PROCEDURA ODBIORU DZIECKA Z RODZINY W SYTUACJI ZAGROŻENIA ZDROWIA BĄDŹ ŻYCIA

Transkrypt

1 PROCEDURA ODBIORU DZIECKA Z RODZINY W SYTUACJI ZAGROŻENIA ZDROWIA BĄDŹ ŻYCIA Materiał roboczy Urząd Miasta Poznania, 2014

2 1. Wprowadzenie do problemu 2. Procedura krok po kroku 3. Załączniki: Formularz szacowania ryzyka zagrożenia życia bądź zdrowia dziecka Koncepcja Bezpiecznego Miejsca Opracowano we współpracy interdyscyplinarnej następujących instytucji i organizacji: Instytucje miejskie: Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie Sąd Okręgowy- Kurator Okręgowy Sąd Rejonowy Poznań - Stare Miasto oraz Grunwald i Jeżyce Komenda Miejska Policji Centrum Wspierania Rodzin Swoboda Miejskie Centrum Interwencji Kryzysowej Organizacje pozarządowe: Fundacja Dziecko w Centrum ZERO-PIĘĆ. Fundacja na rzecz zdrowia psychicznego małych dzieci Terenowy Komitet Ochrony Praw Dziecka Koordynacja prac: Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta Poznania 2

3 1. Wprowadzenie do problemu Dlaczego DZIECI są krzywdzone i zaniedbywane, skoro tyle instytucji zobowiązanych jest je chronić (pomoc społeczna, kuratela sądowa, sądy, prokuratura, policja, ochrona zdrowia, placówki oświatowego, instytucje pieczy zastępczej itp.)? Co zrobić by w obecnych realiach społecznogospodarczych Poznania zmienić ten stan? Odpowiedzi na te i podobne pytania szukano w ramach projektu Taki mały a VIP tworzenie systemu ochrony dzieci przed krzywdzeniem i zaniedbywaniem realizowanego w Poznaniu w szerokim partnerstwie instytucji i organizacji, z którymi styka się dziecko na ścieżce pomocy interwencyjnej, socjalnej, prawnej czy psychologiczno-pedagogicznej (lata ). Przeprowadzono pogłębioną diagnozę sytuacji odnosząc się zarówno do opinii specjalistów pierwszego kontaktu, jak i analizując uwarunkowania prawne. Poszczególne poznańskie instytucje by chronić dziecko przed krzywdzeniem i zaniedbywaniem tworzą własne procedury, przepisy, zasady działań. Brakuje jednak skoordynowanych procedur dla ogółu instytucji, interdyscyplinarnych zasad pomocy dziecku, które: przeciwdziałałyby dublowaniu zadań pomiędzy służbami, wyznaczyłyby odpowiedzialnego za dane dziecko w danej sytuacji konkretnego specjalistę z konkretnej instytucji (jasny podział obowiązków i zadań służb w systemie pomocy dziecku) oraz zapewniłyby wymianę informacji i bezpośrednią komunikację poszczególnych specjalistów. Obecnie brakuje koordynacji działań służb oraz monitorowania ich rezultatów. Niezbędne jest wdrożenie LOKALNEGO SYSTEMU OCHRONY DZIECKA opartego na następujących założeniach: 1. Rozwiązanie systemowe w zakresie ochrony dzieci przed krzywdzeniem i zaniedbywaniem wymaga ustalenia konkretnej instytucji, która będzie odpowiedzialna za integrację, koordynację, monitoring i ewaluację działań wszystkich służb i instytucji. 2. Współpraca interdyscyplinarna w zakresie udzielania pomocy dziecku i rodzinie oraz ochrony dzieci przed krzywdzeniem i zaniedbywaniem powinna być organizowana na bazie m.in.: wymiany informacji pomiędzy instytucjami i służbami, bezpośrednich kontaktów profesjonalistów, 3

4 jasno określonych zasad i procedur reagowania poszczególnych służb i instytucji na czynniki ryzyka oraz sygnały wskazujące na krzywdzenie dzieci, jasnego podziału ról i obowiązków pomiędzy przedstawicielami pomocy społecznej, policji, kuratorów sądowych, oświaty, ochrony zdrowia itp., odpowiedzialności należy ustalić i jasno określić kto (osoba i instytucja) odpowiada za dane dziecko, za plan pomocy dziecku oraz za kontrolę realizacji tego planu, działań zgodnych z zasadami ochrony danych osobowych. 3. Propagowanie oraz podejmowanie działań na rzecz wczesnej profilaktyki mających na celu podnoszenie świadomości społecznej na temat problemu krzywdzenia dzieci, promowanie prawidłowych postaw rodzicielskich i pozytywnego rodzicielstwa. 4. Działania wspierające rodziny z dziećmi od najwcześniejszego etapu. 5. Podnoszenie poziomu wiedzy i zakresu kompetencji osób pracujących w obszarze wspierania rodzin z dziećmi. 6. Wsparcie profesjonalistów pracujących z dziećmi i ich rodzinami. Jednym z elementów dobrego lokalnego systemu są efektywne i skoordynowane działania służb w przypadku konieczności odebrania dziecka z rodziny wobec zagrożenia jego zdrowia i życia. W odpowiedzi na szereg sygnałów profesjonalistów o trudnościach we współpracy w realizacji tak trudnego i odpowiedzialnego zadania, w ramach Zespołu Interdyscyplinarnego ds. Spraw Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, zawiązano zespół roboczy, który przygotował odpowiednią procedurę. Nadrzędnym założeniem przy tworzeniu tej procedury było nie tylko określenie zadań i kompetencji poszczególnych instytucji czy specjalistów, lecz przyjęcie perspektywy DZIECKA jego potrzeb w sytuacji, kiedy zostaje wydarte z domu, który choć patologiczny, jest jego domem rodzinnym, kiedy jego poczucie bezpieczeństwa zostaje silnie zachwiane i niezbędne jest profesjonalne zadbanie o jego stan psychiczny oraz fizyczny by nie dopuścić do wtórnej traumatyzacji ( gdy trauma w rodzinie zastąpiona zostaje traumą w czasie nieskoordynowanego, przeciągającego się odbioru i umieszczania w pieczy zastępczej). Zespół roboczy opracowujący procedurę równolegle przeprowadził badanie ankietowe wśród pracowników pierwszego kontaktu z dzieckiem i rodziną (pracownicy socjalni, policjanci, kuratorzy sądowi, pielęgniarki, położne) dotyczące sytuacji bieżącej w momencie odbioru dziecka (skala odbiorów, pojawiające się problemy i potrzeby) by konstruując tak ważny dokument oprzeć się nie 4

5 tylko na własnej wiedzy i doświadczeniu, ale również na opinii szerszego środowiska poznańskich specjalistów. Badanie przeprowadzono w III i IV kwartale 2014 r. na grupie 162 specjalistów, co stanowi około 10% całości pracowników badanych profesji w Poznaniu. Ponad 70% ankietowanych na pytanie czy na dzień dzisiejszy dostępne zasoby umożliwiają prawidłowe i skuteczne podjęcie czynności w zakresie odbioru dziecka z rodziny w sytuacji zagrożenia zdrowia i życia oraz czy skutecznie zabezpieczają one interes dziecka odpowiada nie lub nie mam zdania ( odpowiednio 40 % - nie, 30% - nie mam zdania). Jako przyczynę tego stanu padają m.in. takie argumenty: brak jasnych zasad / procedur /wytycznych, brak współpracy instytucjonalnej i podziału kompetencji pracowników, brak tymczasowego miejsca pobytu do czasu znalezienia rodziny zastępczej, brak systemu wsparcia rodzin zastępczych, problem ze znalezieniem miejsca i problem transportu dziecka do pieczy zastępczej, brak osób zajmujących się lub mogących zaopiekować się dziećmi w trakcie trwania interwencji. Wyniki badań potwierdziły interwencyjny charakter problemu i ogromną potrzebę specjalistów pierwszego kontaktu uporządkowania proceduralnej współpracy w przypadku odbiory dziecka z rodziny oraz konieczność jej PILNEGO WDROZENIA w Poznaniu. * Całościowe wyniki badania dostępne są w Wydziale Zdrowia i Spraw Społecznych. 5

6 2. Procedura krok po kroku. Czynność zgodnie z potrzebami DZIECKA Wykonawca Potrzeby/problemy Zasoby do wykorzystania Wstępna ocena sytuacji dziecka ustalenie czy jest zagrożenie zdrowia i życia, czy dziecko jest bezpieczne; w przypadku konieczności - udzielenie dziecku pierwszej pomocy przedmedycznej INTERWENCI: policjant podczas interwencji Policji w sytuacjach kryzysowych (art. 72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej) policjant i pracownik socjalny w ramach programu Dziecko pod parasolem prawa (piątek i sobota od 17:00 do 1:00). Potrzeba rozszerzenia programu Dziecko pod parasolem prawa by odbiór zawsze by dokonywany z udziałem pracownika socjalnego. Dokument ułatwiający podjęcie decyzji (Formularz szacowania ryzyka zagrożenia życia bądź zdrowia dziecka - załącznik) - format: małej tekturowej karteczki z pytaniami - wyszczególniający symptomy krzywdzenia dziecka, pracownik socjalny przy współpracy z policjantem, a także z lekarzem/ratownikiem medycznym/pielęgniarką (art. 12 a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie) - wskazujący na przesłanki do podjęcia decyzji o odbiorze dziecka, - znany w środowisku, w tym przez sędziów, stanowiący załącznik do dokumentacji kurator sądowy we współpracy z policjantem w przypadku stwierdzenia przez kuratora sądowego faktu pozostawienia dziecka bez opieki lub którego życie lub zdrowie jest zagrożone (art. 12 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie) Specjaliści z MOPR - pedagodzy na filiach kurator sądowy - wykonanie orzeczenia o przymusowym odebraniu dziecka w trybie art. 598 Kodeksu postępowania cywilnego 6

7 Przedstawienie się dziecku, nawiązanie kontaktu ( wyjaśnienie sytuacji, krótka rozmowa z dzieckiem - w prosty sposób, biorąc pod uwagę wiek dziecka) Przykłady pytań do dziecka: Jak masz na imię? Ile masz lat? Czy coś Cię boli? Co się stało? Kto się Tobą opiekuje? Czy jesteś sama/sam? Ostateczna ocena sytuacji dziecka i podjecie decyzji wraz z udzieleniem dziecku zrozumiałej dla niego informacji o podjętym działaniu Konsultacja medyczna zbadanie dziecka przez lekarza, otrzymanie zaświadczenia o stanie zdrowia dziecka, zapytanie lekarza czy dziecku można podać picie/jedzenie. Jak wyżej Przy czym należy stosować zasadę, że z dzieckiem rozmawia osoba najbardziej kompetentna i budząca największe zaufanie dziecka (tzw. interwent wiodący) Jak wyżej Lekarz Maskotka dla dziecka Szkolenia ze standardów rozmowy z dzieckiem w sytuacji interwencji Szkolenia dotyczące możliwych reakcji dziecka w takiej sytuacji, z zakresu sytuacji jakie mogą wystąpić w takich okolicznościach. Konieczne przybycie na miejsce interwencji lekarza ( np. z pomocy doraźnej lub pogotowia ratunkowego) Konieczność rozmów o specjalnym trybie dla sytuacji odbioru dziecka oraz o potrzebie okresu karencji na dostarczenie peselu dziecka (NFZ, Okręgowa Izba Lekarska). 7

8 oraz zebranie dokumentacji dotyczącej dziecka (książeczka zdrowia, legitymacja dziecka, ustalenie poradni dziecka i jego PESEL) Wybrany interwent Problem dostępności numeru PESEL dziecka - konieczność rozmów z USC dot. porozumienia o szczególnym trybie załatwiania sprawy w sytuacji identyfikacji PESEL dziecka odebranego interwencyjnie. Napojenie, nakarmienie (suchy prowiant) Pisemna informacja dla opiekunów prawnych o odbiorze dziecka (odebrana podpisem opiekunów, bądź zostawiona z adnotacją o powodach braku podpisów) Wybrany interwent Wybrany interwent Dyżurna torba dla specjalisty: woda niegazowana, w tym woda w małych butelkach z dzióbkiem, kubeczki plastikowe, koc termiczny, papierowe ręczniki/chusteczki, środki higieniczno -dezynfekując np. mokre chusteczki, miękkie koce z polaru, suchy prowiant, maskotki, pieluchy jednorazowe. Torba może być dostępna w pokoju interwenta w Komendzie Miejskiej Policji przy ul. Szylinga. Dodatkowo w przypadku odbioru z art. 12a. konieczne pouczenie na piśmie rodziców/opiekunów prawnych lub faktycznych o możliwości złożenia zażalenie do sądu opiekuńczego na odebranie dziecka - wniesione za pośrednictwem pracownika socjalnego lub funkcjonariusza Policji, którzy dokonali odebrania dziecka. 8

9 Odpowiednie przygotowanie dziecka do wyjścia (np. okrycie dziecka wychłodzonego, spakowanie rzeczy typu maskotka, podręczniki, tornister - protokół/spis/ notatka zabranych rzeczy) Wybrany interwent BEZPIECZNE MIEJSCE czyli miejsce bezpiecznego oczekiwania dziecka na umieszczenie w pieczy zastępczej opis koncepcji - załącznik Poszukiwanie miejsca tymczasowego u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rozumieniu art ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.). tj. osoby spokrewnione w linii prostej - drugi rodzic, dziadkowie, pełnoletnie rodzeństwo, w rodzinie zastępczej (pogotowie rodzinne), w placówce opiekuńczowychowawczej. Interwenci Konieczność rozdzielenia zadań: interwenta poszukującego docelowego miejsca pobytu dla dziecka, interwenta opiekującego się dzieckiem. Centralna baza danych o dostępnych miejscach ( wypracowanie sposób informowania/komunikacji) W procedurze konieczny jest zapis postępowania w sytuacji jeśli nie ma miejsca dla dziecka w pieczy zastępczej ( np. odgórna wytyczna od Prezydenta do dyrektorów placówek). 9

10 Transport dziecka do miejsca tymczasowego pobytu Interwenci Zapewnienie transportu i fotelików do przewozu dzieci. Zgodnie z interpretacją przepisów Komendy Głównej Policji, Policja ma obowiązek transportu dziecka w sytuacji jego odbioru podczas interwencji w sytuacjach wymagających zapewnienia opieki dziecku (nie dotyczy więc odbioru z art. 12 a i tzw. odbioru kuratorskiego). Z kolei rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 2011 r. w sprawie procedury postępowania przy wykonywaniu czynności odebrania dziecka z rodziny w razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie wskazuje: Funkcjonariusz (Policji), na wniosek pracownika socjalnego, udziela niezbędnej pomocy przy umieszczaniu dziecka u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej lub w całodobowej placówce opiekuńczowychowawczej. Placówka opiekuńczo-wychowawcza, do której kierowane jest dziecko choć prawnie zobowiązana jest odebrać dziecko to nie jest w stanie organizacyjnie unieść tego zadania (brak kadry, brak transportu). Dodatkowo konieczne jest rozdzielenie zadań: odbiór dziecka i późniejsza opieka w placówce nie może być wykonywana przez te same osoby. Foteliki do przewozu dzieci mogą być dostępna w pokoju interwenta w Komendzie Miejskiej Policji przy ul. Szylinga. 10

11 Towarzyszenie dziecku w drodze do miejsca tymczasowego pobytu udzielenie dziecku informacji na bieżąco gdzie jest przewożone, wsparcie emocjonalne, opieka. Interwenci Wstępna adaptacja w placówce (po dowiezieniu dziecka do placówki: przedstawienie dziecka, ewentualnie przekazanie dokumentacji medycznej, towarzyszenie dziecku do pokoju, w którym będzie spało). Interwenci Protokół przyjęcia dziecka do placówki opiekuńczo-wychowawczej Oświadczenie o przyjęciu dziecka do pogotowia rodzinnego. Procedura sądowa czas powiadomienia sądu: Policja interwencyjnie 24 h Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie art. 12 a 24 h Program Dziecko pod parasolem prawa 24 h kurator wobec zagrożenia zdrowia/życia w obecności Policji 24 h kurator - odbiór planowy niezwłocznie wraz z postanowieniem o umieszczeniu Interwenci Problem z dodzwonieniem się do sędziego dyżurnego konieczność rozmów o rozszerzenie kontaktu np. poprzez przyjazd do sędziego dyżurnego. 11

12 Pouczenie na piśmie rodziców/opiekunów dziecka o prawie do złożenia zażalenia na czynność odebrania do właściwego sądu opiekuńczego Informacja dla opiekunów prawnych o miejscy pobytu dziecka - po wydaniu postanowienia sądu o tymczasowym umieszczeniu dziecka w placówce Interwenci Interwenci 12

13 Załączniki Koncepcja Bezpiecznego miejsca, Formularz szacowania ryzyka zagrożenia życia bądź zdrowia dziecka. Koncepcja Bezpiecznego miejsca Odbiór dziecka/dzieci z rodziny w sytuacji zagrożenia zdrowia i życia, jak pokazuje doświadczenie specjalistów, nierzadko wiąże się z kilku czy kilkunastogodzinnym okresem poszukiwania tymczasowego miejsca pobytu dziecka w ramach rodzinnej czy instytucjonalnej pieczy zastępczej. By zapobiec sytuacji niewłaściwych, powtórnie traumatyzujących warunków (takich jak kilkugodzinne przebywanie dziecka w radiowozie, bycie świadkiem rozmów telefonicznych w celu znalezienia miejsca w pieczy zastępczej) oczekiwania przez dzieci na umieszczenie w pieczy zastępczej, bardzo pomoce będzie stworzenie tzw. BEZPIECZNEGO MIEJSCA, w którym dziecko/dzieci pod opieką wykwalifikowanej osoby będą mogły przebywać przez krótki czas, otrzymując odpowiednie wsparcie i pomoc. Czas pobytu dziecka w Bezpiecznym Miejscu: do 12 godzin Dostępność Bezpiecznego Miejsca: całodobowa Kadra w Bezpiecznym Miejscu: odpowiednie przygotowanie do wsparcia i pomocy dziecku np. pielęgniarka, położna, opiekun dziecięcy, specjalista Dziecko Pod Parasolem Prawa Zadania dla kadry w Bezpiecznym Miejscu: wykąpanie, umycie dziecka, nakarmienie, wsparcie w trudnej sytuacji, którą przeżywa dziecko Wymiar pracy: dyżur pod telefonem całodobowy (wynagrodzenie za gotowość), opieka nad dziećmi w Bezpiecznym Miejscu (wynagrodzenie za opiekę) Dzieci przybywające w Bezpiecznym Miejscu: najczęściej w wieku do 7 lat, najczęściej jednorazowo 2-3 dzieci Ilość dzieci miesięcznie przebywających w Bezpiecznym Miejscu: szacunkowo 2-3 interwencje 13

14 Warunki lokalowe: lokal minimum 20 m z zapleczem sanitarnym, wyposażony w minimum następujące przedmioty/sprzęty: mikrofalówka, czajnik bezprzewodowy, podstawowe naczynia użytku kuchennego, woda niegazowana, w tym woda w małych butelkach z dozownikiem, suchy prowiant, dwa łóżeczka turystyczne, trzy materace, szafka/półka, fotel rozkładany/kanapa/tapczan stolik i krzesełka dziecięce, miękkie koce z polaru, poduszki, poszewki, zabawki przewijak, pieluchy jednorazowe różnych rozmiarów, ubranka dziecięce, środki czystości i higieniczne, inne wyposażenie zgodne z wymogami przeciwpożarowymi i sanitarnymi. Zadania dodatkowe: Opcjonalnie transport dziecka z miejsca interwencji do BEZPIECZNEGO MIEJSCA, a następnie do docelowego miejsca w pieczy zastępczej (koniecznie ta sama osoba, która opiekuje się dzieckiem w bezpiecznym miejscu). Opinia prawna Zgodnie z obowiązującymi przepisami - art. 12 a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie - procedura odebrania dziecka z rodziny w trybie interwencyjnym musi mieć miejsce bezzwłocznie w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty życia lub zdrowia dziecka. Odebranie dziecka wiąże się jednocześnie z koniecznością zorganizowania dla dziecka opieki w innym miejscu, w szczególności w rodzinie zastępczej, w której dziecko może być umieszczone. W czasie pomiędzy odebraniem dziecka z rodziny, a umieszczeniem w rodzinie zastępczej osobą odpowiedzialną za bezpieczeństwo dziecka jest pracownik socjalny (jeżeli dziecko nie trafia do szpitala), który dokonywał czynności odebrania. Tym samym po stronie pracownika socjalnego powstaje obowiązek zapewnieniu dziecku takich warunków oczekiwania na zapewnienie mu opieki w innym miejscu niż dom rodzinny, aby mogło czuć się bezpiecznie, mogło otrzymać pomoc psychologiczna, pożywienie i napoje 14

15 itp. Jeśli zapewnienie opieki nad dzieckiem miałoby trwać dłużej niż np. godzinę i wiązałoby się z koniecznością przewożenia dziecka w różne miejsca w celu znalezienia właściwej dla niego opieki pozostawanie dziecka przez cały ten czas w samochodzie po tak traumatycznym przeżyciu jak odebranie z rodziny mogłoby narazić dziecko na dodatkowe przykrości i poczucie zagubienia. Bezpieczeństwo dziecka oraz ochrona jego psychiki powinny być priorytetem. Z tego powodu stworzenie świetlicy, w której dziecko w bezpiecznych i komfortowych warunkach mogłoby przebywać do czasu znalezienia dla niego miejsca wydaje się być nie tylko zasadne, ale również jest to pożądany pomysł na zapełnienie jednej z najbardziej poważnych luk w procedurze odbierania dzieci, a mianowicie zapewnienia dziecku bezpieczeństwa od czasu odebrania z rodziny do czasu umieszczenia w rodzinie zastępczej. Dr Grzegorz Wrona prawnik specjalizujący się w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, sędzia sądu powszechnego 15

16 Formularz szacowania ryzyka zagrożenia życia bądź zdrowia dziecka BLOK I 1. Czy nastąpiła przynajmniej jedna z poniższych sytuacji?: Czy opiekun bije, popycha, rzuca w dziecko przedmiotem, który może spowodować uszkodzenia ciała? Czy opiekun rzucił dzieckiem? Czy opiekun dusił dziecko? Czy opiekun przypalał dziecko papierosem lub innym rozgrzanym przedmiotem? Pozytywna odpowiedź na minimum 1 pytanie Rozważ odebranie dziecka 2. Czy osoba opiekująca się dzieckiem jest pod wpływem alkoholu bądź substancji psychoaktywnych? BLOK II 3. Czy ma miejsce przynajmniej jedno z poniższych zachowań opiekuna, które świadczy o tym, że może on wyrządzić krzywdę dziecku? Czy opiekun jest agresywny słownie wobec dziecka (krzyczy, wyzywa)? Czy opiekun groził/ straszył dziecko? Czy kiedykolwiek zaistniała sytuacja, w której dziecko musiało być bronione przed opiekunem? Czy istnieją inne niepokojące zachowania wobec dziecka? 4. Czy opiekun wykazuje zachowania potencjalnie świadczące o zaburzeniach psychicznych/ osobowościowych lub inne niepokojące zachowania? 5. Czy opiekun naraża dziecko na bycie świadkiem: awantur, przemocy, przestępstw, stosunków seksualnych lub libacji alkoholowych? 6. Czy wystąpiły przynajmniej dwa z wymienionych poniżej czynników ryzyka? Czy na ciele dziecka widnieją oznaki stosowania przemocy fizycznej (siniaki, ślady ugryzień, przypalanie, uszkodzenia ciała, złamania itp.)? Czy dostrzegasz oznaki długotrwałego zaniedbywania u dziecka? (m.in. choroby skóry dziecka, zaniedbana higiena dziecka, dziecko ubrane nieadekwatnie do pogody)? Czy zauważasz niepokojące zachowania dziecka? (np. wycofanie, agresja, płacz, zachowanie nieadekwatne do sytuacji)? Czy dziecko cierpi na zaburzenia psychiczne bądź występują u niego dysfunkcje rozwojowe? Czy dziecko udziela informacji świadczących o tym, że może być zagrożone jego zdrowie bądź życie? Pozytywna odpowiedź na minimum 3 pytania Rozważ odebranie dziecka 11. Czy w otoczeniu domowym znajdują się przedmioty/ substancje stanowiące zagrożenia dla życia lub zdrowia dziecka: (niezabezpieczony dostęp do leków, narkotyki, broń itp.)? 12. Czy warunki bytowe zagrażają zdrowiu bądź życiu dziecka (niezabezpieczone sprzęt AGD, gotujące się jedzenie, zagrożenie ze strony zwierząt, usterki budowlane, niezabezpieczone urządzenie grzewcze grożące wybuchem, niezabezpieczona instalacji elektryczna lub gazowa itp.)? 16