Oddziaływanie pól elektromagnetycznych na człowieka metodyka prowadzenia badań i ocena wiarygodności ich wyników

Transkrypt

1 Marek Zmyślony 1 Halina Aniołczyk 2 Oddziaływanie pól elektromagnetycznych na człowieka metodyka prowadzenia badań i ocena wiarygodności ich wyników Streszczenie Możliwość wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych wywołanych ekspozycją na pola elektromagnetyczne (PEM) od lat budzi powszechne zaniepokojenie. Środki masowego przekazu podają co jakiś czas informacje na temat obserwacji naukowych potwierdzających szkodliwość PEM. Niestety z reguły informacje te przedstawiane są w sposób niewłaściwy, poprzez uogólnianie pojedynczych, niepotwierdzonych i często błędnych metodologicznie badań. W pracy omówiono typy badań dotyczących biologicznych i zdrowotnych skutków działania PEM oraz kryteria, które muszą być spełnione, by ich wyniki można było uznać za wiarygodne. Szczególną uwagę zwrócono na problemy związane z oceną ekspozycji zwłaszcza w aspekcie pomiarów PEM. 1. Wstęp Możliwość wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych wywołanych ekspozycją na pola elektromagnetyczne (PEM) od lat budzi zaniepokojenie osób, które takiej ekspozycji podlegają (lub będą podlegać na skutek instalacji coraz większej ilości różnych urządzeń emitujących PEM w pobliżu miejsca ich zamieszkania, nauki lub pracy). Zaniepokojenie to jest między innymi rezultatem pogoni za sensacją środków masowego przekazu podających co jakiś czas informacje na temat obserwacji naukowych potwierdzających szkodliwość PEM. Niestety z reguły informacje przedstawiane są w sposób niewłaściwy, poprzez uogólnianie pojedynczych, niepotwierdzonych i często błędnych metodologicznie badań. Praktyka taka jest wysoce, społecznie szkodliwa i powinna być eliminowana między innymi poprzez przedstawianie społeczeństwu i władzom różnego szczebla wiedzy rzetelnej i sprawdzonej. W związku z powyższym konieczne wydaje się przypomnienie aktualnie obowiązujących (przyjętych) zasad prawidłowej metodyki prowadzenia badań PEM i jego wpływu na człowieka oraz oceny wiarygodności uzyskiwanych wyników. 2. Rodzaje badań efektów biologicznych i zdrowotnych Wyróżniamy cztery rodzaje badań dotyczących biologicznych i zdrowotnych skutków działania jakiegokolwiek czynnika fizycznego czy chemicznego: in vitro, in vivo, laboratoryjne eksponowanych ochotników, badania epidemiologiczne. Badania izolowanych (in vitro) składników układu biologicznego (np. izolowane lub hodowane komórki, składniki komórek takie, jak błony czy DNA) dają możliwość wglądu w mechanizmy działania PEM. Układy in vitro są proste i pozwalają na kontrolę wybranych zmiennych biologicznych oraz na identyfikowanie subtelnych efektów, gdyż w tym przypadku nie ma maskujących skutków odpowiedzi homeostatycznej całego organizmu. Dodatkowo możliwość precyzyjnej kontroli temperatury podczas 1 Instytut Medycyny Pracy w Łodzi 2 Instytut Medycyny Pracy w Łodzi 1

2 ekspozycji preparatów pozwala na rozróżnienie oddziaływań termicznych i nietermicznych PEM. Badania in vitro pozwalają na identyfikowanie efektów testowanych in vivo. Należy z całą mocą podkreślić, że jakiekolwiek wyrokowanie o szkodliwości PEM na podstawie wyników badań in vitro jest nieuprawnione, gdyż jak to stwierdziliśmy wyżej efekty obserwowane na tym poziomie mogą być maskowane lub znoszone przez układ homeostazy całego organizmu. Przypomnijmy, że w organizmie człowieka działają mechanizmy adaptacyjne, kompensacyjne i regeneracyjne, dzięki którym wpływ czynników zewnętrznych w znacznym stopniu (o ile nie całkowicie) jest naturalnie ograniczany. Niekiedy zdarza się nawet, że obserwowane efekty biologiczne są związane z odpowiedzią układów homeostazy. Paradoksalnie świadczą więc o zdrowiu organizmu, a nie o jego chorobie (np. przyspieszenie akcji serca, zmiany krzywej EKG, EEG, zwiększone zużycie materiałów energetycznych) (Szmigielski i wsp., 1992). Jak wspomniano, na podstawie wyników badań in vitro można zaplanować konieczne badania na zwierzętach (in vivo) celem określenia sumarycznej odpowiedzi różnych układów organizmu, utrzymujących homeostazę niezbędną do prawidłowego funkcjonowania. Wnioski na temat efektów biologicznych i zdrowotnych uzyskane na podstawie badań z dużą ostrożnością należy przenosić na człowieka. Należy pamiętać o kilku faktach: rozkład absorbowanej energii dla PEM o danej częstotliwości (który w znacznym stopniu determinuje efekty biologiczne) ze względu na różnice w budowie jest inny dla człowieka i zwierzęcia; przy rozważaniu odpowiedzi termicznych należy uwzględnić ich różnice zależne od gatunku zwierzęcia, a także różnice temperatury zewnętrznej, względnej wilgotności i przepływu powietrza występujące podczas eksperymentów; istnieje możliwość występowania specyficznych dla danego gatunku zwierzęcia mechanizmów wywołujących chorobę (innych niż mechanizmy zachodzące w organizmie człowieka); choroba może zależeć także od płci i wieku zwierzęcia, długości i intensywności ekspozycji. Cennych danych na temat reakcji organizmu ludzkiego na PEM dostarczają badania ochotników eksponowanych w warunkach kontrolowanych. Mogą one jednak dotyczyć ekspozycji krótkotrwałych i efektów z nimi związanych (np. zmiany EKG czy EEG podczas stosowania telefonów komórkowych, wartości progowe ogrzewania i bólu skóry, efektów słuchowych, itp.). W takim, eksperymentalnym układzie nie ma możliwości prowadzenia badań ekspozycji długotrwałych. Przy badaniach epidemiologicznych efektów wywołanych przez PEM szczególnie użyteczne są porównawcze, kliniczne badania ograniczonej liczby osób eksponowanych i osób z grupy kontrolnej (np. osoby używające i nieużywające telefonów komórkowych, pracownicy techniczni stacji elektroenergetycznych i personel administracyjny tych stacji, osoby mieszkające w bezpośredniej bliskości stacji nadawczych telefonii komórkowej lub linii energetycznych i z dala od tych obiektów, itp.). W tym przypadku szczególnie trudny do rozwiązania jest problem właściwej oceny poziomu ekspozycji osób badanych. 3. Ocena ekspozycji na PEM w badaniach biologicznych Przy ocenie jakości badań problem właściwego opisu ekspozycji na PEM jest jednym z kluczowych. W tym przypadku konieczna jest znajomość rodzaju źródła PEM, częstotliwości PEM (zarówno badanego, jak i zakłócającego, np. częstotliwości harmonicznych), jego polaryzacji, czasu ekspozycji, wielkości PEM działającej na badany obiekt, a w przypadku badań in vitro także temperatury próbki (mierzonej sondą niezakłócaną przez PEM). Mówiąc o wielkości PEM mamy raczej na myśli wielkości charakteryzujące oddziaływanie, a nie wartość działającego PEM. W przypadku pól niskiej częstotliwości (do 100 khz, a więc i dla częstotliwości 50 Hz) do wielkości tych należy przede wszystkim gęstość prądu indukowanego w obiekcie, a dla pól wielkiej częstotliwości (powyżej 100 khz) - SAR (specific absorption rate). Używanie takich miar pozwala na porównywanie wyników różnych badań (takie same ich wartości w porównywanych obiektach gwarantują taką samą stymulację błon biologicznych czy pochłoniętą energię). Znajomość PEM istniejącego na zewnątrz eksponowanego obiektu nie zapewnia porównywalności danych eksperymentalnych, gdyż jak wiadomo wielkość PEM wewnątrz obiektu zale- 2

3 ży od bardzo wielu parametrów, takich jak: wzajemny stosunek wymiarów obiektu i długości fali elektromagnetycznej, kształtu eksponowanego obiektu, jego własności elektrycznych i magnetycznych, itp. Jednakże należy podkreślić, że w praktyce dokładne określenie wymienionych miar ekspozycji jest możliwe jedynie w badaniach in vitro i niekiedy w badaniach in vivo. Takiej możliwości nie ma w przypadku badań ludzi. Dlatego też wówczas ekspozycję ocenia się poprzez pomiar wartości działającego PEM. W przypadku badania związku pomiędzy efektami biologicznymi a tylko jedną ze składowych PEM (elektryczną bądź magnetyczną) autorzy powinni pamiętać o przedstawieniu danych dotyczących ekspozycji obiektu na drugą składową (którą w tym przypadku można traktować jako czynnik zakłócający) BADANIA LABORATORYJNE Układy ekspozycyjne stosowane do badań laboratoryjnych mogą być bardzo różne. Ważne jest by były opisane na tyle szczegółowo, aby ich standard mógł być oceniony przez specjalistów. Z reguły wykorzystywane są do badań wpływu: pola elektrycznego stałego i niskiej częstotliwości kondensatory; pola magnetycznego stałego i niskiej częstotliwości cewki (zwłaszcza cewki Helmholtza); PEM częstotliwości radiowych linie paskowe i komory GTEM; mikrofal komory GTEM, komory bezodbiciowe, układy falowodowe. Należy pamiętać, że w przypadku badań in vitro układy powinny umożliwiać kontrolę i stabilizację temperatury. W komorze GTEM stosowanej w IMP badanie jest realizowane poprzez umieszczenie probówek z materiałem biologicznym w pojemniku zbudowanym z plexiglasu, bez części metalowych. Identyczny pojemnik z próbkami kontrolnymi znajduje się na zewnątrz komory GTEM (w naturalnym ziemskim PEM). Oba pojemniki są połączone plastikowymi wężami, z układem sprężającym powietrze i termostatem, tworząc układ zamknięty i ogrzewany do potrzebnej temperatury (z dokładnością do ±1 o C). Takie rozwiązanie powoduje, że rozkład PEM wewnątrz komory GTEM nie jest zaburzany BADANIA EPIDEMIOLOGICZNE Szczególnie duże problemy występują przy ocenie ekspozycji na PEM w badaniach epidemiologicznych. W przypadku badań grup zawodowych ocena dokonywana jest dwiema metodami: podzielenie zawodów na nieelektryczne i elektryczne (w których wykonywanie pracy związane jest ze zwiększoną ekspozycją w stosunku do ekspozycji populacji generalnej); opracowanie tablicy zawód - ekspozycja (tzw. JEM job-exposure matrix). Największą zaletą pierwszej metody jest niewątpliwie jej prostota (opinia higienistów na temat podwyższonej ekspozycji w danym zawodzie), a co za tym idzie - niewielkie koszty. Z kolei największą jej wadą jest niemożność określenia zależności pomiędzy obserwowanym efektem zdrowotnym a wielkością ekspozycji. Metoda była powszechnie stosowana w badaniach prowadzonych w latach 80. (głównie dla 50 Hz). Obecnie stosuje się ją rzadziej, choć całkowicie nie zarzucono jej praktykowania. W badaniach epidemiologicznych JEM jest powszechnie stosowanym sposobem połączenia nazw zawodów lub historii zatrudnienia z ekspozycją. Wzdłuż jednej z jej osi znajduje się klasyfikacja zatrudnienia (nazwy zawodów, dziedziny przemysłu, stanowiska pracy lub ich dowolne kombinacje). Wzdłuż drugiej - ekspozycja. W przecięciu kolumny i wiersza znajduje się wielkość ekspozycji. Poziom ekspozycji może być uwzględniany w tablicy na wiele różnych sposobów. Najprostszym - jest stwierdzenie czy ekspozycja dla danego zawodu występuje, czy też nie (w przypadku ekspozycji na PEM, JEM sprowadza się do opisanego wyżej sposobu podziału zawodów na elektryczne i nieelektryczne )? W przypadku posiadania lepszych informacji, poziomowi ekspozycji można nadać rangi, przykładowo mówi się o ekspozycji wysokiej, średniej i niskiej. Ten sposób oceny ekspozycji można realizować przy pomocy panelu ekspertów posiadających dużą wiedzę na temat stanowisk pracy, źródeł PEM na nich zainstalowanych i specyficznych warunków pracy występujących w danym zawodzie czy zakładzie. W badaniach epidemiologicznych najkorzystniej jest stosować JEM, ponieważ ekspozycja jest przedstawiona w postaci danych pomiarowych. Zmodyfikowane JEM można stosować do ba- 3

4 dań innych niż zawodowe populacji eksponowanych na PEM, np. osoby mieszkające w otoczeniu linii energetycznych czy stacji bazowych telefonii komórkowej. W związku z faktem, że dotychczas nie ma pewności co do mechanizmu przewlekłego działania słabych PEM, ekspozycja opisywana jest przy pomocy wielu różnych wielkości (nazywanych miarami ekspozycji). Należą do nich: średnia arytmetyczna (często wielkość tę nazywa się ekspozycją TWA z ang. time weight average), średnia geometryczna, czas przebywania w polu o wartości większej od wartości progowej, percentyle określające rozkłady wartości mierzonych pól, zawartość częstotliwości harmonicznych, mediana, wartość szczytowa, odchylenie standardowe średniej arytmetycznej, odchylenie standardowe średniej geometrycznej, itd. Najwięcej badań epidemiologicznych dotychczas wykonywano dla pól o częstotliwościach sieciowych (50/60 Hz). Pod koniec lat 80. i w latach 90. ekspozycję zaczęto oceniać przy pomocy indywidualnych dozymetrów PEM. Większość dozymetrów służy do pomiaru składowej magnetycznej (wartości rms), natomiast tylko nieliczne - składowej elektrycznej. Wynika to z faktu, że pole magnetyczne w przeciwieństwie do elektrycznego nie jest bardzo zaburzane przez ciało człowieka noszącego dozymetr i znajdujące się w pobliżu niego obiekty przewodzące. Dlatego wyniki pomiarów dozymetrycznych pola elektrycznego należy traktować bardzo ostrożnie, na co zwracają uwagę sami twórcy dozymetrów (Deadman i wsp., 1988). W przypadku braku dozymetrów ocenę ekspozycji na PEM można dokonać na podstawie pomiarów quasi-dozymetrycznych, wymagających oszacowania średniego czasu przebywania osób badanych w typowych miejscach przebywania (chronometraż i wywiad) oraz wyznaczenia wartości średniej i maksymalnej pola w tych miejscach (na podstawie pomiarów punktowych). Dane pozwalają oszacować dozę pola. Oczywiście metoda quasi-dozymetryczna daje wyniki przybliżone, które można traktować jedynie jako orientacyjne. 4. Pomiary PEM w warunkach eksperymentalnych i środowiskowych Wobec wspomnianego wyżej braku możliwości bezpośredniego pomiaru wielkości podstawowych, determinujących związek pomiędzy efektami biologicznymi a działającym PEM (gęstość prądu indukowanego, SAR) w warunkach środowiskowych mierzy się parametry ekspozycji. W każdym badaniu dotyczącym działania PEM najistotniejsze jest by jednoznacznie i w sposób powtarzalny określone były: charakterystyki PEM (częstotliwość, rodzaj pola (bliskie, dalekie), modulacja), poziomy intensywności PEM (według jego składowych, dopuszcza się pomiar: natężenia składowej elektrycznej E (V/m), natężenia składowej magnetycznej H (A/m), indukcji magnetycznej B (μt), a w zakresie wysokich częstotliwości - gęstości mocy S (W/m 2 ); możliwe też jest stosowanie podwielokrotności powyższych jednostek podstawowych), czas trwania ekspozycji (występowania PEM), z podaniem jej przebiegu (ciągła, jednorazowa, przerywana, krótkotrwała, sporadyczna), wewnętrzne i/lub zewnętrzne warunków otoczenia (temperatura, wilgotność, ruch powietrza), niepewności warunków pracy źródła PEM, niepewności pomiaru wielkości mierzonych. Wszystkie te parametry mają istotne znaczenie zarówno w badaniach eksperymentalnych, jak i środowiskowych. Różne są natomiast wymogi co do klasy, a tym samym wymaganej dokładności stosowanych narzędzi badawczych i pomiarowych. Szczególnie dotyczy to: niepewności warunków pracy źródła PEM, wynikającej z charakterystyki technicznoeksploatacyjnej, przy czym wyróżnia się PEM proste (stałe elektryczne, stałe magnetyczne, sinusoidalnie zmienne o fali ciągłej) oraz o złożonym widmie amplitudowo częstotliwościowym (modulowane); sposób: pobudzania źródła PEM, prowadzenia wytwarzanego sygnału (energii) i rodzaj obciążenia (przewody elektroenergetyczne, anteny sztuczne, anteny rzeczywiste, komory i in.) ma wpływ na charakterystykę PEM (np. powstawanie częstotliwości harmonicznych i pasożytniczych), wpływ otoczenia (zakłócenia przewo- 4

5 dzone i promieniowane pochodzące od innych źródeł, obecność struktur metalowych w przestrzeni wytwarzanego i propagowanego PEM); niepewności pomiaru wielkości mierzonych, wynikającej między innymi z wzajemnego oddziaływania: miernik - źródło mierzone PEM (fala stojąca, sprzężenia, artefakty), wpływu PEM spoza zakresu mierzonych częstotliwości, wpływu temperatury i wilgotności powietrza, oddziaływania pola elektrycznego na mierniki pola magnetycznego, charakterystyki częstotliwościowej stosowanego miernika, zaburzenia rozkładu PEM wprowadzanego przez obiekty badane, np.: zwierzęta laboratoryjne, ludzi (w badaniach na ochotnikach oraz osób wykonujących pomiary środowiskowe), aparaturę pomiarową. Przykładowo, w badaniach biologicznych można spodziewać się, że sama tylko niedokładność określenia parametrów PEM dla pustego układu ekspozycyjnego wynosi do 10% a obciążonego - ponad 20% (Trzaska, 2003). Natomiast w pomiarach środowiskowych zmierzona wielkość zmian natężenia pola pod linią elektroenergetyczną, wynikających z obecności osoby wykonującej pomiary wynosi do 15 %, a z obliczeń teoretycznych wynika, że może wzrosnąć nawet do ponad 20-30% (PN-IEC 833). W celu zagwarantowania wiarygodności uzyskiwanych wyników badań stosowane są rozwiązania techniczne i organizacyjne. Do rozwiązań technicznych zalicza się wzorcowanie i kalibrację narzędzi badawczych i pomiarowych. Do rozwiązań organizacyjnych zalicza się regulacje prawne oraz tworzenie akredytowanych laboratoriów do prowadzenia badań (projekt Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej; Rozporządzenie Ministra Zdrowia, 2002) WZORCOWE PEM Poprawnym wytworzeniem i pomiarami wzorcowego PEM, o znanej (zadanej) dokładności zajmują się wyspecjalizowane laboratoria naukowo badawcze. Wzorcowe PEM wytwarzane są dwoma podstawowymi metodami: wzorcowego PEM lub wzorcowej anteny nadawczej (WAN). òródłem PEM jest dowolny układ promieniujący lub wytwarzający PEM. Na podstawie pomiarów pobudzenia układu oraz jego geometrii, w sposób analityczny wyznacza się natężenie pola z określoną dokładnością, w ustalonym punkcie lub obszarze; metodą podstawienia (znanej też jako metoda wzorcowej anteny odbiorczej - WAO). òródłem PEM jest dowolny układ promieniujący, gdzie za pomocą anteny o znanych parametrach określa się tylko te obszary, w których jednorodność pola można wyznaczyć analitycznie lub zmierzyć. Wytwarzanie wzorcowego PEM wymaga znajomości parametrów i wartości wraz z określeniem dokładności ich wyznaczania. Umożliwia to określenie najważniejszego parametru wzorca, jakim jest jego klasa. Złożoność zależności między wynikami pomiarów pobudzenia a natężeniem PEM, jak też podatność układu na wpływy zewnętrzne, powodują że wzorce pól są jednymi z najmniej dokładnych wzorców wielkości fizycznych. Wiele z tych wielkości wyznacza się z dokładnością %, natomiast obecnie błąd wytwarzania wzorcowych PEM wynosi 5 10 % (kilkanaście lat temu 15 20%). Mimo starań wielu instytucji, organizacji krajowych i międzynarodowych w chwili obecnej brak jest na świecie ujednoliconej metodyki wzorcowania narzędzi. Ze względu na brak zgodności metodologicznej powstają błędy wynikające z niezrozumienia potrzeb metrologicznych, co prowadzi do dowolności interpretacyjnych. Rezultatem jest niekiedy nieporównywalność wzorcowań prowadzonych w różnych ośrodkach (Grudziński, 1998). Poza wzorcami pierwotnymi w praktyce metrologicznej wykorzystywane są wzorce wtórne. Najczęściej to one są stosowane w badaniach eksperymentalnych. W pracach badawczych IMP wykorzystywane są własności komory GTEM, również do testowania sond pomiarowych, służących do pomiaru PEM dla celów ochrony środowiska pracy i środowiska naturalnego, w celu zagwarantowania ich wiarygodności (zgodnie z procedurą obowiązującą w dobrej praktyce laboratoryjnej). 5

6 4.2. KONTROLA PARAMETRÓW METROLOGICZNYCH APARATURY DO POMIARÓW ŚRODOWISKOWYCH Sprawdzanie, legalizacja, atestacja oraz uwierzytelnianie narzędzi badawczych i pomiarowych to podstawowe gwarancje uzyskiwania wiarygodnych wyników badań. Bezpośredni sposób pomiaru PEM nie jest dotychczas znany. PEM określa się na podstawie pomiaru prądu, napięcia i innych wielkości fizycznych. Podstawowe czynniki powodujące największe błędy pomiarowe to: wymiary anteny pomiarowej (uśrednianie powierzchniowe mierzonego PEM zamiast pomiaru punktowego), charakterystyka częstotliwościowa anteny pomiarowej (zakłócenie wyniku poprzez pomiar PEM spoza deklarowanego pasma pomiarowego) oraz dokładność wskazań (przy odczycie bezpośrednim). Jak wykazały prace Instytutu Akustyki i Telekomunikacji Politechniki Wrocławskiej kontrola charakterystyk częstotliwościowych sond pomiarowych i porównanie jej z deklaracją producenta wskazuje na znaczne odstępstwa, co wpływa znacząco na końcową dokładność pomiaru, szczególnie w bezpośrednim otoczeniu pierwotnych i wtórnych źródeł PEM, występujących w warunkach rzeczywistych. Miernik Narda, uznawany powszechnie za standardowy do pomiarów środowiskowych PEM przy deklarowanym przez wytwórcę błędzie pomiaru izotropowości sondy pomiarowej +/- 0.5 db aż dla 83% badanych urządzeń wykazywał błąd pomiaru rzędu +/- 1 db (Grudziński,1998). Natomiast szacuje się, że całkowity błąd pomiarów PEM w warunkach środowiskowych może dochodzić nawet do 300 %! 5. Podsumowanie Podsumowując nasze rozważania na temat metodyki prowadzenia badań biologicznego działania PEM i oceny wiarygodności ich wyników możemy stwierdzić: Nie należy wyciągać wniosku o szkodliwym działaniu PEM na podstawie wyników pojedynczych badań. Każde badanie powinno spełniać powszechnie akceptowane kryteria pozytywnej oceny ich wiarygodności. W przypadku badań biologicznego działania PEM szczególnie istotna jest ocena ekspozycji: - badania laboratoryjne należy prowadzić (o ile to możliwe) w typowych układach ekspozycyjnych, stosowanych również w innych ośrodkach badawczych; - badania epidemiologiczne należy prowadzić z zastosowaniem sprawdzonych metod oceny ekspozycji. Laboratoria prowadzące pomiary PEM i badania jego skutków biologicznych powinny być uznane (notyfikowane) i/lub akredytowane. Spowoduje to eliminację z rynku zarówno laboratoriów nie przestrzegających zasad dobrej praktyki laboratoryjnej, jak i niektórych mierników PEM, często stosowanych do pomiarów środowiskowych. Kończąc nasze rozważania na temat wymagań stawianych badaniom wpływu PEM na zdrowie człowieka (czy ogólniej biologicznego działania PEM), należy przypomnieć, że są one szczególnym przypadkiem ogólnych wymagań stosowanych do badań dowolnych czynników fizycznych lub chemicznych. Powszechnie akceptowane kryteria uznawania badań za wiarygodne to: techniki i metody badawcze oraz warunki badań muszą być opisane w sposób możliwie kompletny i obiektywny; wszystkie analizy danych powinny być pełne i całkowicie obiektywne; z rozważań nie należy eliminować żadnych posiadających znaczenie danych oraz należy korzystać z ujednoliconych metod analitycznych; w przypadku pozytywnego związku efektu i ekspozycji analiza wyników przy użyciu odpowiednich testów powinna wykazywać ten związek na wysokim poziomie istotności statystycznej; interesujące efekty należy prezentować na różnych modelach biologicznych, których odpowiedzi powinny być spójne; wyniki powinny mieć charakter liczbowy, możliwy do weryfikacji przez innych, niezależnych badaczy; najlepiej gdy badania są powtórzone, a dane porównywane niezależnie (w 6

7 różnych laboratoriach); dopuszczalne jest także, by efekty były spójne z wynikami podobnych badań wykonanych na porównywalnych układach biologicznych. Na marginesie naszych właściwych rozważań musimy podkreślić, że oprócz wyników pozytywnych (potwierdzających związek pomiędzy efektem a ekspozycją) należy również publikować wyniki negatywne podobnych badań. Stanowią one równie ważny wkład w rozwój wiedzy w tej dziedzinie. Czy PEM są szkodliwe? W chwili obecnej bardzo trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Jednakże jedno jest pewne: jakiekolwiek wyrokowanie w tej sprawie musi opierać się o rzetelne i sprawdzone badania. 6. Literatura [1] Deadman J.E., Camus M., Armstrong B.G., Héroux P., Cyr D., Plante M., Thériault G Occupational and residential 60-Hz electromagnetic fields and high-frequency electric transients: Exposure assessment using a new dosimeter. Am.Ind.Hyg.Assoc.J., 49(8), [2] Grudziński E Wytwarzanie i pomiar wzorcowych pól elektromagnetycznych. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław. [3] PN-IEC 833. Pomiar pól elektrycznych częstotliwości przemysłowej. [4] Projekt Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie wymagań metrologicznych, którym powinny odpowiadać mierniki natężenia pola elektrycznego, magnetycznego i elektromagnetycznego. Adres: [5] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 grudnia 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. Nr 21, poz. 180, 2003). [6] Szmigielski S., Sokolska G., Sobczyński J Efekty biologiczne i ryzyko zdrowotne pól elektrycznych i magnetycznych 50 Hz metody badania, interpretacja wyników, podstawy opracowania norm narażenia. Materiały konferencyjne Pola elektromagnetyczne a energetyka i środowisko, Bielsko-Biała, listopada 1992, [7] Trzaska H Ochrona przed polami elektromagnetycznymi GHz w Polsce. Nowe przepisy i perspektywy ich harmonizacji z wymogami Unii Europejskiej. Med. Pracy, Nr 2,