PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLII, Nr l 1998 OCENA SKŁADU GATUNKOWEGO TRZMIELI (BOMBUS LATR.) W RÓŻNYCH MIEJSCOWOŚCIACH METODĄ PORÓWNYWANIA ZE SKŁADEM WZORCOWYM Andrzej Ruzkowki, Mieczyław Bilińki, Janina Goek, Krytyna Kaczmarka Intytut Sadownictwa i Kwiaciartwa, Oddział Pzczelnictwa, ul. Kazimierka,-100 Puławy S t r e z c z e n i e Porównano kłady gatunkowe trzmieli na różnych roślinach w 15 miejcowościach okolic Puław, oraz w 11 z innych rejonów Polki, ze kładem wzorcowym z parku puławkiego. Stwierdzono, że we wzytkich miejcowościach okolic Puław rzadzym był (niż w parku) Bombu hypnorum (L.), a zwykle także B. pacuorum Scop. i B. ruderariu (MUli.), czętzym zaś prawie zawze B. terretri (L.) i B. lucorum (L.) i w połowie wypadków B. /apidariu (L.), co świadczy o ubożzej tlorze niż w parku. Na więkzości pozotałych terenów twierdzono dominację Bombu terretri (L.), B. lucorum (L.) i B. lapidariu (L.), a mniejzy niż w Puławach udział gatunków związanych z krzewami - jak B. pacuorum Scop. lub tarymi drzewami - jak B. hypnorum (L.). Okazało ię więc, że zatoowana metoda porównywania kładów gatunkowych pozwala na uzykanie orientacyjnych informacji o tym, jakie gatunki trzmieli dominują w badanej miejcowości, co może tanowić wkazówkę odnośnie rejonizacji upraw zapylanych przez pozczególne gatunki trzmieli. Słowa kluczowe: trzmiel, zoogeografia, rejonizacja, zapylanie. WPROWADZENIE I METODYKA Po opracowaniu wzorców kładu gatunkowego trzmieli na różnych roślinach w okolicach parku pałacowego w Puławach w latach (R u z k o w k i i in. 1997abc), podjęliśmy obecnie próbę oceny dominacji gatunkowej trzmieli w 7 miejcowościach okolic Puław, leżących na wchód od Wiły (tab. 1-): l. Puławy-Kępa - około 500 m od parku na zachód - w dolinie Wiły (lata ),. Puławy-Górna Niwa - 3 km na wchód od parku (lata ), 3. Ruda La - 3 km na północny-wchód (196 r.),. La Włotowicki - km na południowy-wchód (1986 r.), 5. Parchatka - 6 km na południe (198 r.), 355

2 6. Kazimierz Dolny - 1 km na południe (196 r. i 1986 r.), 7. Gołąb-Kolonia - 15 km na północ (lata ); a także w ł 9 innych miejcowościach, z których 8 leżało w okolicach Puław, ale na zachód od Wiły (Góra Puławka, Jarozyn, Bronowice, Lęka, Sadłowice, Trzcianki, Woj zyn, Janowiec - tab. ), 3 w południowej Polce (Wrocław, Oborniki Śląkie i Plebańka Góra pow. Myślęnice - tab. 5), l w woj. chełmkim (Surhów - tab. 5), l w woj. radomkim (połączony kład z pow. Lipko - tab. 5), na Pomorzu Wchodnim (Sobiezewo, Górki Wchodnie, Świbno i Wiślinka - tab. 6), na Pomorzu Zachodnim (Lubanowo i Międzyzdroje - tab. 6). Chodziło nam tu o prawdzenie, czy znając kład gatunkowy trzmieli na kilku roślinach w danej miejcowości możliwą jet ocena, które gatunki trzmieli ilniej dominują w tej miejcowości niż w miejcowości wzorcowej, a które łabiej. Pozwoliłoby to na uzykanie orientacyjnych danych o ogólnym kładzie gatunkowym trzmieli w badanej miejcowości i o tym, które gatunki ą tam dominującymi. Informacja taka może mieć znaczenie praktyczne dla rejonizacj i upraw naiennych i owocowych, zapylanych przez pozczególne gatunki trzmieli. Praca ta ma więc przede wzytkim charakter metodyczny. Skład gatunkowy trzmieli w Puławach przyjęliśmy dlatego za wzorzec, że tylko w tej miejcowości trzmiele były badane na tylu gatunkach roślin i przez tyle lat, oraz, że okolice parku pałacowego miały w tych latach tounkowo bogatą faunę trzmieli. WYNIKI Skład gatunkowy trzmieli we wzytkich badanych miejcowościach okolic Puław leżących na wchód od Wiły (tab. 1-3) bardzo odbiegał od kładu wzorcowego (R u z k o w k i i in. I 997abc), co wynikało niewątpliwie z dużo ubożzej flory tych terenów w porównaniu z wyjątkowo bogatą florą i zróżnicowanym środowikiem okolic parku pałacowego w Puławach. We wzytkich 7 porównywanych miejcowościach dużo niżzy niż we wzorcu był udział Bombu hypnorum (L.), a wyżzy - B. terretri (L.) i B. lucorum (L.) - z wyjątkiem Kazimierza, gdzie procent B. terretri i B. lucorum, a także i B. pascu01'umscop. był niżzy niż we wzorcu. Wzytkie też miejcowości (oprócz Lau Włotowickiego) można podzielić na grupy, z których jedna wykazuje niżzy niż we wzorcu udział B. pratorum (L.) (Kępa, Gołąb i La Ruda), a druga B. hortorum (L.) i B. ruderatu (F.) (Kazimierz, Parchatka, Górna Niwa). La Włotowicki natomiat pod względem tych trzech gatunków trzmieli nie różnił ię od wzorca. 356

3 Trzy miejcowości (Górna Niwa, La Włotowicki i Gołąb) wykazały też wyżzy niż we wzorcu udział B. lapidariu (L.), a niżzy udział B. pacuorum Scop. i B. ruderariu (Mull.), La Włotowicki zaś także i B. ubterraneu (L.). Górna Niwa w latach miała wyżzy (niż we wzorcu) udział B. mucorum (F.), a w latach B. ylvarum (L.), natomiat Parchatka niżzy udział B. y/varum. Można wniokować tąd również, że na Górnej Niwie liczebność B. mucorum zmniejzyła ię w otatnim 0-leciu, a liczebność B. y/varum - wzroła. Jedynie w Leie Ruda zaoberwowano wyżzy niż we wzorcu udział B. pacuorum oraz B. hortorum i B. ruderatu. Wzytkie inne miejcowości, badane w tej pracy, wykazały mniejzy niż w kładzie wzorcowym udział Bombu pacuorum Scop. - z wyjątkiem Obornik Śląkich (gdzie był on podobny jak we wzorcu) i Janowca (gdzie go nie twierdzono, gdyż badano tylko Centaurea rhenana, roślinę niechętnie odwiedzaną przez ten gatunek trzmiela). Więkzość tych miejcowości (1) miała też mniejzy procent B. hypnorum (L.) niż we wzorcu. Nie zaznaczyło ię to jedynie w 5 miejcowościach (Wrocław, Oborniki Śląkie, Wiślinka, Lubanowo i Międzyzdroje) Dolnego Śląka i Pomorza. Udział B. lapidariu (L.) był więkzy niż we wzorcu w II miejcowościach, mniejzy - w l (Sobiezewo), taki am - w 6 (Woj zyn, Sadłowice, Wrocław, Oborniki Ś1., Górki Wchodnie, Wiślinka), a w 1 niewiadomy (Surh6w - bo wierzba (Salix) nie jet chętnie oblatywana przez tego trzmiela). Udział B. terretri (L.) i B. lucorum (L.) również był więkzy w 11 miejcowościach niż we wzorcu, a mniejzy tylko w (Janowiec i Jarozyn), zaś taki am jak we wzorcu lub niewiadomy - w 6 (Góra Puławka, Bronowice, Lęka, Świbno, Lubanowo, Międzyzdroje). Najbardziej długojęzyczkowe trzmiele - B. hortorum (L.) i B. ruderatu (F.) w miejcowościach (pow. Lipko, Plebańka Góra, Sobiezewo i Górki Wchodnie) były liczniejze niż w Puławach, w 7 (Woj zyn, Trzcianki, Góra Puławka, Jarozyn, Bronowice, Lęka, Oborniki Śląkie) - mniej liczne, w (Sadłowice, Wrocław) - podobnie liczne; a B. ubterraneu (L.) tylko w (Sadłowice, Sobiezewo, Górki Wchodnie, Świbno) był liczniejzy niż w Puławach, gdzie gatunek ten należy do rzadzych. B. ruderariu Mili!. - liczniejzy niż w Puławach był tylko w Surhowie i Trzciankach, mniej liczny w 6 punktach (Jarozyn, Wojzyn, Oborniki Ś!., Plebańka Góra, Międzyzdroje i pow. Lipko), a raczej podobnie liczny w 8 (Góra Puławka, Sadłowice, Lęka, Wrocław, Sobiezewo, Górki Wch., Wiślinka). Z innych gatunków trzmieli: B. y/varum (L.) - tylko w pow. Lipko był mniej liczny niż w Puławach, natomiat w 6 miejcowościach (Lęka, 357

4 Wrocław, Plebańka Góra, Górki Wch., Wiślinka. Międzyzdroje) - liczniejzy; B. mucorum (F.) - liczniejzy w (Górki Wch., Międzyzdroje); a B. pratorum (L.) - mniej liczny w Surhowie. Ogólnie biorąc, widać więc, że więkzość badanych miejcowości miała niżzy niż w Puławach procent trzmieli związanych ze tarymi drzewami (B. hypnorum) i zakrzewieniami (B. pacuorum, B. ruderariuy; a wyżzy - trzmieli związanych z terenami o ubogiej florze (B. terretri, B. lucorum, B. /apidariu) lub bardziej tepowymi (B. ylvarum, B. mucorumy. Tabela l Trifolium pratene 358

5 VII. Trifolium pratene O O 6 O S Galeop/ pubecen S Cerlnthe minor VIII Bal/ota n/gra Anchua officinali Odnośniki - Note: l O= 0,1-0,9% n = Liczba oberwowanych oobników trzmieli - Number ofthe oberved bumble-bee individual 3 Symbole gatunków trzmieli - Symbol of Bombu pecie: H - t. ogrodowy - B. hortorum (L.) + t. złotopay - B. ruderatu (F.) U - t. pakowany - B. ubterraneu (L.) I - t. ozdobny - B. ditinguendu (Mor.) A - t. rudy - B. pacuorum Scop. D - t. rudonogi - B. ruderariu Mi.ill. S - t. rudo-zary - B. ylvarum (L.) E - t. zary - B. veteranu (F.) M - t. żółty - B. mucorum (F.) V - t. zmienny - B. humili (Iłl.) C - t. wielkooki - B. confuu Schenck Mc - t. grzbietoplam - B. maculidori (Skor.) L - t. kamiennik - B.lapidariu (L.) T-t. ziemny - B. terretri (L.) + t. gajowy - B. lucorum (L.) y - t. drzewny - B. hypnorum (L.) O - t. różnobarwny - B. oroeeni (F.) R - t. leśny - B. pratorum (L.). = Wzorcowy kład gatunkowy trzmieli - Standard percentage of Bombu pecie (Ruzkowki iin. 1997abd) leg. et oberv. M. Bilińki, K. Kaczmarka, A. Ruzkowki, B. Żak. 359

6 Tabela Porównanie kładu gatunkowego trzmieli (w %)1 w Puławach na Górnej Niwie w latach ze kładem wzorcowym. The percentage I of Bambu pecie at Puławy-Górna Niwa during in comparion with the tandard percentage O tomuu« cardiaca VI. Phlomi tuberoa Lotu corniculatu Salvia O verticillata

7 ... łłelianthq.... VII. -:.;..-:-:-:-:-:.::-:-... -:-:... -::-... EchWtrL.. Jtoaię«l.#ohl!flJ$..1...,..c;irdia.pa..... Odnośniki - Note: 1- jak w tab. l - a in the table l 5 leg. et oberv. K. Kaczmarka,A. Ruzkowki, M. Bilińki 6 +%V 7 +O,3%C Tabela 3 Porównanie ze kładem wzorcowym kładu gatunkowego trzmieli (w %)1 w innych miejcowościach byłego powiatu puławkiego leżących na wchód od Wiły. The percentage I of Bombu pecie at other localitie of Puławy - exditrict (ituatedeatern from Vitula river) in comparion with the tandard percentage. Miejce, lata, mieiąc, roślina Locality, year, month, plant n pecie H M l T Y R 6 5 S VII. Bal/ota nigra VII. Leonuru cardiaca

8 VII. Phace/ia lanacaelitolia O VII I. Trltol/um pralene VIII. Cenlaurea cab/oa IX. Cenlaurea cabioa IX. Bal/ata nigra \.. ó.....:.. '",.,.",.,.,.,',...:.i:...i VII. Echium vulgare (196)10 ~ VIII. Bal/ola n/gra (1986)11 IV. Salix p. (1988) VII. Trifo/ium pratene VII. 9;fTJJhyfum officinale VII. Lotu comicu/atu VII. Unaria vulgari VIII. VIII. 36 Trifolium pratene carduu acanthoide o S Odnośniki - Note: 1- jak w tab. 1 - a in the table l S leg. et oberv. A. Ruzkowki 6 leg. et oberv. A. Ruzkowki, M. Zadura 7 leg et oberv. A. Ruzkowki, K. Kaczmarka, J. Wojdazka 8 leg. et oberv. M. Bilińki, K. Kaczmarka, P. Abramek 9 +l%c 10 leg. et oberv. B. Opoka II leg. et oberv. M. Bilińki 1 leg. et oberv. A. Ruzkowki, J. Goek, K. Kaczmarka 13 +% E 1 +%E

9 Tabela Porównanie ze kładem wzorcowym kładu gatunkowego trzmieli (w %)1 w niektórych miejcowościach powiatu puławkiego leżących na zachód od Wiły The percentage ' of Bambu pecie at ome localitie of Puławy-ditrict (ituated wetern from Vitula river) in comparion with the tandard percentage Miejcowość. lata. mieiąc. roślina n ~...,. GFa:..;;tu~n,.ki:..;;trzc=..;mFie.c..1i _-S"F'~r-""-T~.., ł Locality. year. month, plant pecie H U A D R 31 5 VII. Echium vu1aare VII. Scabioa ochro/uca VII. Unaria vu/aari IV. Salix p. VII. Echium vu/aare VII. Trifolium pratene VII. vict eraeea VII. Cen/aurea cabioa VII. Cen/aurea rhenana IX. Trilolium pra/ene IX. Bal/ota nigra IX. Tagete erectu' O 'o O

10 VII. Bal/ata nigra VII. Centaurea cabioa VII. Centaurea rhenana S VIII. Helianthu annuu VIII. Bal/ata nigra _ VIII. Centaurea rhenana IX. BalIata nigra IX. Centaurea cabioa IX. Centaurea rhenana 8 _ o ~~ ~ ~~~ VII. Bal/ata nigra VIII. 8allota nigra VIII. Anchua officinali VI. Anchua officinali VII. Anchua officinali VII. Prunella vulgari VII. Centaurea cbio" VIII. Helianthu annuu VIII. Prunella vulgri VIII. Bal/ata nigra15 VIII. Carduu acanthoide Odnośniki 1- jaje.w tab. l Note 1- ain the table 1: leg. A. Ruzkowki 6 leg. J. Goek, K. Kaczmarka 7 leg. K. Kaczmarka, J. Wojdazka ~7.Ui.-8- ~ SlO O leg. A. Ruzkowki, M. Bilińki 9 leg. A. Ruzkowlci, J. Goek, K. Kaczmarka %C II + 1~1oE % E 13 +% E 1 +% E IS +3% E 7 3

11 Tabela 5 Porównanie ze kładem wzorcowym kładu gatunkowego trzmieli (w %)1 w niektórych miejcowościach Śląka i Krakowkiego. The percentage ' of Bombu pecie at ome localitie of Sileia and of Kraków-region in comparion with the tandard percentage. Miejcowość,lata, mieiąc, roślina n locality,year, month,plant pecie H U A D l T Y R VI. Trifolium pratene VII. Trifolium pratene VII. Rubu idaeu VII. Ech/um vulgare VIII. Trifolium pratene VIII. Gaillardia aritata VIII. Dahlia pinnata O O 115 1B O BO B O 18 O Odnośniki - Note: 1- jak w tab. 1 - a in the table l 5 leg. M. Bilińki, A. Ruzkowki 6 leg. M. Bilińki 7 (Ćwierzyk 196) % C+9%E 9 +%C+% E io + 1% E 365

12 Tabela 6 Porównanie ze kładem wzorcowym kładu gatunkowego trzmieli (w %)1 na Pomorzu i w niektórych innych rejonach. The percentage I of Bombu pecie in Pomerania and in om e other region in comparion with tandard percentage Miejcowość, lata, mieiąc Gatunki trzmieli - S roślina n Locality, year, month, plant H U A D L T Y R pecie VIII. Bal/ota n/gra VIII. Anchua offic/nali VIII. Ech/um vulgare VIII. Bal/ota nigra VIII. Lyc/um halimfollum a :ŚWl~f.~ij.~::~(:~~::;:~~~:~~~~:.j-::::~::::::::::., ::" VIII. Garduu$p c. acanthoide je:

13 Odnośniki - Note: 1- jak w tab. J -a in the table J 5 leg. A. Ruzkowki 6 leg. M. Bilińki 7 leg. B. Opoka % V 9 +5%0 10 +%E II +I%C 1 + 1%I+9%E WNIOSKI l. Na podtawie porównania z wzorcem kładu gatunkowego trzmieli na kilku gatunkach roślin w badanej miejcowości można uzykać orientacyjne informacje o tym, które gatunki trzmieli dominują w tej miejcowości.. Z porównania dwu kładów z tej amej miejcowości, a różnych lat, z wzorcem można niekiedy uzykać informację o kierunku zmian fauny trzmieli zachodzących vi czaie. 3. Z 7 badanych miejcowości okolic Puław - leżących na wchód od Wiły - wzytkie wykazały mniejzy udział Bombu hypnorum, - mniejzy udział B. pacuorum, - mniejzy B. ruderariu, po l - mniejzy B. terretri (i B. lucorum), B. y/varum i B. ubterraneu, 6 - więkzy udział B. terretri ib. lucorum, 3 - więkzy B. lapidariu, po l - wyżzy udział B. pratorum, B. hortorum (i B. ruderatu) i B. pacuorum.. Więkzość badanych miejcowości miała kład gatunkowy trzmieli charakterytyczny dla terenów o ubogiej florze i raczej otwartych (dominacja B. terretri, B. lucorum ib. lapidariu) - podcza gdy Puławydla terenów obfitujących w tare drzewa i zarośla (dominacja B. pacuorum ib. hypnorum). 5. Trzmiele długojęzyczkowe (B. hortorum, B. ruderatu lub B. ubterraneu) liczniejze niż w Puławach były na Wypie Sobiezewkiej, w pow. Lipko, oraz w Sadłowicach i Plebańkiej Górze. 6. Badania te potwierdziły możliwość uzykania - przez porównanie z wzorcem - orientacyjnej informacji o tym, które gatunki trzmieli dominują w danej miejcowości. 7. Możliwość uzykania ogólnego procentowego kładu gatunkowego trzmieli w danej miejcowości, na podtawie kładu gatunkowego z kilku gatunków roślin wymaga dalzych badań. 367

14 LITERATURA B il iń k i M., R u z k o w k i A. (l 9 9 O ) - Trzmiele Dolnego Śląka. Pzczein. Zez. Nauk., 3: Bilińki M., Ruzkowki A., Kaczmarka K., Sowa S. (1 99 O) - Trzmiele Zachodniego Pomorza. Pzczelno Zez. Nauk., 3:63-7. Ć w i e r z y k J. (I 96) - Trzmiele ibombu Latr.) Plebańkiej Góry (mazynopi pracy magiterkiej w alctach Zakładu Zoologii Sytematycznej PAN w Krakowie). Ruzkowki A., Bilińki M., Kaczmarka K. (1988)- Wytępowanie trzmieli w chronionych i niechronionych środowikach okolic Kazimierkiego Parku Krajobrazowego. Pzczelno Zez. Nauk., 3: Ru z k o w k i A., Bilińki M., Koior A., Bąk J., K a c z m a r k ak. (I a ) - Trzmiele Wyżyny Małopolkiej. Pzczelno Zez. Nauk., 33:33-5. Ruzkowki A., Koior A., Bilińki M., Kaczmarka K. ( b ) - Trzmiele południowej Polki. Pzczelno Zez. Nauk., 33: Ruzkowki A., Zadura M., Bilińki M., Goek J., K a c z m a r k ak. (I a ) - Wioenny wzorzec kładu gatunkowego trzmieli (Bombu Latr.) na różnych roślinach. Pzczelno Zez. Nauk., 1:3-51. Ruzkowki A., Zadura M., Bilińki M., Goek J., K a c z m a r k ak., Woj d a z k aj. ( b ) - Letni wzorzec kładu gatunkowego trzmieli (Bombu Latr.) na różnych roślinach. Pzczelno Zez. Nauk., 1 :53-6. Ruzkowki A., Zadura M., Goek J., Bilińki M., K a c z m a r k ak., Woj d a z k aj. ( c ) - Jeienny wzorzec kładu gatunkowego trzmieli (Bombu Latr.) na różnych roślinach. Pzczeln. Zez. Nouk., 1 :

15 AVALUATION OF THE SPECIES COMPOSITION OF BUMBLE BEE (BOMBUS LATR.) IN DIFFERENT LOCALITIES BY THE METROD OF COMPARISON WITO THE STANDARD SPECIES COMPOSITION Andrzej Ruzkowki, Mieczyław Biłińki, Janina Goek, Krytyna Kaczmarka Summary The bumble-bee pecie compoition on different plant pecie at 15 localitie in neighbourhood of Pulawy and at 11 localitie in other region of Poland were compared with the tandard bumble-bee compoition from the pałace park of Puławy. It wa tated, that Bombu hypnorum (L.) wa more rare a in the park (and uua1ly ało B. pacuorum Scop. and B. ruderariu Mull.), but B. terretri (L.) and B. lucorum (L.) were jut alway (and in half of localitie alo B. lapidariu L.) more com mon in a1l localitie ituated eathern to Vitula river. A domination of Bombu terretri (L.), B. lucorum (L.) and B. lapidariu (L.) (characteritic for area with a poor flora) wa tated alo in majority of remaining invetigated area, and a maller participation (a in Pulawy) of B. pacuorum Scop. (connected with buhe) and of B. hypnorum (L.) (connected with old tree). Keyword: Bombu, zoogeography, regionalization, pollination. 369