). Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN) publikuje listę gatunków zagrożonych wyginięciem. Informacje grupowane są w kategoriach określających stopień zagrożenia wyginięciem danego gatunku ( 11

14 12 Cele i zasady funkcjonowania muzeum zoologicznego Kolekcje przyrodnicze od dawna stanowią niezbędne źródła badań bioróżnorodności Ziemi. Rozkwit nauk przyrodniczych, spowodowany pracami m. in. Linneusza, Cuviera, Darwina przypadł na osiemnasty i dziewiętnasty wiek. W tym czasie powstały największe muzea przyrodnicze, takie jak British Museum (Natural History) w Londynie, Naturhistoriska Riksmuseet w Sztokholmie, Naturhistorisches Museum w Wiedniu, American Museum of Natural History w Nowym Jorku, Smithsonian Institution w Waszyngtonie, Field Museum w Chicago, Senckenbergisches Museum we Frankfurcie n. Menem czy Narodní Muzeum w Pradze. Znajdują się w nich cenne kolekcje, gromadzone podczas licznych ekspedycji naukowych. Są to często materiały bardzo cenne, unikatowe, dokumentujące nieistniejące już elementy światowego dziedzictwa przyrodniczego. W Polsce pierwsze kolekcje zaczęto gromadzić w średniowieczu, na początku były to głównie zbiory osobliwości gromadzone przy kościołach, w aptekach czy pracowniach alchemicznych. Powstawanie kolekcji przyrodniczych o charakterze naukowym od samego początku związane było z powstawaniem towarzystw naukowych i placówek badawczych. Wraz z rozwojem wiedzy, kolekcje powiększały się, potrzebne stało się tworzenie działów, które obejmowały wybrane tematy, np. muszle, owady, ryby, ptaki czy ssaki. Do opieki nad dużymi kolekcjami zaczęto zatrudniać specjalistów, którzy zajęli się powiększaniem zbiorów, ich opracowywaniem i katalogowaniem. Etykietowanie zbiorów, które początkowo było tradycją muzealną, powoli zamieniło się w obowiązek. Badania zgromadzonych kolekcji umożliwiały poznanie bioróżnorodności organizmów żyjących na Ziemi. W muzeach przyrodniczych często deponowane są materiały dowodowe różnych badań, m. in. z zakresu systematyki, ekologii, fizjologii, biochemii, czy genetyki. Stosowanie w badaniach naukowych materiałów zgromadzonych w kolekcjach muzealnych spowodowało rozwój technik konserwowania zarówno całych okazów, jak i tkanek. Kolekcje przyrodnicze od dawna są niezbędnymi źródłami badań bioróżnorodności. Muzea oferują niepowtarzalną perspektywę, bowiem dostarczają danych o organizmach żyjących zarówno w minionych epokach (kolekcje paleontologiczne) jak i w czasach współczesnych. Informacje te wpłynęły na rozwój rozległych obszarów badań, które są powiązane ze spadkiem liczebności gatunków i utratą bioróżnorodności; reakcją gatunków na utratę preferowanych siedlisk lub ich fragmentację, inwazjami biologicznymi i konsekwencjami globalnych zmian klimatu. Utrata siedlisk (w tym również ich fragmentacja i degradacja) powszechnie uważana jest za największe zagrożenie różnorodności, a zgromadzone kolekcje muzealne umożliwiają naukowcom dokumentowanie tempa tych zmian oraz ich ekologiczne konsekwencje. Ostatnie postępy w rozwoju technik molekularnych umożliwiły analizy genetyczne okazów muzealnych. Również inwazje biologiczne są uważane za wzrastającą poważną formę globalnych zmian. Zbiory muzealne wykorzystuje się do wyznaczenia aktualnego rozmieszczenia gatunków inwazyjnych, zidentyfikowania źródeł pochodzenia wprowadzonych populacji, odtworzenia tempa rozprzestrzeniania się oraz oceny ich wpływu ekologicznego. Zbiory muzealne wykorzystano również do oceny ewolucji gatunków inwazyjnych. Istnieje powszechne przekonanie, że globalne zmiany klimatu zagrażają przetrwaniu zarówno społeczności ekologicznych jak i pojedynczych gatunków, w tym również ludzi.

15 Badając okazy muzealne, naukowcy dokumentują skutki zmian klimatycznych na różne organizmy, co pozwala dostrzec przyszłe zmiany. Wkład tych badań wpisuje się w dwie główne kategorie: jedna, która dokumentuje zmiany rozmieszczenia gatunku w czasie (włączając w to jego wymarcie), druga dokumentuje zmiany w biologii określonych gatunków w odpowiedzi na globalne zmiany klimatu. W przypadku wielu gatunków okazy muzealne są dowodem świadczącym o zmianach zasięgu ich występowania oraz ewolucji morfologicznej jako reakcji na zmiany klimatyczne. Naukowcy często podróżują do muzeów, aby pracować z kolekcjami, a muzea często wypożyczają zgromadzone okazy zainteresowanym badaczom. Muzea pozwalają zaoszczędzić czas i pieniądze, i działając jak swoiste biblioteki biologiczne umożliwiają często wyeliminowanie kosztownych, energochłonnych i bywa, że niebezpiecznych badań terenowych. 13

16 2. Krajowe uregulowania prawne dotyczące zbioru materiałów zwierzęcych (Jolanta Szlachciak) Podstawowe akty prawne tworzące podstawy humanitarnej ochrony zwierząt w Polsce to Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, w których wyliczone są gatunki objęte ochroną i ustawa o doświadczeniach na zwierzętach. W dniu 1 stycznia 2012 r. weszła w życie ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody wprowadzająca zmiany do ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz z późn. zm.). W dniu 23 listopada 2011 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. Nr 237, poz. 1419), zastępujące rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. Nr 220, poz. 2237). Unia Europejska wprowadziła także ograniczenia w wykorzystywaniu zwierząt do celów naukowych dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 września 2010 r. w sprawie ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych. Polskim aktem prawnym z zakresu przeprowadzania doświadczeń na zwierzętach jest Ustawa z dnia 21 stycznia 2005 r. o doświadczeniach na zwierzętach (Dz.U. 33, poz. 289). Zgodnie z ustawą, doświadczenia na zwierzętach są dopuszczalne tylko wtedy, gdy są konieczne do m.in. wykonywania podstawowych badań naukowych, dydaktyki w szkołach wyższych, jeżeli celów tych nie można osiągnąć bez użycia zwierząt. Łamanie przepisów ustawy podlega karze grzywny, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności nawet do lat 2. Do prowadzenia badań naukowych na zwierzętach dzikich podlegających ochronie wymagana jest zgoda Ministerstwa Środowiska na odławianie tych zwierząt w terenie. W Ministerstwie Środowiska za sprawy ochrony przyrody odpowiedzialny jest Główny Konserwator Przyrody (podsekretarz stanu w Ministerstwie Środowiska). W województwach kompetencje te ma wojewoda i zatrudniany przez urząd wojewódzki, Wojewódzki Konserwator Przyrody. Nowymi instytucjami są Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska i Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska, które zostały utworzone, na mocy ustawy z dnia 3 października 2008 roku o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (DzU. Nr 199, poz. 1227, z późn. zm). Do głównych zadań regionalnych dyrekcji należy m.in. wydawanie decyzji i postanowień wynikających z ustawy o ochronie przyrody, np. zezwoleń w sprawie zbierania, preparowania i przetrzymywania martwych okazów zwierząt (oraz ich części). W przypadku zwierząt będących pod ochroną ścisłą udziela je Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, natomiast Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w sprawie zwierząt będących pod ochroną częściową. 14

17 Uczelnie i placówki naukowe o zgodę na użycie zwierząt do doświadczeń muszą występować do Krajowej Komisji Etycznej ds. Doświadczeń na Zwierzętach. Na mocy ustawy z dnia 21 stycznia 1997 roku o ochronie zwierząt powołano w 1999 roku Krajową Komisję Etyczną do Spraw Doświadczeń na Zwierzętach. Rok później powstało 16 lokalnych komisji etycznych. Obecnie obowiązuje Rozporządzenie Ministra Nauki i Informatyzacji z dnia 29 lipca 2005 roku w sprawie Krajowej Komisji Etycznej do Spraw Doświadczeń na Zwierzętach oraz lokalnych komisji etycznych do spraw doświadczeń na zwierzętach (Dz.U. Nr 153, poz. 1275). Lokalne komisje etyczne wyrażają zgodę na przeprowadzanie doświadczeń na zwierzętach i sprawują nadzór nad ich realizacją. Lokalna komisja etyczna, działając na wniosek kierownika projektu, wyraża w drodze uchwały zgodę na przeprowadzenie doświadczenia i jednocześnie zatwierdza jego projekt. Określa liczbę zwierząt i warunki doświadczenia. 15

18 3. Charakterystyka i kryteria identyfikacji wybranych taksonów zwierząt Klucze wyboru cech lub klucze opisowe służące do identyfikacji gatunków zwierząt oraz niektórych taksonów wyższej rangi (rodzajów, rodzin, rzędów, gromad) Podkrólestwo: pierwotniaki zwierzęce Protozoa (Dorota Juchno) Typ: zarodziowe Sarcodina Tablica 1 Podtyp: korzenionóżki Rhizopoda Charakteryzują się różnorodnymi kształtami komórki, która może być dodatkowo zaopatrzona w skorupkę zbudowaną z substancji organicznych lub nieorganicznych. Posiadają pseudopodia (nibynóżki); rozróżnianie poszczególnych gatunków możliwe jest na podstawie wielkości i kształtu wysuwanych nibynóżek przez te pierwotniaki. Rodzaje: (A) Amoeba długość ciała do 600 μm (A. proteus); porusza się dość szybko, wysuwając płatowate lub ostro zakończone pseudopodia. (B) Arcella ciało pokryte skorupką z pseudochityny, przypominającą kształtem kapelusz grzyba; pseudopodia wysuwają przez niewielki okrągły otwór aperturę; pseudopodia są płatowate (lobopodia). (C) Difflugia skorupka jajowata o symetrii osiowej z jednym otworem na węższym końcu, zbudowana głównie z ziarenek kwarcu; pseudopodia płatowate. (D) Euglypha skorupka cienka zbudowana z bardzo regularnych przezroczystych płytek owalnych lub łuskowatych; pseudopodia są nitkowate (filopodia). 16

19 Tablica 1. A B C D Tablica 1. Typ: zarodziowe Sarcodina, Podtyp: korzenionóżki Rhizopoda (A) Amoeba, (B) Arcella, (C) Difflugia, (D) Euglypha 17

20 Typ: orzęski Ciliata Odróżnianie taksonów w obrębie Ciliata dokonuje się na podstawie organizacji aparatu rzęskowego, zwłaszcza rzęsek w części okołogębowej oraz położenia cytostomu (Rys. 1). Rzęski umieszczone wokół otworu gębowego mogą tworzyć kinety, czyli rzędy rzęsek, złożone z dłuższych i gęściej ułożonych rzęsek, które kierują pokarm do otworu gębowego. W bardziej złożonych strukturach kinety ulegają zagęszczeniu, a zlepione rzęski funkcjonują jako błony, tzw. pseudomembranelle (UM). U niektórych orzęsków pseudomembranelle ustawione są poprzecznie wokół cytostomu tworząc zespół adoralnych membranelli (AZM). Inną modyfikacją aparatu rzęskowego są występujące na powierzchni komórki pierwotniaka skupienia rzęsek, przykryte wspólną otoczką, tworzące szczecinki cirri, dzięki którym orzęski mogą się poruszać w sposób charakterystyczny. Cirri mają kształt sztywnych kolców i występują zazwyczaj po brzusznej stronie ciała. Dzięki temu, że zginają się w miejscu połączenia z komórką pierwotniaka zwierzęta te mogą za ich pomocą szybko biegać, jak na nóżkach. W obrębie orzęsków wyróżniono 3 gromady: Kinetofragminophora, Oligohymenophora i Polyhymenophora Rys. 1. Aparat rzęskowy i położenie cytostomu u Ciliata, 1 cytostom Gromada: Kinetofragminophora Tablica 2 Charakteryzują się najprostszym typem orzęsienia, brakiem cirri i zmodyfikowanych rzęsek tworzących typowe membranelle gębowe. U niektórych orzęsków z tej gromady fragmenty kinet położonych wokół cytostomu tworzą pseudomembranelle składające się z jednej błony falującej (UM) i trzech małych, słabiej wyodrębnionych membranelli. Od cytostomu odchodzi komórkowa gardziel (cytopharynx) czasami wzmocniona pręcikami gęstej cytoplazmy, zwanych trichitami. Ciało równomiernie pokryte rzęskami, ułożonymi w podłużne rzędy, ale pewne okolice komórki mogą być pozbawione rzęsek. Rodzaje: (A) Prorodon długość ciała do 130 μm; ciało regularne; cytostom umieszczony na szczycie komórki. 18

21 Tablica 2. 1 A B C D 3 2 E F G Tablica 2. Gromada: Kinetofragminophora (A) Prorodon, (B) Coleps, (C) Dileptus, (D) Amphileptus, (E) Litonotus, (F) Chilodonella, (G) Nassula, 1 proboscis, 2 makronukleusy, 3 koszyczek trichitów 19

22 (B) Coleps długość ciała do 50 μm; ciało pokryte twardym pancerzykiem, złożonym z regularnych płytek; koniec ciała może być zaopatrzony w kolce. (C) Dileptus cytostom przesunięty na brzuszną stronę ciała, a znajdująca się nad nim część komórki tworzy długi ruchliwy wyrostek, tzw. proboscis. (D) Amphileptus długość ciała do 150 μm; ciało bocznie spłaszczone; przód ciała wyciągnięty w charakterystyczną asymetryczną szyję. (E) Litonotus długość ciała do 100 μm; ciało bocznie spłaszczone, najczęściej występują dwa makronukleusy. (F) Chilodonella długość ciała do 200 μm; ciało grzbietobrzusznie spłaszczone, widoczna jest gardziel w postaci koszyczka trichitów. (G) Nassula długość ciała do 300 μm; kształt owoidalny; strona brzuszna spłaszczona a grzbietowa wypukła; orzęsienie równomierne; często zabarwienie ciała niebieskawe. Gromada: Oligohymenophora Tablica 3 Orzęski te mają wyspecjalizowane orzęsienie wokół cytostomu. W skład tego orzęsienia wchodzą trzy membranelle AZM oraz pojedyncza błona falująca UM; kompleks taki nazywa się tetrahymenium i w typowej postaci występuje u orzęska Tetrahymena sp. U pierwotniaków należących do tej gromady obserwuje się też zróżnicowanie orzęsienia somatycznego pokrywającego komórkę. Zazwyczaj kinety (rzędy rzęsek) rozmieszczone są południkowo. U niektórych gatunków doszło do redukcji i modyfikacji orzęsienia somatycznego i tworzy ono pierścień rzęskowy otaczający komórkę. Otwór gębowy najczęściej leży na dnie zagłębienia zwanego perystomem, który zwykle przesunięty jest na tylną okolicę komórki i znajduje się w połowie długości komórki lub na jej końcu. Kształt komórki może być elipsoidalny, owoidalny, wydłużony; niektóre gatunki, zwłaszcza prowadzące osiadły tryb życia, mają kształt dzwonu. Rodzaje: (A) pantofelek Paramecium caudatum długość od 50 μm do 350 μm; ciało wydłużone, równomiernie orzęsione, peristom położony jest w środku. Gatunek masowo występuje w wodach ściekowych. (B) wirczyk Vorticella długość ciała od 50 μm do 200 μm bez nóżki; komórka zaopatrzona jest w pojedynczy stylik (nóżkę), nigdy nie tworzący rozgałęzień; orzęsienie somatyczne tworzy pierścień rzęskowy otaczający komórkę; ciało ma kształt kielicha lub urny. Przyczepiają się do podłoża za pomocą długiej kurczliwej nóżki. (C) Glaucoma długość ciała od 80 μm do 400 μm; kształt ciała owalny; silnie rozwinięte skośnie ułożone tetrahymenium. (D) Frontonia długość ciała od 150 μm do 600 μm; ciało podłużnie owalne, lekko spłaszczone, równomiernie orzęsione; jeden z najpospolitszych orzęsków słodkowodnych. 20

23 Tablica 3. 2 B C A 1 D E F Tablica 3. Gromada: Oligohymenophora (A) pantofelek Paramecium caudatum, (B) wirczyk Vorticella, (C) Glaucoma, (D) Frontonia, (E) Colpoda, (F) Colpidium, 1 nóżka (stylik), 2 pierścień rzęskowy 21

24 (E) Colpoda długość ciała od 50 do 120 μm; kształt fasolowaty; cytostom znajduje się na dnie zagłębienia peristomu, do którego wchodzą też kinety orzęsienia somatycznego. (F) Colpidium długość ciała od 100 do 150 μm; przednia część ciała (komórki) lekko zgięta ku stronie brzusznej, a w utworzonym zagięciu leży peristom; występuje masowo w wodach zanieczyszczonych. Gromada: Polyhymenophora Tablica 4 Orzęsienie gębowe składa się z błony falującej i większej liczby dużych, wyraźnych membranelli, utworzonych przez odcinki dwóch do czterech rzędów rzęsek. Cechą charakterystyczną jest duża, spiralnie zwinięta w prawo strefa okołogębowych membranelli (AZM); czasami spirala ta jest większa od właściwej komórki. Komórka równomiernie pokryta jest rzęskami lub szczecinkami (cirri), rozmieszczonymi głównie po stronie brzusznej. Kształt ciała bardzo zróżnicowany, od kulistego po dzwonowaty lub kielichowaty. Rodzaje: (A) małżynek Stylonychia długość ciała od 100 do 300 µm; ciało płaskie, sztywne. Charakterystyczne ułożenie cirri na ciele: 8 przednich (frontalnych), 5 brzusznych (wentralnych), 5 odbytowych (analnych) i 3 długie ogonowe. (B) Euplotes długość ciała ok. 50 μm; płaski, tarczowaty; ma dwa cirri ogonowe (caudalne); AZM jest silnie rozwinięta i biegnie sierpowato do przodu ciała. Aspidisca długość ciała od 20 μm do 150 μm. Okołogębowa strefa membranelli jest silnie skrócona i zredukowana; cirri grube; kształt ciała okrągły lub owalny; strona brzuszna płaska, a grzbietowa lekko wypukła. (C) trąbik Stentor długość ciała w stanie wyciągniętym, gdy ma kształt trąbki, nawet do 2 mm; ciało orzęsione równomiernie i charakterystycznie zabarwione na lekko niebieskawy kolor. Membranelle otaczające peristom po zatoczeniu koła schodzą na kształt korkociągu do cytostomu. Makronukleus ma kształt paciorkowaty. Pływający Stentor przybiera kształt workowaty. (D) Spirostomum długość ciała nawet do 3 mm; kształt ciała wydłużony, robakowaty; ciało orzęsione równomiernie; makronukleus długi, łańcuszkowaty. 22

25 1 1 Tablica 4. 3 B C A 2 D 3 Tablica 4. Gromada: Polyhymenophora (A) małżynek Stylonychia, (B) Euplotes, (C) trąbik Stentor, (D) Spirostomum, 1 AZM, 2 cirri (szczecinki), 3 makronukleus 23

26 Typ: gąbki Porifera (Alicja Boroń) Tablica 5 Gromada: gąbki niewapienne Demospongiae Gatunki słodkowodne należą do gąbek niewapiennych. Występują w różnych typach zbiorników wodnych, takich jak: jeziora, rzeki, stawy, strumienie, kanały; najczęściej spotkać można je na płyciznach, na głębokości do ok. 50 cm, rzadziej do 2 m i głębiej. Jako filtratory preferują miejsca z przepływem wody, co zapewnia im dopływ pożywienia. Są wrażliwe na zanieczyszczenia wód i ich występowanie może wskazywać akweny o czystej wodzie. Jakkolwiek, np. nadecznik stawowy może zamieszkiwać kwaśniejsze wody małych torfowisk. Rodzina: nadecznikowate Spongillidae Identyfikacja gatunkowa tych gąbek wymaga wykonywania preparatów mikroskopowych, dlatego najczęściej na potrzeby monitoringu środowiska odnotowuje się tylko obecność tej grupy organizmów. Na polskiej Czerwonej liście gatunków zagrożonych znajdują się trzy rzadkie gatunki: nadecznica drżąca Trochospongilla horrida, Heteromeyenia baileyi i H. stepanowii (Konopacka 1992). Nadecznica drżąca Trochospongilla horrida Weltner, 1893 Gatunek pochodzi z Chin, ale obecnie ma zasięg globalny; występuje w całym regionie holarktycznym i dominuje wśród gąbek słodkowodnych, ale jego stanowiska nie są liczne. Preferuje stabilne habitaty bez zmian poziomu wody. Spotykana w rzekach i deltach rzek, kanałach i jeziorach. Cykl życiowy zależny jest od temperatury wody. Pierwsze kolonie pojawiają się w kwietniu, zrastają się ze sobą, latem osiągają ponad 20 cm średnicy. Igły szkieletu są cienkie, rzadko rozgałęzione i nie są całkowicie otoczone płaszczem z włókien sponginy. Kolonie zamierają jesienią pozostawiając przymocowane do podstawy kolonii gemmule, które powstają w lipcu lub czasami nawet wcześniej. Sąsiadujące gemmule są szczelnie połączone ze sobą. Larwy tego gatunku obserwowane były rzadko. (A) nadecznik łamliwy Spongilla fragilis syn. Eunapius fragilis Miękka gąbka koloru szarego, białego lub lekko brunatna. Nie tworzy rozgałęzień, pokrywa korzenie, kamienie i inne podwodne obiekty. Pospolita na nizinach w wodach stojących i płynących, w których występuje przede wszystkim przy brzegach. (B) nadecznik stawowy Spongilla lacustris syn. Euspongilla lacustris (Linnaeus, 1758) Tworzy krzaczaste, rozgałęziające się kolonie o wielkości do ok. 1 m. Występuje w stojących zbiornikach wodnych oraz wolno płynących rzekach głównie strefy umiarkowanej. Szkielet zbudowany jest z gładkich igieł krzemionkowych, połączonych włóknami sponginowymi. Rozród trwa od maja do lipca. Może tworzyć gemmule jako formy przetrwalnikowe w okresie zimy, w zamarzniętych zbiornikach wodnych. Znane są także stanowiska tego gatunku w małych torfowiskach. (C) nawodnik rzeczny Ephydatia fluviatilis (Linnaeus, 1758) Zwany także gąbką rzeczną. Szeroko rozpowszechniony w zbiornikach wód stojących oraz wolno płynących rzekach Europy, Azji, Afryki i Ameryki Północnej; jest najpospolitszym gatunkiem bałtyckim i najpospolitszym gatunkiem występującym w nizinnych zbiornikach wodnych. Szkielet tworzą wyłącznie gładkie, obustronnie zaostrzone igły krzemionkowe, które są spojone w pęczki za pomocą włókien sponginy. Tworzy kolonie, najczęściej płaskie, 24

27 A B C D Tablica 5. Typ: gąbki Porifera, Gromada: gąbki niewapienne Demospongiae (A) nadecznik łamliwy Spongilla fragilis syn. Eunapius fragilis, (B) nadecznik stawowy Spongilla lacustris syn. Euspongilla lacustris, (C) nawodnik rzeczny Ephydatia fluviatilis, (D) nawodnik Müllera Ephydatia mülleri syn. Meyenia mülleri 25

28 o średnicy od 1 do ok. 30 cm, wysokości do 60 cm i do 3 cm grubości, przylegające do podłoża, bardzo miękkie żółtawe. Porasta przedmioty podwodne, rośliny, części drzew i korzeni zanurzonych w wodzie. Spotkać tę gąbkę można raczej na płyciznach, w Bałtyku występuje do 6 m głębokości, w miejscach zacisznych, np. w zatokach i basenach portowych. Jest to gatunek rozdzielnopłciowy, rozradza się od marca do czerwca. Rozradzając się bezpłciowo tworzy gemmule, zdolne do przetrwania zimy, gdy zbiorniki zamarzają. (D) nawodnik Müllera Ephydatia mülleri syn. Meyenia mülleri (Lieberkühn, 1856) Pospolity gatunek w wodach czystych i spokojnych, w których może osiedlać się głębiej, ale w miejscach ocienionych. Jest to gąbka o twardej strukturze, tworząca najczęściej poduszkowate bryły na twardych przedmiotach podwodnych. Ma często ciemnożółte zabarwienie, ale może także mieć kolor brunatny lub zielony. Strzępoczka rozesłana Heteromeyenia baileyi (Bowerbank, 1863) Strzępoczka zielonawa Heteromeyenia stepanowii (Dybowski, 1884) Tworzy cienką warstwę o delikatnej śluzowatej strukturze, pokrywającą rośliny. Gatunek ten może przybierać barwę sinawą, szmaragdowozieloną lub żółtawozieloną. Występuje na nielicznych stanowiskach w Europie, w Polsce stosunkowo częsta. Typ: parzydełkowce Cnidaria (Alicja Boroń) Tablica 6 Gromada: stułbiopławy Hydrozoa Zawiera ok gatunków, w większości morskich, charakteryzujących się dwoma postaciami morfologicznymi oraz występowaniem przemiany pokoleń (metageneza). Do nielicznych gatunków słodkowodnych należą pospolite stułbie z rodzaju Hydra. W rozwoju stułbiopławów występują dwie postacie dorosłe (polip i meduza) lub jedna z nich. Polipa, zwanego hydropolipem, charakteryzuje jednolita jama chłonąco-trawiąca bez przegród (septum). U meduzy, zwanej hydromeduzą, występuje żagielek velum wzdłuż krawędzi, a gonady powstają pod ektodermą. Rodzina: stułbiopławowate Hydridae Zamieszkują stawy i inne zbiorniki wodne, wielkość do 25 mm. W polskiej strefie w Bałtyku opisano występowanie 25 gatunków. Z wód słonawych i słodkich znanych jest siedem gatunków stułbiopławów, w tym: Hydra circumcincta Schulze, 1914 i Hydra stellata (za Kaźmierski i Błaszak, 2009) oraz następujące: (A) stułbia pospolita Hydra attenuata (=Hydra vulgaris) Pallas, 1766 Słodkowodny stułbiopław, pojedyncze osobniki osiągają do 20 mm długości, a czułki mogą mieć długość nawet 50 mm. Ma kolor brązowawy. Gatunek rozdzielnopłciowy. Zamieszkuje stawy i inne drobne zbiorniki wodne. (B) stułbia szara Hydra oligactis (=Pelmatohydra oligactis) Pallas, 1766 Pojedyncze osobniki polipy o długości do 5 mm. Nowo pączkujące polipy mają tylko dwa czułki okołogębowe. Brodawkowate jajniki rozwijają się w ścianach bocznych ciała samic. W każdym dojrzewa jedno jajo, składane w kolczastej otoczce obok polipa macierzystego. Latem spotykana jest wśród morskiej roślinności porastającej zalewy i ujściach rzek. 26

29 A B C D Tablica 6. Typ: parzydełkowce Cnidaria, Gromada: stułbiopławy Hydrozoa (A) stułbia pospolita Hydra attenuata (=Hydra vulgaris), (B) stułbia szara Hydra oligactis (=Pelmatohydra oligactis), (C) stułbia zielona Hydra virdissima (=Chlorohydra virdissima), (D) meduzka słodkowodna Craspedacusta sowerbii (=C. sowerbyi) hederyka Rydera 27

30 (C) stułbia zielona Hydra viridissima Pallas, 1766 (=Chlorohydra viridissima) Gatunek podobny do stułbi płowej, osiąga do 30 mm, ale najczęściej polipy mają ok. 15 mm długości. Czułki okołogębowe, których jest od 4 do 12, mają długość zbliżoną do długości ciała. Różni się tym m. in. od stułbi szarej, że młode osobniki pączkujące mają od razu więcej czułków. Są obojnakami, u których najpierw dojrzewają jądra położone w przedniej części ciała, a potem jajniki zlokalizowane w środkowej części. Dojrzałe jaja opadają na dno zbiorników. Spotykana jest w zalewach i ujściach rzek, preferuje wody spokojne, stawy, a nawet kałuże. Zielony kolor ciała związany jest z magazynowaniem glonów zoochlorelli. Gałęzatka Cordylophora caspia (Pallas, 1771) Występuje w zalewach i słonawych nadmorskich jeziorach, w których podobnie do mchu porasta wszystko na dnie. Polipy tworzące silnie rozgałęzione krzaczkowate kolonie, o wysokości od 20 do 40 mm. Kolonie składają się z setek polipów osadzonych na gałązkach okrytych delikatną osłonką. Polipy pojedyncze osiągają 1 2 mm długości. Nitkowate czułki położone są nieregularnie. Kolonie te dzielą się na męskie i żeńskie. Gałęzatka ma charakterystyczny, nieprzyjemny zapach. Zimą pionowe części kolonii obumierają, a wiosną kolonia się odradza z części rozłogów poziomych. Oderwanie kolonii od przedmiotu, który porasta zapoczątkowuje rozmnażanie płciowe. Bywa uciążliwa dla rybaków, gdy porasta sieci utrudniając połowy. (D) meduzka słodkowodna Craspedacusta sowerbii (=C. sowerbyi) hederyka Rydera Naturalnie występuje w Azji Wschodniej, skąd została rozprzestrzeniona przez człowieka na wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Polip osiąga ok. 8 mm wielkości, a meduzy mają średnicę do 25 mm. Polipy są rzadko obserwowane, bo żyją w piasku na dnie. Meduzy powstają tylko w wodach ciepłych, są rzadkie w klimacie umiarkowanym, pojawiają się w cieplejszych sezonach, gdy temp. wody osiąga, co najmniej 25 o C. Polipy rozmnażają się wegetatywnie (pączkują), a meduzy drogą płciową; z jaj powstają planktoniczne larwy planule, przekształcające się w polipy. Odżywia się planktonem. W Polsce stwierdzona w roku 1928, ale meduzy tego gatunku obserwowano ostatnio tylko na Górnym Śląsku (2008), w zbiorniku elektrowni Rybnik (zbiornik Grabownia), w Jeziorze Srebrnym oraz w Lubaniu na Trasie Wygasłych Wulkanów (Kamieniołomy). Typ: płazińce Platyhelminthes Gromada: wirki Turbellaria (Janina Dziekońska-Rynko) Tablica 7 W Polsce występuje ponad 100 gatunków należących do dwóch grup systematycznych: 13 gatunków należy do wirków trójjelitowych Tricladida, a pozostałe do wirków prostojelitowych Rhabdocoela. Rząd: trójjelitowe Tricladida Ciało pokryte równomiernie rzęskami. Otwór gębowy położony po środku brzusznej strony ciała. Gardziel fałdowa, wysuwana, skierowana ku tyłowi. Jelito podzielone na trzy odgałęzienia; jedno biegnie ku przodowi, a dwa ku tyłowi ciała. Odcinek głowowy dobrze zaznaczony z parą oczek i u większości gatunków z krótkimi czułkami lub uszastymi płatami. Oczy mogą występować w dużej liczbie (do 1 tys.) po bokach ciała lub na stronie grzbietowej. Tył ciała zwężony. Żyją w wodach słodkich, unikają środowisk zanieczyszczonych. 28

31 Tablica 7. A B C D E F G H I J Tablica 7. Gromada: wirki Turbellaria, Rząd: trójjelitowe Tricladia (A) wypławek biały Dendrocoelum lacteum, (B) wypławek czarny Dugesia lugubris, (C) Dugesia gonocephala, (D) wypławek tygrysi Dugesia tigrina, (E) wypławek alpejski Crenobia alpina, (F) Bdellocephala punctata, (G) Planaria torva, (H) wielooczka rogata Polycelis felina, (I) wielooczka czarna Polycelis nigra. Rząd: wirki prostojelitowe Rhabdocoela (J) bajornik stawowy Mesostoma ehrenbergi 29

32 Związane z podłożem, spotykane pod kamieniami, opadłymi na dno liśćmi i roślinami wodnymi. Polują na rozmaite zwierzęta: skąposzczety, wioślarki, larwy owadów wodnych. Są formami krótko żyjącymi, zimują w postaci form przetrwanych. Oznaczanie wypławków prowadzimy na żywych zwierzętach, okazy martwe i utrwalone mogą być zniekształcone, co utrudnia identyfikację. (A) wypławek biały Dendrocoelum lacteum (O.F. Müller, 1774) Barwa biała. Przód ciała tępo ucięty z ruchomymi szerokimi płatami bocznymi i z lekkim wgłębieniem przedniego brzegu. Długość ciała do 25 mm, szerokość do 6 mm. Brzegi boczne, w spoczynku lekko pofałdowane, przebiegają mniej więcej równolegle do siebie. Tył ciała jest zwężony, dość tępo zakończony. Oczy położone blisko przedniego końca ciała, szeroko rozstawione, odległość między nimi jest znacznie większa niż odległość oka od bocznego brzegu ciała. Dobrze widoczna gardziel położona ku tyłowi od środka ciała. Widoczność jelita jest zależna od stopnia wypełnienia i zabarwienie pokarmu. Pospolity w wodach stojących, głównie słodkich, ale może być spotykany w wodach słonawych. Najczęściej przebywa na niewielkich głębokościach, wśród szczątków roślin lub na roślinach. (B) wypławek czarny Dugesia lugubris (Schmidt, 1861) Ubarwienie ciała ciemnobrunatne, długość do 20 mm. Przód ciała spłaszczony lub zaokrąglony. Zamieszkuje wody stojące i wolno płynące. (C) Dugesia gonocephala (Duges, 1830) Ubarwienie jednorodne, szare lub brunatne. Długość ciała do 25 mm, szerokość do 6 mm. Przód ciała wyraźnie trójkątny, mocno zaostrzony. Płaty boczne cofnięte ku tyłowi, oczy położone ku przodowi od płatów bocznych. Występuje w źródłach i potokach Karpat. Gatunek zimnolubny. (D) wypławek tygrysi Dugesia tigrina (Girard, 1850) Ciało o długości do 10 mmm, barwy brunatnej, pokryte wielkimi jasnymi plamami i drobnymi plamkami czarnymi lub brunatnymi. Zamieszkuje głównie wody stojące. Jest gatunkiem zawleczonym w latach trzydziestych XX wieku z Ameryki Północnej. Oprócz bezkręgowców pożera chętnie ikrę ryb. (E) wypławek alpejski Crenobia alpina (Dana, 1766) Długość ciała do 16 mm, szerokość do 5 mm. Przód ciała poprzecznie ucięty, o dwóch wyraźnie wykształconych wyrostkach (czułkach) długości do 1 mm. Jedna para oczu. Barwa białoszara lub ciemna. Gatunek zimnolubny, występuje w wodach szybko płynących, zwykle potokach górskich, spotykany też na Suwalszczyźnie. (F) Bdellocephala punctata (Pallas, 1774) Długość ciała do 35 mm, oczy szeroko rozstawione. Barwa brązowa z ciemnymi smugami i plamami. Przód ciała o czterech płatach, oddzielonych wyraźnym przewężeniem od reszty ciała. Występuje na niżu Polski, w strefie przybrzeżnej jezior i w rzekach. (G) Planaria torva (O.F Müller, 1774) Ciało szerokie, przód poprzecznie ucięty ze słabo zaznaczoną wypukłością pośrodku. Ubarwienie szare, długość ciała do 20 mm. Oczy dość znacznie odsunięte ku tyłowi. Zamieszkuje 30