Słowa kluczowe: młodzież, alkohol, narkotyki, papierosy

Transkrypt

1 STRESZCZENIE Uzależnienie od środków toksycznych nabiera coraz większego znaczenia we współczesnym świecie. Dynamicznie wzrasta ilość szkodliwych zjawisk społecznych, do których należy zwiększenie częstości zatruć zamierzonych wśród dzieci i młodzieży. Ponieważ szkoła stwarza znakomitą szansę na przekazywanie dziecku wiedzy o zdrowiu oraz kształceniu umiejętności i wartości ważnych dla zdrowego stylu życia, dlatego badania zostały przeprowadzone wśród uczącej się młodzieży. Przebadanych zostało 1750 uczniów, w tym 884 uczniów szczecińskich gimnazjów i 866 uczniów szczecińskich szkół ponadgimnazjalnych. Głównym celem pracy była analiza przyczyn i częstości spożywania trzech wybranych substancji psychoaktywnych przez młodzież. Były to papierosy, alkohol i narkotyki. Sprawdzono wiedzę młodzieży na temat szkodliwości dla zdrowia tych substancji uzależniających oraz określono wpływ czynników społeczno-kulturowych na częstość uzależnień. Oceniono także postawy młodzieży z grup rówieśniczych oraz scharakteryzowano, które z działań prewencyjnych stosowanych w szkołach, uważa ona za efektywne w zwalczaniu uzależnień. W gimnazjum największy odsetek stanowili uczniowie klas drugich - 44%, a w szkołach ponadgimnazjalnych klas trzecich 38%. Mediana wieku uczniów z gimnazjum wynosiła 15 lat, a uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych 18 lat. Badana grupa uczniów była niejednorodna pod względem miejsca zamieszkania. Większość z nich - to mieszkańcy Szczecina: gimnazjaliści - 57%, uczniowie szkół ponadgimnazjalnych 62%. Co 8-my gimnazjalista i co 5-ty uczeń szkół ponadgimnazjalnych mieszka na wsi, pozostali zamieszkiwali w mniejszych miastach regionu. Co czwarty badany uczeń pochodził z rodziny niepełnej, wówczas opiekę nad uczniem najczęściej sprawowała matka (u około ¾-tych), rzadko ojciec, opiekunowie lub instytucja. Większość rodziców badanej grupy uczniów była aktywna zawodowo. Pracowało 2/3-cie matek i ¾-te ojców. Niestety aż ¼-ta ojców nie pracowała zawodowo. W połowie badanych rodzin, obu badanych grup uczniów, alkohol jest spożywany kilka razy w roku. Codziennie alkohol pije 3-4% rodziców badanej grupy uczniów, tak samo często w rodzinach gimnazjalistów jak i uczniów szkół ponadgimnazjalnych.

2 Natomiast najczęstszą przyczyną spożywania alkoholu przez uczniów są problemy rodzinne. Wymienia je co 4-ty gimnazjalista i co 5-ty uczeń szkół ponadgimnazjalnych (28% vs 19%; p=0,001). Nieco rzadziej i z podobną częstością, uczniowie wymieniają takie przyczyny jak: pokonanie nieśmiałości (21% vs 15%; p=0,01), presję rówieśników (19% vs 16%; p=ns) oraz brak atrakcyjnych sposobów spędzania wolnego czasu (17% vs 19%; p=ns). Nuda (9% vs 15%; p=0,001), moda (4% vs 12%; p<0,001) oraz chęć naśladownictwa (6% vs 10%; p=0,006) to przyczyny istotnie częściej wymieniane przez uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Problemy szkolne (8% vs 4%; p=0,003), stres (6% vs 5%; p=ns) oraz brak poczucia bezpieczeństwa (4% vs 3%; p=ns) są rzadkimi powodami spożywania alkoholu, częściej wymienianymi przez uczniów gimnazjum. Na łatwy dostęp do alkoholu zwraca uwagę 14-15% badanych uczniów obu rodzajów szkół. Alkohol uczniowie spożywają najczęściej na imprezach rówieśniczych (40% vs 46%; p=0,016), u znajomych (33%vs 26%; p=0,008) i na dyskotece (17% vs 18%; p=ns). Rzadziej w lokalu (11% vs 12%; p=ns), na ulicy (12% vs 8%; p=0,014), w parku (8% vs 6%; p=ns), w szkole (3% vs 4%; p=ns) i na imprezach sportowych (3% vs 1,6%; p=0,057). W domu alkohol pije 10% gimnazjalistów oraz 8% uczniów szkół ponadgimnazjalnych, w tym w obu grupach 7% na spotkaniach rodzinnych. Uczniowie obu badanych grup najczęściej piją piwo (82% vs 78%; p=0,044). Drugim co do częstości spożywania trunkiem jest wódka (15% vs 20%; p=0,007). Pozostałe alkohole spożywane są rzadko przez około 2-3% uczniów z obu badanych grup. Uczniowie z obu badanych grup uważają, że mają bardzo łatwy lub łatwy dostęp do alkoholu (81% vs 92%; p=0,000). Uczniowie gimnazjum najczęściej uważają, że picie alkoholu jest bardzo szkodliwe, nieco rzadziej, że jest mało szkodliwe (48,23% i 40,0%). Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych najczęściej uważają, że picie alkoholu jest mało szkodliwe, rzadziej że jest bardzo szkodliwe (46,08% i 41,21%). Różnice pomiędzy oboma grupami uczniów są istotne statystycznie (p=0,010). Z przeprowadzonych badań wynika, że cztery czynniki tj. presja rówieśników (25% vs 24%; p=ns), moda (23% vs 21%; p=ns), stres (22% vs 20%; p=ns) oraz potrzeba naśladownictwa (17% vs 20%: p=ns) są najczęstszymi przyczynami rozpoczynania palenia papierosów przez uczniów zarówno gimnazjum jak i szkół ponadgimnazjalnych. Uczniowie, zwłaszcza gimnazjum, często zwracali uwagę na dużą lub bardzo dużą łatwość dostępu do papierosów (87% vs 93%; p=0,000)..

3 Około 3/4 badanych gimnazjalistów uważa iż papierosy są bardzo szkodliwe, 19,24% stwierdza, iż ich szkodliwość jest mała, a 3,57% twierdzi iż są zupełnie nieszkodliwe (p=ns). Aż 5,27% gimnazjalistów nie wie jakie zagrożenia występują, gdy pali się papierosy. W przypadku młodzieży ponadgimnazjalnej 75,95% ocenia papierosy jako bardzo szkodliwe dla zdrowia, a 15,88% jako mało szkodliwe (p=ns) (ryc.28). Aż 3,44% uczniów z tej grupy uważa je za nieszkodliwe, a 4,74% nie ma żadnej wiedzy na ten temat. W przypadku sięgania po narkotyki najczęstszą przyczyną jest presja rówieśników - w obu badanych grupach zaznaczył ją co 5-ty uczeń. Nieco rzadszą są problemy rodzinne - zaznaczył je co 6-sty uczeń z obu badanych grup. Nuda (17%vs 13%; p=ns), moda (11% vs 14%; p=ns), naśladownictwo (9% vs 10%; p=ns), brak atrakcyjnych sposobów spędzania czasu (14% vs11%; p=ns) oraz bunt przeciwko wartościom i opiekunom (11% vs 10%; p=ns) to rzadsze przyczyny sięgania po narkotyki przez młodzież. Problemy szkolne (8%vs 5%; p=0,016), stres (3% vs 8%; p<0,001), brak poczucia bezpieczeństwa (6% vs 6%; p=ns) oraz pokonanie nieśmiałości (6% vs 4%; p=ns) to kolejne, rzadsze przyczyny sięgania po narkotyki przez młodych. Na łatwiejszy dostęp do narkotyków częściej zwracają uwagę uczniowie szkół ponadgimnazjalnych (4% vs 7%; p=0,031). Narkotyki uczniowie najczęściej zażywają na imprezach rówieśniczych (31% vs 30%; p=ns), u znajomych (29% vs 26%; p=ns), na dyskotece (13% vs 21%; p<0,001) oraz na ulicy (po 11%). Rzadziej w lokalach (5% vs 4%; p=ns), w parku (po 3%), w szkole (4% vs 0,8%; p<0,001) oraz na imprezach sportowych (po 2%). W domu narkotyki zażywa 6% gimnazjalistów oraz 4% uczniów szkół ponadgimnazjalnych, w tym - w obu grupach - po 1% uczniów sięga po narkotyki na spotkaniach rodzinnych. Łatwiejszy dostęp do narkotyków oceniany jako dobry lub bardzo dobry - mają uczniowie szkół ponadgimnazjalnych w stosunku do uczniów gimnazjum (59% vs 47%; p=0,000). Co 4-ty badany uczeń ocenia, że jego dostęp do narkotyków jest mały. Istotnie częściej nie interesują się tym tematem uczniowie gimnazjum niż uczniowie szkół ponadgimnazjalnych (28% vs17%; p=ns). Większość uczniów ( 3 /4-te), z obu badanych grup uważa, że zażywanie narkotyków jest bardzo szkodliwe dla zdrowia. Wiedzy w tym zakresie nie posiada aż 8% badanych. Nie stwierdzono różnic pomiędzy opiniami gimnazjalistów i uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych istotnie częściej przynajmniej raz w życiu pili alkohol (89%vs 67%; p=0,000), zażywali narkotyki (38% vs 33%; p=0,024) i palili papierosy (72% vs 57%; p=0,000).

4 W obydwu badanych grupach uczniów, za najbardziej skuteczne sposoby ograniczające zjawiska uzależnień w środowisku szkolnym młodzież uważa: większą dostępność do obiektów sportowych i zajęć pozalekcyjnych oraz zaostrzenie przepisów utrudniających odurzanie się, prowadzenie programów profilaktyki narkotykowej oraz zwiększanie wiedzy uczniów o środkach odurzających. Za najbardziej nieskuteczne sposoby ograniczające zjawiska uzależnień w środowisku szkolnym młodzież uważa: zgłaszanie tych zjawisk nauczycielom, duchownym czy policji oraz wydalanie ze szkoły osób pijących alkohol czy zażywających narkotyki Osobą, do której zwróciliby się uczniowie obu badanych grup - to matka, znacznie rzadziej ojciec, rodzeństwo lub inna osoba z rodziny. Do wszystkich pozostałych osób, które mogą współpracować z uzależnionymi, zwróciłoby się mniej niż 10% z nich. Reasumując do czynników silnie obciążających młodzież i zwiększających ryzyko spożywania substancji psychoaktywnych należą warunki socjo-kulturowe, brak zainteresowania oraz wsparcia najbliższych, brak atrakcyjnych sposobów spędzania wolnego czasu, nuda i niepowodzenia w nauce oraz wysoki poziom frustracji. Specyficzna jest wszechobecność picia alkoholu, a także duża łatwość dostępu i duża podatność młodych ludzi na wpływ rówieśników. W środowisku szkolnym jest bardzo duża świadomość, że zażywanie substancji psychoaktywnych jest szkodliwe dla zdrowia. Pomimo tego, problem uzależnień jest znaczący i staje się cechą charakterystyczną młodych ludzi. Działania profilaktyczne w obszarze toksykomanii, wciąż nie spełniają oczekiwań młodzieży. Nadal istnieje duże zapotrzebowanie na edukację zdrowotną oraz promowanie zdrowego stylu życia jako alternatywy dla spożywania środków psychoaktywnych. Programy prewencyjne i naprawcze odniosą sukces jeśli będą odpowiednio wcześnie wprowadzane i skierowane do grup najbardziej narażonych na inicjację z substancjami psychoaktywnymi. Natomiast osoby z odpowiednim wykształceniem i doświadczeniem prowadzące profilaktykę powinny konsekwentnie dążyć do zmiany ryzykownych zachowań małoletnich, na zachowania prozdrowotne, uwzględniając wszystkie środowiska funkcjonowania młodych ludzi, rodzinę, szkołę oraz rówieśników. Podsumowanie: 1. Częstość korzystania z substancji psychoaktywnych przez młodzież szkół szczecińskich jest wysoka, zbliżona do częstości stwierdzanej w innych krajach. Spośród trzech badanych używek uczniowie gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych najczęściej

5 spożywają alkohol, rzadziej palą papierosy, najrzadziej zażywają narkotyki. Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych istotnie częściej niż uczniowie gimnazjum piją alkohol i palą papierosy. Narkotyki są zażywane, przez te dwie grupy uczniów, z tą samą częstością. 2. Problemy rodzinne oraz presja środowiska, moda, naśladownictwo, stres, pokonanie nieśmiałości oraz brak atrakcyjnych sposobów spędzania czasu - to główne przyczyny korzystania z substancji psychoaktywnych przez młodzież szkół szczecińskich. 3. Wiedza młodzieży szkół szczecińskich na temat szkodliwości dla zdrowia używania papierosów, alkoholu i narkotyków jest niezadowalająca i nie zmienia się z wiekiem. Tylko 3 /4-te młodzieży uważa, że palenie papierosów oraz zażywanie narkotyków jest bardzo szkodliwe dla zdrowia. Równocześnie mniej niż połowa z nich twierdzi, że picie alkoholu jest bardzo szkodliwe. Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych najczęściej uważają, że spożywanie alkoholu jest mało szkodliwe. 4. Młodzież szkół szczecińskich uważa, że najbardziej skutecznymi sposobami ograniczającymi zjawiska uzależnień w środowisku szkolnym jest przede wszystkim dostarczenie jej wiedzy o substancjach psychoaktywnych oraz poprawa dostępności do obiektów sportowych i zajęć pozalekcyjnych. Słowa kluczowe: młodzież, alkohol, narkotyki, papierosy

6 SUMMARY Addiction to toxic substances is becoming more and more important in the modern world. The number of harmful social phenomena is growing dynamically, which include increasing the frequency of intentional poisoning among children and adolescents. Because the school provides an excellent opportunity to provide the child with knowledge about health and to educate skills and values important for a healthy lifestyle, that is why the research was conducted among the youth that is still learning students have been examined, including 884 pupils from middle schools in Szczecin and 866 students from upper secondary schools in Szczecin. The main goal of the study was to analyze the causes and frequency of consumption of three selected psychoactive substances by young people. Those have been, as follows: cigarettes, alcohol and drugs. The knowledge of young people on the health risks of these addictive substances has been checked and the influence of socio-cultural factors on the frequency of addictions has been determined. The attitudes of young people from peer groups have also been assessed and characterized which of preventive measures used in schools, are considered effective in combating addictions. In junior high school the students of the second grade constituted highest percentage of studied group - 44%, and in upper secondary schools - third grade 38%. The median age of middle school students has been 15 years, and high school students The studied group of students has been inhomogeneous in terms of place of residence. Most of them are residents of Szczecin: middle school students - 57%, high school students - 62%. Every eighth high school student and every fifth high school student lives in the countryside, the others lived in the smaller cities of the region. Every fourth studied student has come from an incomplete family. In those cases the mother most often took care of the pupil (around ¾ of cases), rarely a father, guardian or institution. Most parents of the studied group of students have been professionally active. 2/3 mothers and ¾-fathers have worked. Unfortunately, as many as 1/4 fathers did not work professionally. In half of the surveyed families of both studied groups of students, alcohol is consumed several times a year. Every day, alcohol is drunk by 3-4% of parents of the surveyed group of students, just as often in the families of middle school students as well as high school students.

7 However, the most common reason for students to drink alcohol are family problems. Every fourth high school student lists them and every 5th high school student (28% vs 19%, p = 0.001). Less frequently but with similar frequency, students mention such reasons as: overcoming shyness (21% vs 15%, p = 0.01), peer pressure (19% vs 16%, p = ns) and lack of attractive ways of spending free time (17 % vs 19%; p = ns). Boredom (9% vs. 15%, p = 0.001), fashion (4% vs 12%, p <0.001) and the desire to follow suit (6% vs 10%, p = 0.006) are the reasons that are more often mentioned by high school students. School problems (8% vs 4%, p = 0.003), stress (6% vs 5%, p = ns) and insecurity (4% vs 3%, p = ns) are rare reasons for alcohol consumption, more often listed by middle school students % of the students from both types of schools brought attention towards easy access to alcohol. Students consume alcohol most often at peer events (40% vs. 46%, p = 0.016), at friends (33% vs. 26%, p = 0.008) and at the disco (17% vs. 18%, p = ns). Less frequently in the clubs (11% vs. 12%, p = ns), on the street (12% vs. 8%, p = 0.014), in the park (8% vs 6%, p = ns), at school (3% vs 4 %; p = ns) and at sporting events (3% vs. 1.6%, p = 0.057). 10% of junior high school students and 8% of high school students drink at home, including 7% in family meetings in both groups. Students of both studied groups mostly drink beer (82% vs. 78%, p = 0.044). The second most frequently consumed beverage is vodka (15% vs. 20%, p = 0.007). Other alcoholic drinks are rarely consumed - by about 2-3% of students from both groups. Students from both groups consider that they have very easy or easy access to alcohol (81% vs. 92%, p = 0.000). Middle school students most often think that drinking alcohol is very harmful, a little less often, that it is not harmful (48.23% and 40.0%). High school students most often think that drinking alcohol is less harmful, less often that it is very harmful (46,08% and 41,21%). Differences between both groups of students are statistically significant (p = 0.010). The research shows that four factors, ie peer pressure (25% vs. 24%, p = ns), fashion (23% vs. 21%, p = ns), stress (22% vs. 20%, p = ns) and the need for imitation (17% vs. 20%: p = ns) are the most common reasons for starting smoking among students of both middle and upper secondary schools. Students, especially junior high school students, often brought attention to the easy or very easy access to cigarettes (87% vs. 93%, p = 0.000). About 3/4 of junior high school students think that cigarettes are very harmful, 19.24% state that their harmfulness is low, and 3.57% say they are completely harmless (p = ns). As many as 5.27% of junior high school students do not know what the risks are when cigarettes

8 are smoked. In the case of upper-secondary adolescents, 75.95% evaluate cigarettes as very harmful to health, and 15.88% as less harmful (p = ns) (Fig.28). As many as 3.44% of students from this group consider them to be harmless, and 4.74% have no knowledge on this subject. In the case of reaching for drugs, the most frequent cause is the peer pressure - in each of the studied groups, every fifth student marked exactly this reason. Family problems are slightly less frequent - every sixth student from both studied groups marked them out. Boredom (17% vs. 13%, p = ns), fashion (11% vs 14%, p = ns), imitation (9% vs 10%, p = ns), no attractive ways of spending time (14% vs. 11%; p = ns) and rebellion against values and guardians (11% vs. 10%; p = ns) - these are the rarer reasons for using drugs by young people. School problems (8% vs. 5%, p = 0.016), stress (3% vs 8%, p <0.001), insecurity (6% vs 6%, p = ns) and overcoming shyness (6% vs 4% ; p = ns) - those are another, less frequent reasons for young people to reach for drugs. Students of high schools (4% vs 7%, p = 0.031) are more likely to point easy access to drugs. Students take drugs most often at peer events (31% vs. 30%, p = ns), at friends (29% vs. 26%, p = ns), at the disco (13% vs. 21%, p <0.001) and on the street ( 11% each). Less often in clubs (5% vs 4%, p = ns), in the park (3% each), at school (4% vs. 0.8%, p <0.001) and at sport events (2% each). At home, 6% of junior high school students and 4% of high school students take drugs, including - in both groups - 1% of students that reach for drugs at family gatherings. Easier access to drugs - assessed as good or very good - have upper secondary school students compared to middle school students (59% vs 47%, p = 0.000). Every fourth student under study estimates that his access to drugs is minimal. Indeed, junior high school students are not more interested in this subject than secondary school students (28% vs17%, p = ns). The majority of students (3/4), from both groups, think that drug use is very harmful to health. 8% of respondents have no knowledge in this area. There were no differences between the opinions of junior high school students and high school students. High school students significantly more often at least once have drunk alcohol (at 89% vs. 67%, p = 0.000), took drugs (38% vs 33%, p = 0.024) and smoked cigarettes (72% vs 57%, p = 0.000). In both studied groups of students, the following are the most effective ways of reducing addiction phenomena in the school environment: greater accessibility to sports facilities and extracurricular activities, and tightening of regulations that impede intoxication, running drug prevention programs and increasing students' knowledge about drugs. The following are the

9 most ineffective ways of limiting the phenomenon of addiction in the school environment: reporting these phenomena to teachers, the clergy or the police, and expelling people who drink alcohol or take drugs from school. The person to whom the students of both groups would turn to - is the mother, much less often the father, sibling or other family members. Less than 10% of respondents would turn for help to other people who cooperate with addicts. To sum up, the factors that weigh heavily on young people and increase the risk of consuming psychoactive substances include socio-cultural conditions, lack of interest and support of relatives, lack of attractive ways of spending free time, boredom and failure in learning and a high level of frustration. The ubiquitous nature of alcohol consumption is also specific, as is the high accessibility and high vulnerability of young people to the influence of their peers. In the school environment there is a great awareness that the use of psychoactive substances is harmful to health. Despite this, the problem of addictions is significant and becomes a characteristic of young people. Preventive actions in the field of toxicology still do not meet the expectations of young people. There is still a great demand for health education and promotion of a healthy lifestyle as an alternative to consuming psychoactive substances. Preventive and corrective programs will be successful if they are introduced early and directed to the groups most vulnerable to initiation with psychoactive substances. On the other hand, people with appropriate education and experience who conduct prophylaxis should consistently strive to change the risky behaviors of minors health-related behaviors, taking into account all the functioning environments of young people, family, school and peers. Summary: 1. The frequency of using psychoactive substances by young people from Szczecin schools is high, similar to the frequency found in other countries. Of the three drugs studied, junior high school and high school students most often consume alcohol, smoke cigarettes less often, and use drugs the least frequently. High school students actually drink alcohol and smoke cigarettes more often than middle school students. Drugs are taken, by these two groups of students, with the same frequency.

10 2. Family problems and environmental pressure, fashion, imitation, stress, overcoming shyness and lack of attractive ways of spending time - these are the main reasons for the use of psychoactive substances by young people from Szczecin s schools 3. Knowledge of Szczecin s youths about the health risks of using cigarettes, alcohol and drugs is unsatisfactory and does not change with age. Only 3/4 of the youth think that smoking and taking drugs is very harmful to health. At the same time, less than half of them say that drinking alcohol is very harmful. High school students most often believe that alcohol consumption is not harmful. 4. Youth people in Szczecin s schools think that the most effective way to reduce the phenomenon of addiction in the school environment is first of all to provide knowledge about psychoactive substances and improve access to sports facilities and extracurricular activities. Key words: youth, alcohol, drugs, cigarettes