owe Studia Grunwaldzkie

Transkrypt

1 Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku N owe Studia Grunwaldzkie Tom IV Stębark 2018

2

3 Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku owe Studia NGrunwaldzkie Tom IV Stębark 2018

4 Rada Naukowa Nowych Studiów Grunwaldzkich Przewodniczący: Jan Gancewski Członkowie: Udo Arnold, Alfredas Bumblauskas, Sven Ekdahl, Jan Szymczak, Tadeusz Trajdos, Marek Radoch Recenzenci Andrzej Wałkówski, Marek Radoch Komitet Redakcyjny Nowych Studiów Grunwaldzkich Redaktor naczelny: dr Szymon Drej Zastępca redaktora: mgr Patryk Kozłowski Sekretarz Redakcji: mgr Jarosław Malecki Redakcja Sylwia Skiendziul, Joanna Śliczyńska Korekta Szymon Drej, Ewelina Miksa Skład i łamanie Drukarnia TINTA Działdowo, Adres Redakcji Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku Stębark 1, Gierzwałd e mail: redakcja@muzeumgrunwald.pl Instrukcja dla autorów znajduje się w każdym tomie czasopisma. ISSN Wydanie I. Nakład 500 egz. Druk i oprawa Drukarnia TINTA Działdowo,

5 Szanowni Państwo! Kolejny tom Nowych Studiów Grunwaldzkich trafił właśnie w ręce czytelników. Jako Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku wyrażamy ogromne zadowolenie z faktu zainteresowania naszymi cyklicznymi publikacjami, poświęconymi szeroko pojętej tematyce późnego średniowiecza. Dwa pierwsze tomy dedykowano zagadnieniom związanym z ruchami husyckimi i stosunkami polskowęgierskimi w czasach panowania Władysława Jagiełły. Niniejszy, czwarty numer, porusza problem logistyki wojsk polskolitewskich i krzyżackich zmierzających na pola Grunwaldu, uwzględniając pamięć o przeprawie sił sprzymierzonych pod Czerwińskiem. Teksty zamieszczone w niniejszym tomie są pokłosiem konferencji z dnia 5 grudnia 2017 r. pt. Zaplecze materialne działań zbrojnych zakonu krzyżackiego w I połowie XV wieku, zorganizowanej przez Muzeum w Opactwie Kanoników Regularnych w Czerwińsku nad Wisłą. Pragniemy również podzielić się z Państwem efektem naszych dorocznych, międzynarodowych interdyscyplinarnych badań archeologicznych w celu ustalenia miejsca głównego starcia wojsk polskolitewskich i krzyżackich. W dniach 9 16 września międzynarodowa grupa archeologów intensywnie przeszukiwała teren między Stębarkiem, Łodwigowem i Grunwaldem, czego efektem jest zbiór prawie 500 mobiliów, zinwentaryzowany i opublikowany w tym numerze. Muzeum Bitwy pod Grunwaldem obecnie szykuje się do kolejnych wyzwań, związanych z budową nowej siedziby i przygotowaniem wystawy stałej, opowiadającej o losach Wielkiej Wojny Stale rozszerzamy nasze pola badawcze, by stać się jednym z wiodących ośrodków w zakresie badań nad dziejami późnego średniowiecza. Dr Szymon Drej Dyrektor Muzeum Bitwy pod Grunwaldem Red. Naczelny Nowych Studiów Grunwaldzkich ~ 3 ~

6

7 ARTYKUŁY I ROZPRAWY

8

9 Maciej Badowicz (Gdańsk) Zaopatrzenie w wino wojsk krzyżackich podczas bitwy pod Grunwaldem Wstęp Wojna Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego z zakonem krzyżackim w latach ma długą i bardzo bogatą tradycję historiograficzną 1. Najważniejszy epizod tego konfliktu, czyli starcie na polu pomiędzy wsiami: Stębark, Łodwigowo i Grunwald w dniu 15 lipca 1410 roku nadal podlega uaktualnianym badaniom, zwłaszcza w zakresie poszukiwania właściwego miejsca starcia zbrojnego polskich i teutońskich hufców w kluczowej fazie bitwy 2. O ile zagadnieniom militarnym, dotyczącym stosunku sił, wyposażenia, zastosowanej taktyki i etapów grunwaldzkiego starcia poświęcono gros literatury, to kilka aspektów nadal należy poddać rozważaniom. Do nich zalicza się m.in. stan zaopatrzenia i wyposażenia taborów polskich i krzyżackich, stanowiących zaplecze stron konfliktu 3. W każdej wojnie, oprócz silnego i sprawnie przemieszczającego się wojska, liczy się również zaopatrzenie tychże jednostek, ułatwiających wykonywanie taktycznych manewrów, wejście głęboko w teren przeciwnika lub w ostateczności wykorzystanie taboru jako ostatniej, ufortyfikowanej linii obrony na polu bitwy. W przypadku wojsk krzyżackich tabor zawierał również zapasy produktów, które miały być elementem świętowania hipotetycznego zwycięstwa nad połączonymi siłami Władysława Jagiełły i Aleksandra Witolda. 1 Ze względu na ogromny zasób literatury dot. powyższego zagadnienia autor niniejszej rozprawy zdecydował się na zamieszczenie aktualnych prac: S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach , Malbork 2010 (dalej cytowana jako: Szweda et alles); J. Gancewski, Rola militarna zamków krzyżackich w Prusach w XIV i XV wieku. Wpływ gospodarki na potencjał militarny państwa krzyżackiego, [w:] Wojny w Prusach, red. W. Gieszczyński, N. Kasparek, J. Maroń, Olsztyn 2004, s ; K. Kwiatkowski, Wojska zakonu niemieckiego w Prusach , seria: Dzieje Zakonu Niemieckiego, t. 3, Toruń 2016, ss. 674; Idem: Książęta pomorscy wobec konfliktu Polski i Litwy z zakonem niemieckim w 1409/1410 roku (przyczynek do uwarunkowań aktywności władczej w późnym średniowieczu), Zapiski Historyczne, t. 79: 2014, z. 3, s. 7 35; Idem, Zakon niemiecki jako corporatio militaris, cz. I: Korporacja i krąg przynależących do niej. Kulturowe i społeczne podstawy działalności militarnej zakonu w Prusach (do początku XV wieku), seria: Dzieje Zakonu Niemieckiego, t. 1, Toruń 2012; Idem, Zygmunt Luksemburski wobec konfliktu Królestwa Polski i Wielkiego Księstwa Litwy z zakonem niemieckim wiosną 1410 roku kilka nowych uwag, Nowe Studia Grunwaldzkie, t. 2: 2016, s Jan Gancewski, Grunwald/Tannenberg/Žalgiris [w:] Ziemie pruskie w podręcznikach Polski, Niemiec, Litwy i Rosji: porównawcza analiza regionalnych konstrukcji tożsamości w XX XXI wieku, red. I. Lewandowska, S. Zloch, Olsztyn 2013, s ; K. Kwiatkowski, Memoria continenter historiam denotat. Bitwa pod Grunwaldem/Tannenbergiem/Žalgirisem 1410 w najnowszych badaniach, Toruń 2015; Idem, Pierwsze wrażenia w Prusach po porażce zakonu niemieckiego w bitwie grunwaldzkiej, Zapiski Historyczne, t. 75: 2010, z. 2, s ; Szweda et alles, op. cit., s (rozdział IV: Wyprawa letnia 1410, autorstwa K. Kwiatkowskiego). 3 J. Gancewski, Rola zamków krzyżackich w ziemi chełmińskiej od połowy XIV wieku do 1454 roku. Studia nad gospodarką, Olsztyn 2001, ~ 7 ~

10 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV Celem niniejszego artykułu jest analiza hipotetycznej ilości zapasów wina, jaka mogła znajdować się na wozach taboru krzyżackiego w dniu 15 lipca 1410 roku. Podstawą do stworzenia tekstu jest szeroko znany i komentowany cytat z Roczników Jana Długosza, opisujący ostatni etap starcia grunwaldzkiego. Po odparciu ataku odwodu wielkiego mistrza Ulryka von Junginena, w trakcie pościgu sił polskich za uchodzącymi wojskami krzyżackimi przystąpiono do zdobywania taboru zakonnego, będącego bardzo krwawym epizodem w tym dniu: Było oprócz tego w obozie i na wozach pruskich wiele kadzi wina, do których zbiegło się po pokonaniu wrogów umęczone trudami walki i letnim upałem wojsko królewskie celem ugaszenia pragnienia. Jedni rycerze gasili je, czerpiąc wino hełmami, inni rękawicami, wreszcie inni butami. A król polski Władysław w obawie, by wojsko po upiciu się winem nie stało się niesprawne i łatwe do pokonania nawet przez tchórzliwego wroga, gdyby ktoś miał odwagę podjąć walkę, nadto by nie popadło w choroby i nie osłabło, kazał zniszczyć i porozbijać kadzie z winem. Gdy je na rozkaz króla bardzo szybko porozbijano, wino spływało na trupy zabitych, których w miejscu obozu wrogów był niemały stos i widziano, jak zmieszane z krwią zabitych ludzi i koni płynęło czerwonym strumieniem aż na łąki Tannenbergu i wskutek jego bystrości stworzyło koryto potoku. Opowiadają, że to dało okazję do zmyśleń wśród ludu i plotek, które głosiły, że w tej bitwie wylano tyle krwi, że spływała ona jak rwący strumień 4. Literatura i źródła W zakresie historii produkcji i konsumpcji wina na obszarze tzw. pasa nadwiślańskiego w okresie poprzedzającym Wielką Wojnę swoje badania prowadzili przede wszystkim historycy z gdańskiego i toruńskiego ośrodka naukowego 5. Niezbędnym opracowaniem dla powyższego zagadnienia są prace Janusza Tandeckiego, który skupił się na analizie skupisk winnic i możliwości produkcji wina w Toruniu 6. Badania tego wybitnego specjalisty są kontynuowane w szerszym zakresie, dla całego państwa krzyżackiego, przez autora niniejszego tekstu 7. Do przeprowadzenia analizy ilości zapasów wina po stronie krzyżackiej niezbędne są dokumenty o charakterze gospodarczym. W tym względzie należy wyróżnić księgi inwentarzowe dla poszczególnych komturii, ilustrujące zapasy trunku w zamkach konwentualnych 8. Są o tyle istotne, że pozwolą na zilustrowanie zapasów wina w zamkach 4 Jana Długosza roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 11 ( ), pod red. J Garbacika, Warszawa 2009, s A. Czacharowski, Ogrodnicy i winogrodnicy w średniowiecznym Toruniu [w:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu. Studia Polonica Historia Urbanae I, red. M. Bogucka, Toruń 1996, s O. Długokęcka, W. Długokęcki, The sumptous use of food at castle Marienburg (Malbork) at the start of the fifteenth century, Acta Poloniae Historica, nr 102 (2010), s J. Tandecki, Uprawa winorośli i handel winem w średniowieczu, Rocznik Toruński, nr 13 (1978), s ; Idem, Uprawa winorośli w państwie krzyżackim w Prusach, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia Historyczne, z. 5 (1997), s ; T. Jasiński, Przedmieścia średniowiecznego Torunia i Chełmna, Poznań M. Badowicz, Studium z dziejów wina w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach. Produkcja, dystrybucja konsumpcja, Gdańsk Das Grösse Amterbuch des Deutschen Ordens, hrsg. von W. Ziesemer, Dalej będzie cytowane jako: GÄDO. ~ 8 ~

11 Artykuły i rozprawy w okresie związanym z Wielką Wojną. Ich wykorzystanie do prowadzenia szerszych statystyk ogranicza charakterystyka sporządzania takich dokumentów. Inwentarze były sporządzane w określonym momencie funkcjonowania zamku i ilustrowały stan bieżący zapasów żywności, trunków i sprzętów. Powstanie inwentarza wiązało się ze zmianą na urzędzie komtura, najczęściej z powodu śmierci poprzednika i obrania następcy. Wstępujący na urząd najprawdopodobniej zlecał wykonanie spisu mającego określić poziom zapasów na początku jego urzędowania. Zdarzało się, że inwentarze były sporządzane w okresie kilkunastu lat od poprzedniego. Z tego względu one same nie wystarczą do całościowego bądź szerszego ujęcia tematu. Materiałem uzupełniającym do badań są z pewnością rachunki podskarbiego malborskiego za lata Ilustrują one zakupy uzupełniające regularne zapasy trunku, w tym dla urzędu wielkiego mistrza, wyższych rangą dostojników krzyżackich wchodzących w skład ścisłej rady przy wielkim mistrzu, a także gości Zakonu przebywających na dworze malborskim. Sporządzanie rachunków odbywało się na bieżąco, w zależności od potrzeb, korzystając z produktów które mogły być aktualnie dostępne do zakupu. Pozwalają one nie tylko na określenie ilości kupionego wina, ale nierzadko jego pochodzeniu, wartości i cenach za poszczególne etapy dystrybucji bezpośrednio do Malborka i innych zamków. Pod tym względem jest to źródło o szczególnej wadze, gdyż pozwala na określenie skali kontaktów handlowych Zakonu i rozbudowanej sieci dystrybucji. Jednak wiele zależało od skrupulatności osoby sporządzającej. Niekiedy w rachunkach można trafić na określenie zakupu wein, co utrudnia określenie pochodzenia beczki. Rachunki komtura zamkowego za lata dostarczają informacji o kierunkach dystrybucji wina 10. Ich sporządzenie pozwala na określenie stopnia regularności dostaw, co powoduje uzyskanie informacji o obrocie winem przed i po bitwie pod Grunwaldem. Nie pozwalają natomiast na określenie jaka ilość wina była transportowana i jakiej jakości był ów trunek. Powyższe materiały źródłowe, zestawione razem i z pozostałymi informacjami szczątkowymi mogą dać odpowiedź na podstawowe pytanie tego tekstu: ile beczek wina w taborze mógł mieć do dyspozycji wielki mistrz jako głównodowodzący siłami krzyżackimi w kluczowej bitwie Wielkiej Wojny? Organizacja zapasów wina w 1410 roku W roku 1379 pojawia się pierwsza wzmianka o regularnych dostawach wina na potrzeby wielkiego mistrza. Trunek dostarczany na dwór w Malborku pochodził z baliwatu 11 w Koblencji. zapasów nie jest dostatecznie zbadana, szacowana jest na 28 do 40 beczek nieznanej ilości. Przywilej celny z 1399 roku wymienia 40 beczek 9 Das Marienburger Tresslerbuch aus dem Jahre , hrsg von W. Ziesemer, Königsberg 1896, dalej cytowane jako: MT. 10 Das Ausgabebuch des Marienburger Hauskomturs für die Jahre , hrsg. V. W. Ziesemer, Königsberg 1911, dalej cytowane jako AMH. 11 Tereny dzierżawione przez Zakon na terenie cesarstwa niemieckiego, przeważnie w dolinie rzeki Ren. Vide: K. Eickel, Die Deutschordensballei Koblenz und ihre wirtschaftliche Entwicklung im Spätmittelalter, Marburg ~ 9 ~

12 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV wina, które rokrocznie wielki mistrz miał otrzymywać z baliwatów na dwór w Malborku. Od początku XV w. co roku czynsz w formie wina z komory wynosił 24 beczki, po jednej beczce dla wielkiego komtura, marszałka i podskarbiego. Ponadto wielki mistrz otrzymywał jedną beczkę od hrabstwa Katzenelnbogen. Dwanaście beczek kupowano dla wielkiego mistrza za kwotę 400 guldenow. Wydaje się więc, że 40 beczek, najprawdopodobniej fas, wielki mistrz otrzymywał w okresie wiosennym, ze względu na otwarcie sezonu żeglugowego. Były to podstawowe zapasy, które ze względu na okoliczności spożycia były najprawdopodobniej uzupełniane. Na potrzeby niniejszego tekstu należy zatem przyjąć, że wielki mistrz miał do swojej dyspozycji pod Grunwaldem minimum 40 beczek wina z doliny rzeki Ren. Jest to oczywiście domniemanie, bardzo prawdopodobne, jednak trzeba w tym uwzględnić okres kilku miesięcy od momentu wznowienia okresu żeglugowego do wymarszu wojsk krzyżackich, co mogło spowodować uszczuplenie owych zapasów. Miesiące wiosenne i wczesny okres lata były związane ze wznowieniem handlu w portach morskich, przede wszystkim w Gdańsku, co pozwalało na realizację dodatkowych zamówień. Koncentracja zapasów wina na okoliczności kampanii letniej 1410 roku mogła dotknąć również zamki konwentualne. W piwnicach zamku konwentualnego w Toruniu na dzień 4 kwietnia znajdowały się zapasy piwa marcowego w liczbie 15 beczek, 2 beczki piwa podawanego o porze popołudniowej, 2 małe beczki miodu, 8 małych beczek miodu pitnego i 6 dużych beczek wina 12. W roku 1413, na dzień 14 maja, w piwnicy komtura znajdowały się przybliżone ilości zapasów trunku 2 łaszty i 8 beczek gdańskiego piwa, 19 beczek wismarskiego, a także 5 beczek wina i 4 beczki miodu pitnego 13. Ilości wina w piwnicach zamku w Toruniu są porównywalne, w dodatku obejmują podobny okres, mianowicie wiosnę. Należy wykluczyć w tej sytuacji uzupełnianie zapasów w wino lokalne, gdyż okres zbiorów winorośli przypada na późne lato lub wczesną jesień (koniec sierpnia koniec września) Niewykluczone, że zapasy w roku 1410 miały być dopiero uzupełnione o dostawę wina pochodzącego spoza granic kraju. Jednak dla zamku toruńskiego jest to ledwie do uchwycenia. O ile możemy domniemywać, że z Torunia wyruszył na miejsce koncentracji sił krzyżackich jakikolwiek transport z winem to w przypadku Kowalewa sprawa przedstawia się zdecydowanie wyraźniej. W dniu 25 listopada 1410 roku sporządzono inwentarz, gdzie wzmiankuje się zapasy 14 dużych beczek wina plus 1 małą beczkę nieznanego wina czerwonego 14. Natomiast w roku 1411 mowa jest już tylko o trzech beczkach wina i jednej mniejszej z winem czerwonym, najprawdopodobniej mowa tutaj o części tego samego zapasu z roku poprzedniego. Należy tutaj podkreślić, że zapasy innych trunków 12 Item im coventskellir syn 15 merczebir, item 2 collacienbir, 2 tonne honiges, 8 tonnen methes Und 6 fas wynes; GADO, s Item in des kompthurs Keller: 2 leste Und 8 tonnen Danczkir bir, item 19 tonnem Wysmer bir, item 5 tonnen wynes Und 4 tonnen methe; GADO, s Item im kellir: 14 was wynes, item 1 tonne rothes wynes, item 2 tonnes honiges, item 1 vas methe, item 1 tonne methe, item 4 standen collacienbier; GADO, s ~ 10 ~

13 Artykuły i rozprawy w roku 1411 zostały uzupełnione w stosunku do roku poprzedniego przede wszystkim miodu pitnego, ubyło natomiast piwa 15. O ile należy przypuszczać, że część beczek wina najprawdopodobniej w okresie zimowym została spożyta przez konwent w Kowalewie, to istnieje duże prawdopodobieństwo że kilka z nich wysłano do oddalonego o dwa dni drogi Świecia, jako miejsca koncentracji wojsk krzyżackich w lipcu 1410 roku. W świetle dokumentów inwentarzowych tylko Toruń i Kowalewo dysponują listą zasobów w inwentarzach w czasie nieodległym przed i po bitwą pod Grunwaldem, pozostałe zamki takowych dokumentów za okres do roku dwóch lat okresu starcia grunwaldzkiego nie posiadają. Ze względu na czas przedsięwzięć militarnych i koncentracji wojsk w 1410 roku z pewnością wszystkie działania gospodarcze były podyktowane jak najlepszemu przygotowaniu taboru krzyżackiego, zaopatrzonego w produkty żywnościowe. Interesujące w tym względzie informacje dostarcza księga zakupów komtura zamkowego w Malborku. W dniu 24 czerwca 1410 roku wyrusza ostatni, przed bitwą pod Grunwaldem, transport z winem z Malborka do Prabut 16. Następny wyruszył dopiero w marcu 1411 roku, miesiąc po podpisaniu traktatu toruńskiego, do Jezioran 17. Może to świadczyć o kilku następujących kwestiach: pierwsza od końca czerwca 1410 roku zakon rozpoczął koncentrację taboru, w związku z czym zawieszono dostawy produktów o charakterze luksusowym. Druga, hipotetyczna kwestia, dotyczyła zgromadzenia pełnego, dostępnego zapasu wina z piwnicy zamkowej w Malborku na potrzeby wielkiego mistrza. Prawdopodobnie członkowie rady przy wielkim mistrzu mieli do dyspozycji własne beczki, niewykluczone też że podobnie jak rycerze przybyli z Zachodniej Europy, czerpali z zapasów głównodowodzącego 18. Trzecia, równie ważna, świadczy o skali pogromu sił krzyżackich i klęski, co spowodowało że towary takie jak wino nie były produktami pierwszej potrzeby w ramach dystrybucji. Możliwe, że w ten sposób Henryk von Plauen, jako następca Ulryka von Jungingena, zarządził ograniczenie zakupów towarów zbędnych na rzecz pokrycia kosztów prowadzenia dalszych działań zbrojnych. Wznowienie obrotu winem byłoby spowodowane podpisaniem traktatu pokojowego, normującego stosunki z sąsiadami, ale również rozliczenie się z opozycją wewnętrzną, związaną z buntem mieszczan miast pruskich, przez co doszło m.in. do ścięcia Mikołaja z Ryńska, przywódcy Związku Pruskiego 19. Zapas wina, przygotowany na świętowanie ewentualnego zwycięstwa, był niewątpliwie częścią większego taboru, w którym znajdowały się niezbędne zapasy. Sprzęt pochodził z zasobów znajdujących się na uposażeniu domów zakonnych, jednakże w pierwszej 15 Item in des kompthurskellir: 1 vas aldes methes, 3 vas wyne, 1 tonne rot wyn, 4 tonnen methe; GADO, s AMH, s AMH, s Przykładem owego zjawiska mogą być aprowizacje zjazdów pomiędzy Królestwem Polskim, Litwą i Zakonem na początku XV wieku, gdzie książę Świdrygiełło jako uczestnik tychże spotkań, po stronie krzyżackiej, czerpał z zapasów i zamówień poczynionych na rzecz Konrada von Jungingena : Szweda A, Habitacula omnibus proventibus et commeatibus referta. Problemy zaopatrzenia w żywność podczas zjazdów polsko litewsko krzyżackich w I połowie XV wieku, Documenta Pragensia, t. 25, 2007, s. 39 i n. 19 K. Górski, Związek Pruski i poddanie się Prus Polsce: zbiór tekstów źródłowych, Poznań 1949, s. 9. ~ 11 ~

14 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV połowie XV wieku największe zasoby posiadały Malbork i Królewiec. Także miasta pruskie w tym okresie były w stanie wystawić od 20 do 50 wozów z zaopatrzeniem 20. Należy pamiętać, że wino znajdowało się na wozach obok wyrobów mącznych (chleba), mięsa, ryb, nabiału, warzyw i piwa, przewidzianego dla trzonu sił krzyżackich 21. Z pewnością podstawą transportu były wozy dwuosiowe, pozwalające na przewiezienie, w zależności od rozmiarów, od jednej dużej do dwóch mniejszych beczek, gwarantując stabilność transportu. W związku z klęską grunwaldzką i śmiercią prawie wszystkich najważniejszych dostojników krzyżackich w polu pojawił się problem organizacji wewnętrznej państwa, także w zakresie gospodarki. Niewykluczone że okres późnego lata wczesnej jesieni 1410 roku, sprzed oficjalnego wyboru Henryka von Plauena na urząd wielkiego mistrza, był okresem w którym zawieszono import pewnych towarów, traktowanych jako zbędne, ze względu na trudną sytuację państwa. Prawdopodobnie też ceny artykułów spożywczych, uważanych dotychczas za luksusowe, w okresie Wielkiej Wojny znacząco wzrosły. Przykładem niech będzie cennik za zakupy wina w Elblągu z początku XV wieku 22, przedstawiony poniżej: Tabela 1. Koszt zakupu wina w Elblągu w latach Rok Rodzaj trunku Pochodzenie trunku om (1 ame 23 ) 1 vas (duża beczka) 1 veteken (mała beczka, typu tonne) (w litrach) Cena Wino (weyns) nieznane ok. 32,8 l 180 l 5 3/4 grzywny Moszcz winny (mostes) Małmazja, słodkie wino Lage Rainfal, Rynfall veteken (mała beczka, typu tonne) nieznane ok. 188 l 3 1/2 grzywny Grecja/Cypr ok. 134 l 4 grzywny Wino włoskie, pochodzące najprawdopodobniej z Istrii ok. 75 l wino nieznane ok. 134 l 4 grzywny, 2 1/2 szkojca, 1 1/2 szylinga 6 grzywien, 4 szkojce Powyższa tabela ilustruje wyraźny skok wartości beczki wina, nawet bliżej nieokreślonego pochodzenia, w roku 1410 w stosunku do Świadczy to najprawdopodobniej 20 K. Kwiatkowski, Wojska zakonu, s Ibidem, s Vide: A. Semrau, Die mittealterlichen Wilküren der Altstadt und Neustadt Elbing, Mitteilungen des Coppernicus Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, 34, 1926, s Jeden om mógł liczyć nawet do 120 stofów, co w tym wypadku oznaczałoby iż ta wielkość osiągnęła rozmiar małej beczki (tonne). Na korzyść tego sądu świadczy cena za zakup wspomnianego trunku; patrz: Semrau, op. cit.., s. 36. ~ 12 ~

15 Artykuły i rozprawy o dwóch kwestiach: na okres Wielkiej Wojny tzw. miasta pruskie, na przykładzie Elbląga, próbowały zbić dodatkowy kapitał na obrót towarami luksusowymi, z oczywistych względów ograniczenia dystrybucji przez Zakon. Powyższa wartość z 1410 roku dotyczy zapasów, które na dany moment znajdowały się w piwnicach miejskich bądź były możliwe do szybkiej sprzedaży. Druga kwestia, powiązana z pierwszą, świadczy o ograniczonej liczbie zapasów wina w piwnicach miejskich Elbląga. Zakon koncentruje siły i logistykę na potrzeby starcia z Jagiełłą i Witoldem, w związku z czym jest ograniczona możliwość transportu towarów, oczywiście ze strony Zakonu, jak i niewielkie jego ilości na potrzeby lokalnej sprzedaży. Podsumowanie Powyższe aspekty ilustrują fakt, że na okres jesieni i wczesnego lata bez wątpienia dochodzi do koncentracji artykułów spożywczych i napojów po stronie krzyżackiej, w tym wina, na potrzeby aprowizacji wojsk w czasie kampanii 1410 roku. Wynika z powyższych danych, że ograniczono w zasadniczy sposób dystrybucję wina z Malborka do mniejszych zamków konwentualnych i siedzib biskupich, co znaczy że stolica państwa krzyżackiego, jej zapasy w piwnicach konwentu i wielkiego mistrza stanowiły podstawę aprowizacji wojsk. Nie należy wykluczać sprowadzenia wina z innych ośrodków konwentualnych, o czym świadczy kwestia zasobów piwnic zamku w Kowalewie z lat Przyjmując założenie, że do dyspozycji wielkiego mistrza znajdował się roczny zapas wina reńskiego w liczbie 40 beczek, kilka beczek wina zamku w Kowalewie, oraz część zapasów wina z piwnic miast pruskich wystawiających wozy i zaopatrzenie dla potrzeb kontyngentów można przypuszczać, że w taborze krzyżackim znajdował się zapas wina od 40 do 60 beczek, zgromadzonych na wozach dwuosiowych, w zależności od objętości beczek 24. Biorąc pod uwagę liczbę braci rycerzy uczestniczących w starciu grunwaldzkim oraz gości Zakonu, na głowę każdego z nich przypadałoby od 20 do maksymalnie 36 litrów, przy założeniu równej pojemności beczek ok. 150l, w zależności od zgromadzonych zapasów 25. Biorąc pod uwagę, że porcja dzienna wina wynosiła od 1,5 do 2 litrów, od momentu koncentracji sił pod Świeciem do bitwy grunwaldzkiej każdy z braci zakonnych mógłby dziennie spożyć od ok. 0,75 do ok 2 l trunku, w zależności od racji dziennych. Trzeba też pamiętać, że w sytuacji wojny siły militarne były zobowiązane do posłuszeństwa, karności i zachowania tempa marszu. Jest to dość spora ilość alkoholu zgromadzonego w ramach zapasów, niemniej jednak przy podziale na głowę mieści się ona w granicach spożycia dziennego i nie stanowi nadzwyczajnej wartości liczbowej, która realnie odzwierciedlałaby moralizatorskiego zapisu polskiego kronikarza, wspomnianego na początku tekstu. 24 Fas (vas) ok. 188 litrów, tonne ok. 134 litrów. Inne miary stosowane przez Zakon: stof (stock) ok. 1,5 l; om (1 oume) 32,8 l; Vide: J. Sarnowsky, Wirtschaftfürung des Deutschen Ordens in Preuβen, Böhlau 1993, s. 275; M. Badowicz, op. cit., s. 144 (Załącznik nr 10). 25 Ze względu na możliwe różne rozmiary beczek fas i tonne poczyniono wspólny dla nich mianownik. Nie uwzględniono braci sariantów, knechtów oraz kapłanów. ~ 13 ~

16 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV Charakter tekstu Długosza, który moment zdobycia taboru opisał w sposób barwny, mówiąc o rozlewającym się winie po polu grunwaldzkim jest zatem ujęciem o silnym nacechowaniu metaforycznym, ukazującym uświęcenie pola bitwy poprzez rozlanie wina, symbolizującego krew Chrystusa, jak i nawiązujące do teksów antycznych 26. Z pewnością miało to ogromne znaczenie kronikarskie, ponieważ usprawiedliwiało niejako słuszną sprawę, wojnę sprawiedliwą w obronie państwa i zneutralizowania zagrożenia, w tym wypadku konflikt między unią polskolitewską a Zakonem dwiema stronami chrześcijańskimi. 26 Za powyższą uwagę pragnę złożyć podziękowania na ręce dr a Krzysztofa Kwiatkowskiego z UMK w Toruniu, z którym miałem przyjemność omówić powyższą kwestię. ~ 14 ~

17 Teresa Pietrzak Pamięć minionej chwały we współczesnych dziejach Czerwińska Czerwińsk, to osada, która wpisała się w dzieje Polski, jako miejsce niezwykłe. Związana z niezwykłymi wydarzeniami. Miejsce od wieków pielęgnujące gorący patriotyzm i szacunek dla przeszłości. Ludzie dumni ze swej historii, którą zachowują w swoich sercach. Zanim nastał wiek dwudziesty, zapisał kronikarz ciężki czas niewoli, którą dopełniała kasata klasztoru Kanoników Regularnych Laterańskich w 1819 roku oraz utrata praw miejskich w 1869 roku. Oba te wydarzenia wynikały z zachłanności władzy. Bowiem wraz z kasatą ograbiona ze skarbów bibliofilskich została biblioteka klasztorna, a także na zawsze przepadł hełm Władysława Jagiełły, który władca ten, jako wotum dziękczynne złożył w czerwińskiej świątyni po wiktorii grunwaldzkiej. Smutny czas po upadku Powstania styczniowego i jego represje dotknęły także i podupadłe miasto jakim był w tym czasie Czerwińsk, którego mieszkańcy z zapałem wspierali powstańców. Czasy pobytu Norbertanek, zakonu klauzurowego także nie sprzyjało wielu inicjatywom patriotycznym. Działania ostatniego przeora Kanoników i proboszcza, ks. Onufrego Barcikowskiego, który zabiegał o zachowanie w pamięci dawnych tradycji i historii w tamtych okolicznościach były znaczące. To dzięki jego staraniom przechowany został i spisany wywiad przeprowadzony przez znanego regionalistę Hipolita Gawareckiego w Pamiętniku Religijno Moralnym. Wspomina w nim autor i wiktorię grunwaldzką i kilkukrotny pobyt Władysława Jagiełły w Czerwińsku i nawiedzenia czerwińskiej świątyni przez innych władców Polski, ich podziękowania, modlitwy i wota. W 1457 roku po zdobyciu Malborka Kazimierz Jagiellończyk ofiarował cenny relikwiarz hermę św. Barbary, zdobyty na Krzyżakach, stanowiący unikatowe dzieło gotyckiego złotnictwa. 1 Jan Kazimierz, który przed wyprawą berestecką modlił się o jej powodzenie, po bitwie złożył zdobyte na wrogu chorągwie, aby w ten sposób oddać hołd Bogu. 2 Niestety dalsze dzieje XIX wiecznego Czerwińska to przede wszystkim nieustanna walka o utrzymanie egzystencji. Brak pewnych źródeł do tego okresu nie pozwala 1 Nowiński J., Czerwińsk, Warszawa 2012, s Gawarecki H., Wspomnienia o starożytnym klasztorze Kanoników Regularnych Laterańskich w mieście Czerwińsku niegdyś istniejącym, Pamiętnik Religijno Moralny, t. X 1846, s ~ 15 ~

18 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV na poznanie szczegółów codziennego życia. Norbertanki nie zabiegały o notacje kronikarskie, a kolejni proboszczowie za wszelką cenę ratowali przed ruiną przede wszystkim kościół. W 1907 roku nowym proboszczem czerwińskiej parafii został ks. Eugeniusz Gruberski, znakomity muzyk i kompozytor. Gruberski sam poprosił biskupa płockiego Antoniego Juliana Nowowiejskiego o to probostwo. 23 sierpnia 1907 roku zrezygnował z profesury w płockim seminarium i już w październiku objął w administrowanie parafię czerwińską. 3 Działalność Gruberskiego była rozległa. Między innymi przyszli za swoim profesorem jego uczniowie z płockiej szkoły organistowskiej, z których zorganizował orkiestrę i chór włączając w nie miejscową młodzież. Odtąd wszystkie uroczystości uświetniały muzyka i śpiew. Przystąpił też do podnoszenia z ruin kościoła i klasztoru. Jednak zakres prac był tak ogromny, że przekraczał możliwości finansowe parafii. 4 Sprowadził znakomitych znawców sztuki i artystów Stefana Szyllera i Władysława Drapiewskiego. Z ich pomocą przywracał piękno czerwińskiej świątyni, dbając o zachowanie najmniejszych fragmentów przeszłości. Dzięki współpracy z Szyllerem odtworzono częściowo romański portal, a odkrywszy jedną z kolumn portalu powróciła legenda o tym jak rycerze Jagiełły idąc na Grunwald ostrzyli swoje miecze i chociaż to tylko legenda jest wciąż żywa. Ks. Kanonik Gruberski zadbał też o przywrócenie romańskiego charakteru wież kościelnych. Jego działania nie zamykały się na sprawach remontowo budowlanych ani muzycznych. Zorganizował kilka bractw i stowarzyszeń w tym Bractwo św. Barbary patronki wodniaków. Reaktywował Towarzystwo wioślarskie. Był zagorzałym patriotą i społecznikiem, który w niełatwych czasach niewoli odnawiał pamięć minionych czasów. 5 Z początkiem 1909 roku rozpoczął zbiórkę funduszy na pomnik grunwaldzki. Projekt wraz z gipsowym modelem króla Władysława Jagiełły przygotował Władysław Gruberski (młodszy brat ks. Eugeniusza Gruberskiego) znakomity rzeźbiarz. Rozpoczęła się korespondencja z władzami carskim, o której wiadomo tylko z listów i wspomnień siostry księdza Gruberskiego Sabiny Gruberskiej. 6 Planowano ustawienie i poświęcenie pomnika w pięćsetną rocznicę bitwy grunwaldzkiej w miejscu, gdzie jak wieść niosła Władysław Jagiełło miał dokonać przeglądu wojsk na wzgórzu opodal bramy opata Kuli. Władze nie wyraziły jednak zgody. Z księgi rachunkowej czerwińskiej parafii wynika, że ofiarność parafian i nie tylko parafian była wielka. Od stycznia do sierpnia zebrano 118 rubli i 67 kopiejek, ofiary jednak spływały jeszcze przez następne miesiące. Okoliczne dwory ziemiańskie, drobni rzemieślnicy, goście, którzy coraz częściej odwiedzali czerwińskie opactwo i pielgrzymi. 7 3 Tryka G., Płockie rodziny Gruberscy, Rocznik Muzeum mazowieckiego w Płocku, 19/2011, s Archiwum salezjańskie w Czerwińsku, Rachunki parafii w Czerwińsku , nlb. 5 E. Gruberski, O kościele czerwińskim, Archiwum Salezjańskie w Czerwińsku, [mps.], b. sygn. Odpis dokonany z rękopisu przez ks. S. Wilkosza w 1978 r., nlb. 6 Tryka G., dz. cyt., s Archiwum salezjańskie w Czerwińsku, Rachunki dz. cyt. ~ 16 ~

19 Artykuły i rozprawy Pomimo braku zgody władz na ustawienie pomnika Władysława Jagiełły, w zaplanowanym miejscu stanął pomnik Chrystusa dźwigającego krzyż. Ksiądz Gruberski zapłacił firmie warszawskiej 30 sierpnia 1909 roku 205 rubli wraz z podatkiem. Stefan Szyller nadzorował prace przy budowie cokołu. We wrześniu wszystko było gotowe, koszty budowy, materiały i majstrów Proboszcz pokrył z własnych funduszy, S. Szyller zrezygnował ze swego wynagrodzenia. 8 W 1910 roku uczniowie szkoły organistowskiej przygotowali z okazji 500 rocznicy wiktorii grunwaldzkiej cykl koncertów i imprez, które miały przygotować społeczeństwo do tego wydarzenia. Celem było także zgromadzenie funduszy, aby godnie zorganizować tak wielką rocznicę. 9 W niedzielę 3 lipca 1910 roku, w dniu odpustu parafialnego, przybyły liczne pielgrzymki z Płońska, Zakroczymia, Żukowa, Rębowa i Orszymowa. Przypłynęły także liczne kompanie 10 zza Wisły z Brochowa i Kamiona. W sumie kilka tysięcy ludzi. Statkiem przybyła, pomimo sprzeciwu władz, pielgrzymka z Warszawy. Jedynie stanowczy sprzeciw władz carskich i obawa przed represjami, spowodowały, że nie pojawiła się żadna zorganizowana grupa z Płocka, chociaż wiele osób indywidualnie dostało się do Czerwińska nie zważając na rosyjskie zakazy. Odprawiono uroczyście trzy msze, jedną wewnątrz świątyni, którą uświetnił śpiew miejscowego chóru pod kierunkiem organisty pana Bieńka, drugą ze względu na ogromną liczbę wiernych na zewnątrz od strony północnej przy udziale znakomitego chóru Lutnia z Warszawy oraz trzecią od strony południowej kościoła, w której pod batutą ks. Rojewskiego oprawę muzyczną zapewniał chór katedry płockiej. 11 Pomnik odsłonięto. Był wymownym symbolem czasów zaborów i był zapowiedzią zmartwychwstania. Na tym nie kończyły się uroczystości rocznicowe. Po południu na przystani wiślanej 12 zorganizowano drugą część obchodów. Na podwyższeniu ustawiono przygotowaną wcześniej tablicę, którą poświęcono, a która miała być wmurowana w ściany czerwińskiego kościoła. Przy gipsowym modelu pomnika Władysława Jagiełły wykonanego przez Władysława Gruberskiego odbywała się nieoficjalna akademia przygotowana przez młodzież szkolną. Akademię przerwało przybycie policji. Tylko przytomności bezimiennego Wodniaka udało się ocalić pamiątkową tablicę. Przechowana doczekała się wmurowania dopiero po wielu latach. Jej losy były także niezwykłe, a nawet towarzyszyło jej wiele kontrowersji i sporów. Tablicę ufundowało Towarzystwo Wioślarskie, jej projekt zlecono Władysławowi Gruberskiemu, a tekst opracował OrOt. Na projekcie tablicy widniały nazwiska ks. Eugeniusza Gruberskiego jako pomysłodawcy i Władysława Gruberskiego jako autora projektu. Podczas odlewu w firmie braci Łubieńskich w warszawie Towarzystwo nakazało usunąć oba nazwiska. 8 Tamże. 9 Jezusek W., Ks. Gruberski w trosce o reformę muzyki i śpiewu kościelnego, Studia płockie 1, , 1973, s Tak nazywano pielgrzymów, którzy przybywali do Czerwińska w zorganizowanych grupach. 11 Jezusek W., Ks. Gruberski dz. cyt., s W miejscu dziś nazywanym bulwarkiem. ~ 17 ~

20 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV Długo po śmierci ks. Eugeniusza trwały sprawy sądowe, w których Władysław Gruberski domagał się odszkodowania. Towarzystwo tłumaczyło zmianę uszkodzeniem odlewu i koniecznością rozmieszczenia na nowo napisu Czerwca 1928 roku jeszcze raz poświęcono ją i wmurowano w południową ścianę czerwińskiej świątyni. Widnieje na niej postać króla Władysław Jagiełły, który klęcząc przed obrazem Matki Bożej składa na ołtarzu wotum wdzięczności za zwycięstwo nad Krzyżakami. Poniżej umieszczono napis: W Pięćsetną rocznicę zwycięskiego pod Grunwaldem boju, w którym oręż polski osiągnął triumf nieśmiertelny z wiarą w wolność i potęgę nieugiętej w jarzmie Ojczyzny, pomnik ten wzniesiono roku Pańskiego 1910 własnym sumptem i staraniem Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie. 14 Co roku 3 maja, ks. Gruberski, przy figurze Chrystusa dźwigającego krzyż, na wzgórzu które zaczęto nazywać Jagiełłowym, dokonywał symbolicznego poświęcenia miejscowości i parafii Maryi Królowej Polski. W czasie I wojny światowej, pomimo ostrzału artyleryjskiego w 1916 roku, ani kościół, ani pozostałości klasztoru zbytnio nie ucierpiały. Po jej zakończeniu jako wotum wdzięczności ustawiono przed kościołem figurę Matki Bożej. W 1919 roku 6 czerwca, w stulecie śmierci Tadeusza Kościuszki z inicjatywy Ks. Kanonika i proboszcza E. Gruberskiego, usypano kopiec, który stał się symbolem odrodzonego państwa polskiego. Do II wojny światowej był miejscem organizowania wielu uroczystości patriotycznych miejscowej młodzieży. Kiedy w 1923 roku, po nagłej śmierci ks. Gruberskiego kościół, parafię i klasztor objęli w administrowanie Salezjanie, rozpoczął się nowy etap zatrzymania w pamięci glorii przeszłości. W wydawanym przez salezjanów miesięczniku Posłaniec z Jasnej Góry Czerwińskiej w lipcu 1926 roku bezimienny poeta pisał: Władysław Jagiełło W porannych brzaskach o jutrzenki świcie Czerwińskie mury wojsko otoczyło; Z wież wita hufce głośne dzwonów bicie, Na czele hufców wódz Kto on? Jagiełło W świątyni Marii korzą się rycerze I do Niej wznoszą oczy załzawione. Z piersi okrytych w stalowe pancerze Płynie błagalne: Pod Twoją obronę. 13 Tryka G., Płockie rodziny dz. cyt., s Z Czerwińska, Mazur 1910, s ~ 18 ~

21 Artykuły i rozprawy A potem mocni na sercu i duchu, Jak wicher skalny w krwawy bój pognali; U stóp ich legła moc krzyżacka w puchu Gdy ranek świtał zwycięzcy wracali. I znów swe bramy otwiera świątnica, Tysiącmi głosów znów rozbrzmiewa nawa: Bogurodzica, Czerwińska Dziewica. Polski Królowa, cześć Tobie cześć! Sława! 15 Pamięć wielkich wydarzeń historii Polski, stanowiła dla wielu pokoleń Salezjanów część ich formacji. Od 1924 roku mury klasztoru czerwińskiego stały się bowiem domem formacyjnym zgromadzenia salezjańskiego. 16 Rozpoczęte przez ks. Gruberskiego uroczyste obchody rocznicy 3 maja, były kontynuowane przez salezjanów. 3 maja 1927 roku reaktywowano majowe uroczystości. Uroczysta suma z płomiennym kazaniem ks. Chabowskiego proboszcza z pobliskiego Chociszewa oprawiona śpiewem nowicjackiego chóru z udziałem setek parafian i pielgrzymów, stanowiła wstęp do uroczystości. Po jej zakończeniu uformowano pochód i pomaszerowano aż na Kopiec Kościuszki, aby tam wśród deklamacji wierszy w wykonaniu dzieci i młodzieży czerwińskiej szkoły oraz śpiewie patriotycznych pieśni mieć kulminację w odśpiewanym Boże coś Polskę na czerwińskim rynku. Uroczystości te powtarzane były co roku aż do wybuchu II wojny światowej. Co roku także, w rocznicę Grunwaldu odprawiana była uroczysta msza święta z okolicznościowym kazaniem. 17 Powojenna zmiana ustroju, szykany ze strony władz partyjnych często ograniczały działalność Salezjanów do zacisza klasztornych murów. Władze Polski Ludowej chętnie jednak nawiązywały do wydarzeń 1410 roku, podkreślając zwycięstwo nad zgniłym Zachodem i klerykalną ciemnotą. W 1976 roku Imię Władysława Jagiełły otrzymała miejscowa szkoła podstawowa. Także władze administracyjne chętnie odwoływały się do pamięci wielkich wydarzeń poprze nadawane ulicom nazwy Grunwaldzka, Władysława Jagiełły, Królowej Jadwigi, Stefana Batorego czy Tadeusza Kościuszki. W 570 rocznicę zwycięstwa grunwaldzkiego stanął na czerwińskim rynku głaz z okolicznościową tablicą. Uroczystość zorganizowana została z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Ziemi Czerwińskiej i jego prezesa prof. Jerzego Kowalskiego. 9 maja 1980 roku odsłonięto tablicę z wyrytym na niej napisem: Czerwińsk miejscem przeprawy przez Wisłę wojsk króla Jagiełły idących na Grunwald. W asyście miejscowej ludności, delegacji zakładów pracy, członków 15 Posłaniec z Jasnej Góry Czerwińskiej R. I 1926, nr 7 8, s W 1924 roku rozpoczął swą działalność nowicjat salezjański. 17 Posłaniec dz. cyt., R. III 1928, nr 7 8, s. 4. ~ 19 ~

22 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV organizacji politycznospołecznych, a także młodzieży Gminnej Szkoły Zbiorczej dokonano aktu odsłonięcia. Jak każdej tego typu uroczystości, towarzyszyły jej przemówienia okolicznościowe miejscowych władz partyjnych i administracyjnych. Po przejściu do szkoły odbyła się akademia w wykonaniu uczniów miejscowej szkoły oraz występ zespołu ludowego z Sannik. 18 Uroczystości te połączono z kolejną rocznicą zakończenia wojny co było okazją do wręczenia nowego sztandaru organizacji ZBOWiD z Czerwińska. 19 Istotną rolę w fundację obelisku i tablicy odegrał Jan Krucz, miejscowy regionalista i społecznik. W 2010 roku, w 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem miały miejsce w Czerwińsku szczególnie uroczyste obchody. Zorganizowano widowisko, które przybliżało zarówno okoliczności Wielkiej Wojny, jak jej przebieg i skutki. Na krótko znów w Czerwińsku zagościł król Władysław Jagiełło. Jak przystało na tak wielką rocznicę towarzyszyły temu pokazy zręczności rycerskiej, punktem kulminacyjnym była uroczysta msza święta, którą celebrował biskup płocki Piotr Libera. Dziś wielkie momenty historii przypominają coroczne Dni Patrona Szkoły Podstawowej, uroczystości kościelne i świeckie w których chętnie odwołuje się do przeszłości. Konferencje naukowe i spotkania z historią stanowią ważny etap poznawczy dziejów Czerwińska. Pobyt Władysława Jagiełły w Czerwińsku, koncentracja jego wojsk, budowa mostu związana z przeprawą rycerstwa, mocno zaważyło na losach Czerwińska. Jego historia splotła się z historią kraju a jej mieszkańcy noszą w sercach pamięć minionej chwały i pielęgnują ja dla przyszłych pokoleń. 18 Kronika Gminy Czerwińsk nad Wisłą, Kronika przechowywana jest w Urzędzie Gminy. 19 Tamże. ~ 20 ~

23 SPRAWOZDANIA

24

25 Sprawozdania Piotr A. Nowakowski Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku Stębark 1, Gierzwałd Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na Polach Grunwaldu w dniach 9 17 września 2017 r. Międzynarodowe, interdyscyplinarne badania archeologiczne Pól Grunwaldu w 2017 r. były czwartą edycją inicjatywy podjętej w 2014 r. przez Muzeum Bitwy pod Grunwaldem, Towarzystwo Archeologicznego Harja (Dania) i detektorystów z różnych organizacji polskich i europejskich. Prace archeologiczne na terenie Pól Grunwaldu, w roku 2017, prowadzone były między miejscowościami Stębark, Łodwigowo, Grunwald Dąbrówno, powiat Ostróda i przebiegały na mocy pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, delegatura w Elblągu nr 186/2017 z dnia r. Badania prowadzone były przez Muzeum Bitwy pod Grunwaldem, Stębark 1, Gierzwałd, a kierownikiem prac archeologicznych był kierownik działu archeologicznohistorycznego Muzeum dr Piotr A. Nowakowski. Tegoroczne poszukiwania, ze względów technicznych i organizacyjnych, miały miejsce od 9 do 16 września 2017 r. Obszary do poszukiwania zostały wybrane w celu kontynuacji poszukiwań z lat 2015 i 2016 oraz weryfikacji wysuniętych wówczas hipotez badawczych i pozyskania kolejnych zabytków ruchomych. W badaniach wzięli udział poszukiwacze z Towarzystwa Archeologicznego Harja (Dania), PHEC Thesaurus (Wielka Brytania), PHEC Thesaurus (Norwegia), Stowarzyszenia Kolekcjonerzy Czasu (Polska), firmy Mocny Sygnał (Polska), Fundacji Recupero (Polska), Warmińsko Mazurskiego Stowarzyszenia Historyczno Kolekcjonerskiego (Polska), Stowarzyszenia EksploracyjnoHistoryczne Grupa Łódź (Polska), firmy Revelare (Polska), Stowarzyszenia Twierdza Chemno (Polska), Stowarzyszenia Reduta Tradycji i Historii Ziemii Lubawskiej (Polska) oraz archeolodzy i studenci z Uniwersytetu Łódzkiego, i Uniwersytetu Gdańskiego oraz pracownicy Muzeum Bitwy pod Grunwaldem. Ze względu na fakt, iż poszczególne osoby wymieniały się w czasie badań jednorazowo w pracach uczestniczyło około 50 detektorystów. Poszukiwacze biorący udział w pracach byli wyposażeni w GPS. W roku 2017 zrezygnowano z namierzania ścieżek poruszania się poszczególnych poszukiwaczy ze względu ~ 23 ~

26 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV na fakt, iż w latach poprzednich nie wszyscy uczestnicy byli wyposażeni w odbiorniki GPS mogące śledzić ich ruchy lub zapominali rejestrować swój ruch w ciągu całego dnia pracy wskutek czego pojawiały się luki w wynikach zapisów GPS, a co za tym idzie nie były one całkowicie wiarygodne. Natomiast, podobnie jak poprzednio, za pomocą GPS lokalizowane były wszystkie odnalezione przedmioty, a namiary te zapisywano w inwentarzu polowym. W roku 2017, podobnie jak w latach ubiegłych, niektóre wytypowane do badań obszary nie mogły być przeszukane w podanym wyżej okresie, z powodu upraw na polach. W toku badań przeszukano powierzchnię 134 hektarów. W wyniku poszukiwań pozyskano bogaty zbiór ruchomych zabytków archeologicznych zawierających militaria, części rzędu końskiego i oporządzenia jeździeckiego, numizmaty, drobne przedmioty codziennego użytku. Ramy chronologiczne zbioru zamykają się od średniowiecza do nowożytności. Inwentarz zabytków stanowi załącznik do niniejszego sprawozdania (brak ciągłości numeracji zabytków wynika z odrzucenia niektórych przedmiotów w czasie gabinetowej selekcji znalezisk). Pozyskane mobilia zostały poddane konserwacji w Pracowni Konserwacji Zabytków Metalowych Uniwersytetu Łódzkiego oraz wykonana została ich dokumentacja fotograficzna dzięki Centrum Spotkań Europejskich Światowid z Elbląga. Bardzo duża liczba zabytków ruchomych pozyskanych w czasie tegorocznych badań wskazuje, iż na przeszukanych działkach działania militarne w czasie Bitwy pod Grunwaldem były dość intensywne. Z wnioskowania tego należy wyłączyć działki znajdujące się na południowy wschód od Łodwigowa, na których nie odnotowano występowania zabytków mogących mieć związek z bitwą grunwaldzką. Sądzić więc można, iż południowa granica terenu pola walki przebiegała, mniej więcej, zgodnie z dzisiejszym przebiegiem szosy Stębark Łodwigowo. Obserwacja ta jest ponadto zgodna z wynikami badań z roku W latach kolejnych planowane jest poszukiwanie pozostałych obszarów pobojowiska i uściślenie jego zasięgu. ~ 24 ~

27 Sprawozdania Pola na południowy wschód od Łodwigowa poszukiwań: 9/10 września 2017 Uczestnicy: 32 poszukiwaczy Czas poszukiwań: 192 godziny Przeszukany teren: 21 ha ~ 25 ~

28 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV Pola wokół kaplicy pobitewnej i Wzgórza Pomnikowego poszukiwań: września2017 Uczestnicy: 27 poszukiwaczy Czas poszukiwań: 200 godzin Przeszukany teren: ok. 24 ha ~ 26 ~

29 Sprawozdania Pola na południowy zachód od Muzeum I w pobliżu Kopca Jagiełły poszukiwań: 14 września 2017 Uczestnicy: 30 poszukiwaczy Czas poszukiwań: 171 godzin Przeszukany teren: 15 ha ~ 27 ~

30 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV Pola na południe od szosy Grunwald Łodwigowo Czas poszukiwań: września 2017 Uczestnicy: 37 poszukiwaczy Czas poszukiwań: 240 godzin Przeszukany teren: ok. 17 ha ~ 28 ~

31 Pola przy szosie Grunwald Łodwigowo Czas poszukiwań: 15 września 2017 Uczestnicy: 26 poszukiwaczy Czas poszukiwań: 111 godzin Przeszukany teren: ok. 33 ha Sprawozdania Opracowanie map: Glenn Abramsson (Harja) ~ 29 ~

32 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV Teren przebadany w dniach 9 16 września 2017 r. Teren przebadany w latach ~ 30 ~

33 Sprawozdania Uczestnicy badań w roku 2017 ~ 31 ~

34

35 Ewelina Miksa Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku INWENTARZ ZNALEZISK, 2017 R. pozwolenie WKZ w Olsztynie nr 186/2017 z dnia r. ~ 33 ~

36 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV 1 Grot bełtu 1 2 Grot bełtu 1 3 Grot bełtu 1 4 Grot bełtu 1 5 Grot bełtu 1 6 Grot bełtu? 1 7 Grot bełtu 1 8 Grot bełtu N E cm Stębark/Gierzwałd 20 cm Stębark/Gierzwałd ~ 34 ~

37 Sprawozdania 9 Grot bełtu 1 10 Grot bełtu 1 11 Grot bełtu 1 12 Grot bełtu 1 13 Grot bełtu 1 14 Grot bełtu 1 15 Grot bełtu 1 16 Grot bełtu 1 N E N E ~ 35 ~

38 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV 17 Grot strzały 1 18 Grot bełtu 1 19 Grot bełtu 1 20 Grot strzały 1 21 Grot strzały 1 22 Grot bełtu 1 23 Grot strzały 1 24 Grot bełtu cm Stębark/Gierzwałd 10 cm Stębark/Gierzwałd ~ 36 ~

39 Sprawozdania 25 Grot bełtu 1 26 Grot strzały 1 27 Grot? 1 28 Grot? 1 29 Grot? 1 31 Grot bełtu 1 33 Grot bełtu 1 34 Ostroga N E N E cm Stębark/Gierzwałd 25 cm Stębark/Gierzwałd 5 cm Stębark/Gierzwałd ~ 37 ~

40 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV 35 Ostroga 1 36 Ostroga 1 37 Strzemię 1 38 Guzik 1 39 Wędzidło 1 40 Wędzidło 1 41 Guzik 1 42 Grot bełtu cm Stębark/Gierzwałd 5 cm Stębark/Gierzwałd 5 cm Stębark/Gierzwałd 15 cm Stębark/Gierzwałd ~ 38 ~

41 Sprawozdania 43 Grot bełtu 1 N E cm Stębark/Gierzwałd 44 Głowica miecza 1 45 Grot bełtu Grot bełtu Grot bełtu cm Stębark/Gierzwałd 48 Grot bełtu Grot scytyjski Grot bełtu cm Stębark/Gierzwałd ~ 39 ~

42 NOWE STUDIA GRUNWALDZKIE TOM IV 51 Tłok pieczętny Grot bełtu? cm Stębark/Gierzwałd 53 Grot bełtu 1 N E cm Stębark/Gierzwałd 54 Grot strzały Moneta krzyżacka Moneta krzyżacka Brakteat 1 58 Moneta Grosz praski ~ 40 ~

43 Sprawozdania 59 Moneta Moneta Grot bełtu Gwiazdka od ostrogi Moneta krzyżacka cm Stębark/Gierzwałd Guzik Guzik carski cm Stębark/Gierzwałd Nowożytność 66 Guzik ~ 41 ~