Powiat wyszkowski. Wyszków Poviat Unique natural, historical and scenic assets. Unikatowe wartoœci przyrodnicze, historyczne i krajobrazowe

Transkrypt

1 Powiat wyszkowski Unikatowe wartoœci przyrodnicze, historyczne i krajobrazowe Wyszków Poviat Unique natural, historical and scenic assets 1 POWIAT POVIAT

2 POWIAT WYSZKÓW POVIAT fot. Jacek Maria Jeliñski Starostwo Powiatowe w Wyszkowie 2

3 Szanowni Państwo! Witam w powiecie wyszkowskim, miejscu które niegdyś pokochał biskup Karol Ferdynand Waza, miejscu gdzie urodził się i spędził młodość nasz wieszcz Cyprian Kamil Norwid, gdzie wypoczywał Prymas Tysiąclecia Kardynał Stefan Wyszyński wraz z obecnym Papieżem Janem Pawłem II. Witam, na wydmach porastających lasami, zadziwiających konwaliami leśnymi i zawilcami, polanami z dywanami kocanek, z których rozciągają się panoramiczne widoki ziemi mazowieckiej. Urokowi tych miejsc nadają doliny i łęgi topolowo wierzbowe, poprzecinane meandrami Bugu, Narwi i Liwca, stanowiące ostoje ornitologiczne. Tu możecie spotkać łosia, bobra, rycyka czy brodźca. Uwagę zwraca różnorodność fauny i flory. Tereny powiatu wyszkowskiego obfitują w gatunki roślin chronionych, a także osobliwości przyrodnicze, w tym rośliny umieszczone w Czerwonej Księdze Roślin Zagrożonych w Polsce. Jeśli jesteście miłośnikami wypoczynku na wodzie, piękno przybrzeżnej przyrody podziwiać możecie płynąc kajakiem, łódką a nawet gondolą. Zbiorowiska wrzosowisk mącznicowych na wydmach należą do największych w Europie. Duże kompleksy leśne Puszczy Białej i Kamienieckiej, nadbużańskich łąk, kompleks bagna Pulwy czynią powiat wyszkowski słynny z produkcji zdrowej żywności. Jeżeli chcecie wypoczywać na łonie pięknej natury, podziwiać unikatową przyrodę, zdrowo się odżywiać i wypoczywać przyjeżdżajcie w te strony. Pięknie tu nawet zimą. W imieniu gościnnych mieszkańców powiatu, zapraszam do uroczego zakątka Mazowsza, którym jest bez wątpienia powiat wyszkowski. Dear Ladies and Gentlemen, Welcome to Wyszków Poviat, the area with which Bishop Karol Ferdynand Vasa fell in love, the birthplace of the great national poet Cyprian Kamil Norwid who had also here spent his early youth. Here, Primate of the Millennium Cardinal Stefan Wyszyński along with Pope John Paul II were vacationing as well. Welcome to the dunes covered with woods, charming with forest lilies of the valley and anemones, glades with carpets of strawflowers, offering stretching, panoramic views of the Mazovian Land. The attraction of the area is enhanced by valleys and poplar willow riverside carrs, cut by meanders of the Bug, Narew and Liwiec Rivers, serving as bird sanctuaries. Here, one can encounter elk deer, beavers, black tailed godwits, and sandpipers. We can be astonished by the diversity of local fauna and flora. The area of Wyszków Poviat abounds in protected and unique plant species contained in the Red Book of Endangered Plant Species in Poland. When you enjoy relaxation on water you can admire the beauty of riverside nature while sailing a kayak, a boat or a gondola. The local common bearberry communities on dunes belong to the biggest in Europe. Vast wood complexes of the Biała and Kamieniecka Primeval Forests, Bug River meadows, and Pulwy peatland make Wyszków Poviat famous for its production of healthy food. When you want to relax while communing with nature, get acquainted with unique fauna and flora and try our healthy meals you have to come and visit our area. Our region is beautiful even during wintertime. On behalf of the hospitable residents of the poviat I invite you to the bewitching nook of Mazovia Wyszków Poviat. Justyna Garbarczyk Starosta Powiatu Wyszkowskiego Starost of Wyszków Poviat 3 POWIAT POVIAT

4 Unikatowe wartoœci przyrodnicze, historyczne i krajobrazowe Unique natural, historical and scenic assets Powiat Wyszkowski zajmuje pow. 876 km 2, mieszka tu 72 tys. osób. Po³o ony jest zaledwie 50 km od Warszawy, w trzech mezoregionach: Doliny Dolnego Bugu, Miêdzyrzecza om yñskiego i Równiny Wo³omiñskiej, w makroregionie Niziny Œrodkowo-Mazowieckiej. Ca³a powierzchnia nale y do os³ony ekologicznej Polski Zielonych P³uc Polski. Jest to obszar funkcjonalny, wyró niony na terenie pó³nocno-wschodnim kraju w celu ochrony i wykorzystana g³ównie dla potrzeb wypoczynku i turystyki wyj¹tkowo wysokich walorów œrodowiska przyrodniczego. Klimat powiatu wyszkowskiego nale y do Regionu Klimatycznego Wielkich Dolin. Œrednia temperatura roczna wynosi 7,1 C, a œrednia amplituda temperatury 22 C. Okres wegetacyjny trwa od oko³o 5 kwietnia do 29 paÿdziernika. Œrednia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi oko³o 540 mm, przy maximum w miesi¹cach letnich (lipiec 83,5 mm). Pokrywa œnie na zalega ok. 60 dni, przy czym najczêstsze opady œniegu przypadaj¹ na grudzieñ i styczeñ. Wyszków Poviat covers 876 sq. km and is populated by 72,000. It is located only 50 km from Warsaw, in the following mesoregions: the Lower Bug River Valley, the om a Interfluve and the Wo³omin Plain as well as the macroregion of the Central Mazovian Lowland. The entire area is part of the ecological protection zone of Poland called Green Lungs of Poland. It is a functional area, highlighted in the northeast part of the country for protection purposes, used primarily for the needs of recreation and tourism due to its high values of the natural environment. Wyszków Poviat belongs to the Climatic Region of the Great Lowlands of Poland. The average annual temperature is 7.1 C, and the average amplitude is 22 C. The vegetation period lasts from about April 5th to October 29th. The annual precipitation is about 540 mm, featuring maximum rainfall during summer months (July 83.5 mm). Snow cover lasts for ca. 60 days, with the most frequent snowfall in December and January. fot. Jacek Maria Jeliñski Starostwo Powiatowe w Wyszkowie 4

5 fot. Piotr Dybowski fot. Jan Œwiderek Unikatowe wartoœci przyrodnicze i historyczno-krajobrazowe gmin powiatu wyszkowskiego przedstawiaj¹: dobrze zachowany i zanikaj¹cy ju dzisiaj rzadki w skali Europy naturalny charakter krajobrazu swobodnie meandruj¹cej, du ej nizinnej rzeki Bug, du e zró nicowanie i atrakcyjnoœæ przyrodnicza Bugu i jego doliny oraz pradoliny Narwi, wysoki stopieñ zachowania zbiorowisk naturalnych i pó³naturalnych przy niskim stopniu przekszta³ceñ krajobrazu, bogactwo œwiata roœlinnego i fauny, sk³adaj¹ce siê na ogromne zasoby polskie i zagraniczne informacji genetycznej, integracjê przestrzenn¹ z regionem funkcjonalnym os³ony ekologicznej kraju Zielonym P³ucami Polski, zwi¹zki obszaru z wybitnymi postaciami polskiej historii i kultury, jak Cyprian Kamil Norwid, kardyna³ Stefan Wyszyñski. Unique natural, historical and scenic assets of the townships of Wyszków Poviat present: well-preserved and unusually rare in Europe natural character of the local landscape, featuring the freely meandering, expansive, lowland Bug River, high natural diversity and attractiveness of the Bug River and its valley as well as the proglacial stream valley of the Narew River, high level of preservation of natural and semi-natural communities with a low level of landscape transformation, richness of local flora and fauna, which is part of huge Polish and international resources of genetic information, spatial integration with the functional region of the ecological protection zone - Green Lungs of Poland, relations of the area with several outstanding personalities of the Polish history and culture, just to mention Cyprian Kamil Norwid and Cardinal Stefan Wyszyñski. Unikatowe wartoœci przyrodnicze, historyczne i krajobrazowe Unique natural, historical and scenic assets fot. Jacek Maria Jeliñski Starostwo Powiatowe w Wyszkowie 5 POWIAT POVIAT

6 Podró uj¹c po meandrach i starorzeczach nizinnej rzeki Bug Traveling across meanders and backwaters of the lowland Bug River Rzeka Bug to wielka nizinna rzeka o d³ugoœci 772 km (w Polsce 587 km) o ogólnej powierzchni dorzecza w Polsce km 2. Źród³a rzeki Bug znajduj¹ siê na wysokoœci 310 m npm na Wy ynie Podolskiej na Ukrainie, dalej rzeka p³ynie przez Bia³oruœ i Polskê. Od miejscowoœci Brok Bug p³ynie dawn¹ dolin¹ odp³ywow¹ wód lodowcowych tworz¹c liczne meandry i starorzecza zwane bu yskami. Szerokie na m koryto w œrodkowym biegu rzeki posiada w swoim dnie mielizny. Na wysokoœci miejscowoœci Brañszczyk koryto rzeki Bug roztacza najwiêkszy na Ni u Polskim meander zwany Wielkim Ko³em Bugu o promieniu zbli onym do 360 i obwodzie 4,5 km. Do najciekawszych i bardzo interesuj¹cych fitocenoz w skali Europy nale ¹ nadrzeczne ³êgi wierzbowo-topolowe (Salici-Populetum). S¹ one w³aœciwe dolinom du ych rzek nizinnych, i na skutek regulacji dawno zaginê³y w³aœciwie w ca³ej Europie. Pozosta³y tylko w dolinie Bugu, Narwi i czêœciowo Wis³y. Dolina Bugu jest tak e bogata w zbiorowiska roœlinnoœci wodnej, szuwarowej i ³¹kowej. The Bug is a large lowland river with 772 km in length (587 km in Poland). The total area of its basin in Poland is 19,284 sq. km. Riverheads of the Bug River are at an altitude of 310 m above sea level and can be found in the Podolian Upland in the Ukraine. Further, its course follows across Belarus and Poland. Starting from the town of Brok, the Bug flows by a valley formed by receding glacial waters, creating myriad meanders and backwaters called Bu yska. The m wide river channel in the central course of the river features shoals at its bottom. In the area of Brañszczyk the channel of the Bug River features the biggest meander in the Polish Lowland called The Big Circle of the Bug River with a radius close to 360 and 4.5 km in circumference. One of the most interesting phytocoenoses in the region includes willow-poplar riverside carrs (Salici-Populetum). They are characteristic of large valleys of lowland rivers and as a result of regulation they practically perished across Europe. They can be seen today only in the valley of the Bug, Narew and partially the Vistula River. The Bug River Valley also abounds in communities of aquatic and rush-plants as well as meadow vegetation. v Kosaæce (Iris sp) na bu ysku v Wielkie Ko³o Bugu najwiêkszy meander na Ni u Polskim, gmina Brañszczyk fot. Jacek Maria Jeliñski Starostwo Powiatowe w Wyszkowie v Latem zakwitaj¹ grzybienie bia³e (Nymphaea alba) Gm. Brañszczyk 6

7 Dolina Dolnego Bugu stanowi ostojê ornitologiczn¹ o miêdzynarodowej randze, nale y do 10 najwa - niejszych w Polsce ostoi lêgowych awifauny dla 23 gatunków ptaków. W Dolinie Dolnego Bugu wystêpuje znaczna koncentracja: v derkacza (Crex crex) gatunku globalnie zagro onego (250 par lêgowych), v jaskó³ki brzegówki (Riparia riparia) najwiêksza v w Polsce populacja licz¹ca ok par, zimorodka (Alcedo atthis) najwiêksza w Polsce populacja licz¹ca ok. 80 par. Na obszarze rozleg³ej doliny rzeki Bug w celu ochrony jego unikalnych i pierwotnych cech projektowane jest w³¹czenie czêœci powiatu wyszkowskiego (Puszcza Bia- ³a, Puszcza Kamieniecka) do ju istniej¹cego Nadbu añskiego Parku Krajobrazowego. Wyst¹piono tak e o w³¹czenie tego terenu do obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Zgodnie z dyrektywami Ptasi¹ (1979) i Siedliskow¹ (1997) ochronie podlegaæ bêdzie ró norodnoœæ biologiczna naturalnych ekosystemów flory i fauny. v Derkacz (Crex crex) fot. Marcin Karetta i Waldemar Krasowski v The Lower Bug River Valley is an internationally known bird sanctuary, being one of the ten most important breeding grounds of avifauna featuring 23 bird species. The Lower Bug River Valley features a significant concentration of the following birds: v corn crake (Crex crex) a globally endangered species (250 breeding couples), v bank swallow (Riparia riparia) Poland s biggest population numbering ca. 15,000 couples, kingfisher (Alcedo atthis) Poland s biggest population numbering ca. 80 couples. In order to protect unique and original features of the Bug River Valley future plans include incorporation of parts of Wyszków Poviat (Bia³a and Kamieniecka Primeval Forests) into the already existing Landscape Park of the Bug River. A proposition has also been made to include this area in the European Ecological Network Nature In accordance with the Bird (1979) and Habitat (1997) directives the biodiversity of natural ecosystems of flora and fauna will be under protection as well. v Czaple (Ardea cinerea) na zarastaj¹cym starorzeczu Podró uj¹c po meandrach i starorzeczach nizinnej rzeki Bug Traveling across meanders and backwaters of the lowland Bug River v Jaskó³ka brzegówka (Riparia ripara) 7 fot. Wies³aw Czapski Starostwo Powiatowe w Wyszkowie POWIAT POVIAT

8 Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim fot. Jan Œwiderek W granicach Nadbu añskiego Parku Krajobrazowego zidentyfikowano 118 zespo³ów i zbiorowisk roœlinnych czyli oko³o 2/3 formacji zbiorowisk w³aœciwej dla Polski Ni owej. Osiemnaœcie z wyró nionych zbiorowisk to zbiorowiska rzadkie w skali kraju. Tu zaliczamy wczeœniej wymienione ³êgi i wrzosowiska. Na terenie Nadbu- añskiego Parku Krajobrazowego stwierdzono oko³o 1300 gatunków roœlin w tym oko³o 900 gatunków roœlin naczyniowych. Stanowi to oko³o 40% flory Polski i oko³o 70% flory ni u œrodkowego. We florze parku stwierdzono miêdzy innymi 38 gatunków drzew, 59 gatunków krzewów i krzewinek oraz 3 gatunki pn¹czy. Wystêpuje tu tak e wiele chronionych gatunków grzybów i porostów miêdzy innymi: szmaciak ga³êzisty (Sparassis crispa) oraz porosty z rodzaju brodaczka. Obecnoœæ brodaczek wskazuje na jeszcze niewielki stopieñ zanieczyszczenia (ska- enia) powietrza. In the area of the Landscape Park of the Bug River 118 plant groups and communities have been identified, comprising around two-thirds of community formations typical of the Lowland Poland. Eighteen from the distinguished communities are nationally rare assemblies. They include the already mentioned riverside carrs and moorlands. About 1,300 plant species, including some 900 varieties of vascular plants, have been documented in the area of the Landscape Park of the Bug River. It accounts for around 40% of Poland s flora and 70% of the flora of the Central Lowland of Poland. As far as park vegetation is concerned we have to mention 38 varieties of trees, 59 species of shrubs and undershrubs as well as 3 types of climbers. There are also habitats of protected species of mushrooms and lichens, just to mention crested sparassis (Sparassis crispa) as well as lichens of the genus Usnea. The presence of this type of lichens proves about a continually low level of air pollution (contamination) in the area. fot. Jan Œwiderek 8

9 UNIKATOWE WARTOŒCI PRZYRODNICZE, HISTORYCZNE I KRAJOBRAZOWE POWIATU EGO UNIQUE NATURAL, HISTORICAL AND SCENIC ASSETS OF WYSZKÓW POVIAT Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim Legenda / Legend Tereny leœne / Forest grounds Tereny inne / Other grounds Tereny zabudowane / Built-up area Rzeki, stawy, inne wody / Rivers, ponds, other waters Drogi krajowe / Main roads Drogi wojewódzkie / Regional roads Drogi powiatowe / Poviat roads Drogi lokalne / Local roads Drogi inne / Other roads Linie i obiekty kolejowe / Railroad lines and facilities Granice gmin / Township borders Granice powiatu / Poviat borders G³ówny szlak Puszczy Bia³ej / Main trail of the Bia³a Primeval Forest G³ówny szlak Nadbu añskiego Parku Krajobrazowego Main trail of the Landscape Park of the Bug River Inne szlaki / Other trails Szlak leœników / Trail of foresters 9 Obiekty dziedzictwa kulturowego / Regional heritage sites Projektowane rezerwaty przyrody / Projected nature preserves Powierzchniowy pomnik przyrody / Surface natural phenomenon Pomnik przyrody / Natural phenomenon Stadniny koni / Horse stables Projektowany Nadbu añski Park Krajobrazowy Projected Landscape Park of the Bug River Miasto, siedziba powiatu / City, poviat seat Siedziby gmin / Township seats Inne miejscowoœci / Other localities Autor mapy powiatu wyszkowskiego Map of Wyszków Poviat drawn by Jacek Starostka POWIAT POVIAT

10 Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim Lista gatunków chronionych na terenie powiatu wyszkowskiego to 32 gatunki objête ochron¹ ca³kowit¹, 18 gatunków objêtych ochron¹ czêœciow¹ oraz ponad 100 traktowanych jako rzadkie w skali Polski i ponadregionalnie. Do gatunków bardzo rzadkich i gin¹cych w skali Polski nale y zaliczyæ: brzozê nisk¹ (Betula humilis), goÿdzik pyszny (Dianthus superbus), kosaciec syberyjski (Iris sibirica), kruszczyk b³otny (Epipactis palustris), lepnica litewska (Silene lithuanica), m¹cznica lekarska (Arctostaphylos uvaursi), sasanka otwarta (Pulsatilla patent), tajê a jednostronna (Goodyera repens), wid³ak cyprysowaty (Diphasiastrum tristachyum), wid³ak wroniec (Huperzia selago) i zimozió³ pó³nocny (Linnaea borealis). v Bagno Pulwy brzoza niska (Betula humilis), Porz¹dzie, gm. Rz¹œnik The list of species under protection in Wyszków Poviat includes 32 plants under complete protection, 18 plants under partial protection and more than 100 regionally and nationally rare species. Among nationally rare and endangered species we have to mention shrubby birch (Betula humilis), superb pink (Dianthus superbus), Siberian iris (Iris sibirica), marsh helleborine (Epipactis palustris), Silene lithuanica, common bearberry (Arctostaphylos uva-ursi), spreading anemone (Pulsatilla patent), creeping rattlesnake plantain (Goodyera repens), blue ground-cedar (Diphasiastrum tristachyum), fir club-moss (Huperzia selago), and twinflower (Linnaea borealis). v Sosna ko³nierzykowata (Pinus silvestris), Knurowiec, gm. Brañszczyk v Na wydmach Lucynowsko-Mostowieckich wrzosowiska m¹cznicowe (Arctostaphylo-Callunetum), gm. Wyszków i Zabrodzie fot. Wies³aw Czapski Starostwo Powiatowe w Wyszkowie 10

11 Na terenie powiatu wyszkowskiego istnieje 5 projektowanych rezerwatów przyrody. S¹ to: v Fidest rezerwat leœny (ornitologiczny). Celem ochrony s¹ zbiorowiska typowe dla Polski Œrodkowej z bardzo bogat¹ ostoj¹ zwierzyny; v Wrzosowiska m¹cznicowe (Arctostaphylo-Callunetum) na wydmach Lucynowsko-Mostowskich ko³o Wyszkowa rezerwat krajobrazowy. Ochrona wrzosowisk m¹cznicowych jako gin¹cych zbiorowisk w Polsce; v Bagno Pulwy rezerwat krajobrazowy. Pradolina Narwi o zró nicowanej szacie roœlinnej i bogatej florze brzoza niska (Betula humilis), goÿdzik pyszny (Dianthus superbus); v D¹browy ko³o Trzcianki rezerwat leœny. Ochrona d¹browy œwietlistej (Potentillo albae-quercetum) z dobrze zachowan¹ flor¹ pluskwica europejska (Cimicifuga europaea), orlik pospolity (Aquilegia vulgaris); v Knurowiec rezerwat florystyczny. Typowo wykszta³cone zbiorowisko gr¹dowe. Bogata flora: bluszcz pospolity (Hedera helix), wawrzynek wilcze³yko (Daphne mezereum) i zachy³ka oszczepowata (Phegopteris connectilis). Stanowiska sosny ko³nierzykowatej (Pinus silvestris) i starych dêbów (Quercus). Wyszków Poviat will soon feature the following five projected nature preserves, including: v Fidest forest preserve (ornithological). Protection will cover communities typical of Central Poland with a richly represented wildlife refuge; v Bearberry moorlands (Arctostaphylo-Callunetum) at the Lucynowskie-Mostowskie dunes near Wyszków - landscape preserve. Protection of bearberry moorlands as an endangered community in Poland; v Pulwy Peatland landscape preserve. The Narew Proglacial Stream Valley of a diverse plant cover and rich flora shrubby birch (Betula humilis), superb pink (Dianthus superbus); v D¹browy near Trzcianka forest preserve. Protection of a special type of oak forest (Potentillo albae-quercetum) with well-preserved flora European bugbane (Cimicifuga europaea), columbine (Aquilegia vulgaris); v Knurowiec floral preserve. Typically formed dryground forest community. Rich flora: common ivy (Hedera helix), daphne (Daphne mezereum) and long beech fern (Phegopteris connectilis). Sites of Scotch pine (Pinus silvestris) and old oaks (Quercus). v Olsy porzeczkowe projektowany rezerwat leœny, Fidest, gm. Wyszków Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim v Orlik pospolity (Aquilegia vulgaris), d¹browa ko³o Trzcianki, gm. Brañszczyk 11 POWIAT POVIAT

12 Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim Lista projektowanych rezerwatów przyrody nie obejmuje wszystkich planowanych do ochrony terenów. Brak tu takich projektowanych rezerwatów jak Parowy Nadbu añskie w gminie Brañszczyk, bory sosnowe ko³o D³ugosiod³a, czy œródleœne jeziorka i wilgotne bory sosnowe ko³o S³opska. Na terenie powiatu dotychczas nie ma tak e powierzchniowych pomników przyrody. A i pomników przyrody jest zbyt ma³o. Z istniej¹cych pomników przyrody warto wymieniæ chroniony ja³owiec pospolity (Juniperus communis) o obwodzie 66 cm rosn¹cy we wsi Bosewo Stare w gm. D³ugosiod³o. Jednym z najstarszych dêbów szypu³kowych (Quercus rober) jest d¹b Jana z 1471 roku rosn¹cy w D³ugosiodle (obwód 641 cm). Warto by obj¹æ ochron¹ jako powierzchniowego pomnika przyrody stanowisko paprotki zwyczajnej (Polypodium vulgare) w uroczysku Somianka w nadleœnictwie Wyszków-Leszczydó³. Roœnie tam w ogromnych iloœciach ponad 2500 szt. pêdów w tym oko³o 1500 zarodnikuj¹cych. Pomnikami przyrody powinny zostaæ miedzy innymi wszystkie starsze sosny ko³nierzykowate (Pinus silvestris) rosn¹ce na terenie powiatu. Kilka z nich znajduje siê na terenie projektowanego rezerwatu Knurowiec. W oddz. 211 ur. Knurowiec znajduj¹ siê 3 dêby o obwodzie 452, 423 i 370 cm a w oddz. 219 o obwodzie 385 cm. W oddz. 238 tego uroczyska rosn¹ 2 stare lipy o obwodzie 315 cm i 285 cm. The list of planned nature reserves does not include all areas designated for protection. The remaining areas include the Ravines on the Bug River in Brañszczyk Township, Pine Forests near D³ugosiod³o as well as small forest lakes and humid pine forests near S³opsk. The region doesn t feature any surface natural phenomena, having only a few unique natural plant species. From the existing natural phenomena we have to mention a protected common juniper (Juniperus communis) with 66 cm in circumference growing in the village of Bosewo Stare in D³ugosiod³o Township. One of the oldest common oaks (Quercus rober) in the area is John s oak dating back to 1471 growing in D³ugosiod³o (641 cm in circumference). One should also consider protection of the local habitat of adder s fern (Polypodium vulgare) in the Somianka Range in the Wyszków-Leszczydó³ Forest Division as a surface natural phenomenon. The area features abounding communities of this plant, more than 2,500 sprouts, including about 1,500 runners. All old Scotch pipes (Pinus silvestris) growing in the poviat should be also designated as natural phenomena. Several of them are located in the projected Knurowiec preserve. In 211 section of the Knurowiec range there are 3 oaks with 452, 423 and 370 cm in circumference, and in 219 section one oak with 385 cm in circumference. In section 238 of this range there are two old lime trees with 315 cm and 285 cm in circumference. v Paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare) w uroczysku Somianka, w nadleœnictwie Wyszków-Leszczydó³ v Jeden z najstarszych dêbów szypu³kowych (Quercus rober) rosn¹cy w Dêbienicy, gm. D³ugosiod³o fot. Jan Œwiderek 12

13 v Stawy, Knurowiec, gm. Brañszczyk Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim fot. Jan Œwiderek v Park im. Karola Ferdynanda Wazy v Park im. Karola Ferdynanda Wazy fot. Jan Œwiderek v Starorzecze Bugu, Turzyn, gm. Brañszczyk fot. Jan Œwiderek 13 fot. Jan Œwiderek POWIAT POVIAT

14 Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim w w Gatunki objête ochron¹ ca³kowit¹: goÿdzik pyszny (Dianthus superbus) kruszczyk b³otny (Epipactis palustris) w sasanka otwarta (Pulsatilla patent) umieszczone na liœcie roœlin zagro onych, wymienionych w Polskiej Czerwonej Ksiêdze Roœlin wystêpuj¹ na terenie powiatu wyszkowskiego. w w Species under complete protection: superb pink (Dianthus superbus) marsh helleborine (Epipactis palustris) w spreading anemone (Pulsatilla patent) specified on the list of endangered species, itemized in the Polish Red Book of Plants, occurring in Wyszków Poviat. v Kruszczyk b³otny (Epipactis palustris), gatunek chroniony ca³kowicie, wymieniony w Polskiej Czerwonej Ksiêdze Roœlin Zagro onych v Sasanka otwarta (Pulsatilla patent) gatunek chroniony ca³kowicie, wymieniony w Polskiej Czerwonej Ksiêdze Roœlin Zagro onych v GoŸdzik pyszny (Dianthus superbus) gatunek chroniony ca³kowicie, wymieniony w Polskiej Czerwonej Ksiêdze Roœlin Zagro onych, Bagno Pulwy, gm. Rz¹œnik 14

15 Groszek b³otny umieszczony zosta³ na liœcie roœlin zagro onych, wymienionych w Polskiej Czerwonej Ksiêdze Roœlin. Marsh pea was included in the list of endangered plant species, itemized in the Polish Red Book of Plants. v Groszek b³otny (Lathyrus palustris) gatunek rzadki wymieniony w Polskiej Ksiêdze Roœlin Zagro onych w Polsce Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim v Kwiatostan gnieÿnika leœnego v Starzec b³otny 15 POWIAT POVIAT

16 Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim Gatunki objête ochron¹ ca³kowit¹ wystêpuj¹ce w zbiorowiskach roœlinnych powiatu wyszkowskiego: kuku³ka krwista (Dactylorhiza incarnata) lilia z³otog³ów (Lilium martagon) v Kuku³ka krwista (Dactylorhiza incarnata) Species under complete protection occurring in plant communities of Wyszków Poviat: Early marsh orchid (Dactylorhiza incarnata) Turk s cap lily (Lilium martagon) v Lilia z³otog³ów (Lilium martagon) fot. Marek Ciosek Starostwo Powiatowe w Wyszkowie 16

17 Gatunki wystepuj¹ce na terenie powiatu wyszkowskiego objête ochron¹ ca³kowit¹ Goryczka w¹skolistna (Gentiana pneumonanthe) Kosaciec syberyjski (Iris sibirica) Orlik pospolity (Aquilegia vulgaris) v Goryczka w¹skolistna (Gentiana pneumonanthe) Plant species under complete protection growing in Wyszków Poviat: Marsh gentian (Gentiana pneumonanthe) Siberian iris (Iris sibirica) Columbine (Aquilegia vulgaris) Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim v Kosacieæ syberyjski (Iris sibirica) gatunek bardzo rzadki i gin¹cy 17 POWIAT POVIAT

18 Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim Gatunki roœlin wystepuj¹ce na terenie powiatu wyszkowskiego objête ochron¹ ca³kowit¹: goÿdzik piaskowy (Dianthus arenarius) tajê a jednostronna (Goodyera repens) gatunek ca³kowicie borealny zimozió³ pó³nocny (Linnaea borealis) szmaciak ga³êzisty (Sparassis crispa) gr¹ el ó³ty (Nuphar lutea) grzybieñ bia³y (Nymphaea alba) wroniec widlasty (wid³ak wroniec) (Huperzia selago) v GoŸdzik piaskowy (Dianthus arenarius) Plant species under complete protection growing in Wyszków Poviat: sand pink (Dianthus arenarius) creeping rattlesnake plantain (Goodyera repens) completely boreal species twin-flower (Linnaea borealis) crested sparassis (Sparassis crispa) yellow waterlily (Nuphar lutea) common white waterlily (Nymphaea alba) fir club-moss (wid³ak wroniec) (Huperzia selago) v Zimozió³ pó³nocny (Linnaea borealis) v Tajê a jednostronna (Goodyera repens) gatunek ca³kowicie borealny 18

19 Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim v Szmaciak ga³êzisty (Sparassis crispa) v Gr¹ el ó³ty (Nuphar lutea) 19 POWIAT POVIAT

20 Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim v Grzybieñ bia³y (Nymphaea alba) fot. Andrzej Grajczyk v Wroniec widlasty (wid³ak wroniec) (Huperzia selago) 20

21 Gatunki roœlin wystepuj¹ce na terenie powiatu wyszkowskiego objête ochron¹ ca³kowit¹ rzadkie gatunki borów Puszczy Bia³ej: pomocnik baldaszkowy (Chimaphila umbellata) widlicz (wid³ak) sp³aszczony (Diphasiastrum complanatum) wid³ak goÿdzisty (Lycopodium clavatum) widlicz (wid³ak) cyprysowaty (Diphasiastrum tristachyum) znany z kilkudziesiêciu stanowisk w Polsce v Pomocnik baldaszkowaty (Chimaphila umbellata) Plant species under complete protection growing in Wyszków Poviat rare species of coniferous forests of the Bia³a Primeval Forest: bitter wintergreen (Chimaphila umbellata) flat-branch club moss (Diphasiastrum complanatum) running ground pine (Lycopodium clavatum) blue ground cedar (Diphasiastrum tristachyum) known for growing on several sites in Poland v Widlicz (wid³ak) sp³aszczony (Diphasiastrum complanatum) Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim v Wid³ak goÿdzisty (Lycopodium clavatum) v Widlicz (wid³ak) cyprysowaty (Diphasiastrum tristachyum) znany z kilkudziesiêciu stanowisk w Polsce 21 POWIAT POVIAT

22 Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim Gatunki roœlin wystepuj¹ce na terenie powiatu wyszkowskiego objête ochron¹ czêœciow¹ kalina koralowa (Viburnum opulus) kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium) konwalia majowa (Convallaria majalis) naparstnica purpurowa (Digitalis purpura) pierwiosnka lekarska (Primula veris) Gatunki roœlin rzadko wystêpuj¹ce na terenie powiatu wyszkowskiego. Zachy³ka oszczepowata (Phegopteris connectilis) Czosnek k¹towy (Allium angulosum) gatunek wystêpuj¹cy tylko wzd³u du ych rzek v Kalina koralowa (Viburnum opulus) Plant species under partial protection growing in Wyszków Poviat: water elder (Viburnum opulus) yellow everlasting (Helichrysum arenarium) lily of the valley (Convallaria majalis) purple foxglove (Digitalis purpura) cowslip (Primula veris) Rare plant species growing in Wyszków Poviat: long beach fern (Phegopteris connectilis) mouse garlic (Allium angulosum) species growing only alongside big rivers v Konwalia majowa (Convallaria majalis) v Kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium) 22

23 v Naparstnica purpurowa (Digitalis purpura) v Zachy³ka oszczepowata (Phegopteris connectilis) gatunek rzadki w skali kraju Ochrona przyrody w powiecie wyszkowskim v Pierwiosnka lekarska (Primula veris) v Czosnek k¹towy (Allium angulosum) gatunek wystêpuj¹cy tylko wzd³u du ych rzek 23 POWIAT POVIAT

24 Ochrona wrzosowisk m¹cznicowych jako gin¹cych zbiorowisk w Polsce Protection of bearberry moorlands as endangered communities in Poland Miêdzy Mostówk¹ a Lucynowem na po³udnie od Wyszkowa rozci¹ga siê kompleks wydm. Jest on poroœniêty wrzosowiskami, murawami psammofilnymi oraz ró nymi postaciami fitocenoz borowych. Stwierdzono tu obecnoœæ zespo³ów zbiorowisk wrzosowiskowych, murawowych, borów sosnowych od boru suchego do wilgotnego. Ca³y teren ma powierzchniê ok. 480 ha. Na wydmach tych rozci¹ga siê jedno z najwiêkszych wrzosowisk m¹cznicowych (Arctostaphylo - Callunetum) w Polsce, osi¹gaj¹ce obszar ponad 260 ha. Œciœle chroniona m¹cznica lekarska (Arctostaphylos uva - ursi) roœnie tu czêsto p³atami osi¹gaj¹cymi m 2 wœród 348 gatunków roœlin (9 œciœle chronionych, 8 pod czêœciow¹ ochron¹, 29 rzadkich regionalnie), 9 paprotników, 30 gatunków drzew i krzewów. Z wydm Lucynowsko-Mostowieckich rozci¹ga siê rozleg³y krajobraz. Ró nica wzniesieñ wynosi 25 m. S¹ tu dwa naturalne punkty widokowe: wydma w centrum i najwy - sza wydma (114,6 m npm.), z której mo na dostrzec panoramê Wyszkowa. Wiosn¹ stanowiska m¹cznicy rozœwietla konwalia majowa (Convallaria majalis), goÿdzik piaskowy (Dianthus arenarius), a na ³¹kach kwitnie podkolan bia³y (Platanthera bifolia). W maju kwitnie wielka rzadkoœæ w Polsce œrodkowowschodniej kuku³ka plamista (Dactylorhiza maculata) (storczyk). Nieco póÿniej ó³to zakwita janowiec barwierski i kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium). Jesieni¹ wrzosy przeplataj¹ zielone ³any m¹cznicy. Mo na te spotkaæ jaszczurkê zwinkê gatunek ca³kowicie chroniony. Projektowany rezerwat m¹cznicy lekarskiej zosta³ zg³oszony do ujêcia ochron¹ w sieci unijnej przez Wojewódzki Zespó³ Realizacyjny ds. Programu Unii Europejskiej Natura v Wydmy Lucynowsko-Mostowieckie jedno z najwiêkszych wrzosowisk m¹cznicowych (Arctostaphylo - Callunetum) w Polsce 24 fot. Wies³aw Czapski Starostwo Powiatowe w Wyszkowie

25 v M¹cznica lekarska (Arctostaphylos uva - ursi) v M¹cznica lekarska wiosn¹ (Arctostaphylos uva - ursi) A complex of dunes stretches between Mostówka and Lucynów, south of Wyszków. It is covered by moorlands, psammophilic grasses and various forms of coniferous phytocoenoses. In the region we can find communities of moorlands, grasses, pine forests, ranging from dry to humid coniferous forests. The entire area covers ca. 480 ha. The dunes feature one of the most expansive bearberry moorlands (Arctostaphylo - Callunetum) in Poland, reaching an area of over 260 ha. Common bearberry (Arctostaphylos uva - ursi) that is under strict protection grows frequently in habitats stretching across sq. m; it features 348 plant varieties (9 under strict protection, 8 under partial protection, 29 regionally rare species), 9 pteridophytes, 30 varieties of trees and shrubs. The Lucynowsko-Mostowieckie Dunes offer scenic views. The difference in altitudes amounts to 25 m. It has two natural viewing points, including the central dune and the highest dune (114.6 m above sea level), offering a panoramic view of Wyszków. In spring the communities of bearberry feature lily of the valley (Convallaria majalis), sand pink (Dianthus arenarius), whereas lesser butterfly orchid (Platanthera bifolia) blooms at local meadows. In May we can also find such rare species in East Central Poland as heath spotted-orchid (Dactylorhiza maculata). Their blooming period is followed shortly by yellow flowers of common woodwaxen and yellow everlasting (Helichrysum arenarium). In fall green stretches of bearberry intertwine with heather. Here, we can also find sand lizard, which is under strict protection in Poland. The projected preserve of common bearberry was proposed for EU network s protection by the Regional Project Team for the Nature 2000 Program of the European Union. Ochrona wrzosowisk m¹cznicowych jako gin¹cych zbiorowisk w Polsce Protection of bearberry moorlands as endangered communities in Poland v Jesieni¹ wrzosy przeplataj¹ ³any m¹cznic (Arctostaphylos uva - ursi) 25 POWIAT POVIAT

26 Ornitologiczne osobliwoœci powiatu wyszkowskiego Rare bird species in Wyszków Poviat fot. Marcin Karetta i Waldemar Krasowski v Dziêcio³ek (Dendrocopos minor) Dziêki obfitoœci du ych, starych i czêsto podmok³ych drzewostanów (Puszczy Bia³ej i Kamienieckiej) oraz bliskiemu s¹siedztwu rozleg³ych lasów ( ochowskich, Miedzyñskich i Ceranowskich) w powiecie wyszkowskim maj¹ swoje ostoje lêgowe rzadkie gatunki ptaków szukaj¹ce dla siebie kryjówek w najg³êbszych ostêpach leœnych. W szczególnoœci s¹ to: urawie (Grus grus), bociany czarne (Ciconia nigra), or³y bieliki (Haliaeetus albicilla), orliki krzykliwe, s³onki, skowronki borowe i lelki kozodoje. Na skrajach lasów spotkaæ mo na niemal wszystkie nasze pokrzewki oraz dziêcio³y: czarnego, zielonego, œredniego, du ego a tak e dziêcio³ka (Dendrocopos minor) i krêtog³owa. Thanks to an abundance of big, old and frequently water-logged forest stands (Bia³a and Kamieniecka Primeval Forests) and an immediate proximity of vast woods ( ochowskie, Miedzyñskie and Ceranowskie) Wyszków Poviat features a host of breeding grounds of rare bird species that look for hiding sites in deep woods. The most popular birds include crane (Grus grus), black stork (Ciconia nigra), white-tailed eagle (Haliaeetus albicilla), lesser spotted eagle, woodcock, wood lark, and nightjar. At the edges of woods we can find all types of warblers and woodpeckers, including black, green, middle spotted, great spotted and lesser woodpecker (Dendrocopos minor) as well as northern wryneck. v Bocian czarny (Ciconia nigra) 26 fot. Marcin Karetta i Waldemar Krasowski

27 Ornitologiczne osobliwoœci powiatu wyszkowskiego Rare bird species in Wyszków Poviat v Orze³ bielik (Haliaeetus albicilla) fot. Marcin Karetta i Waldemar Krasowski v W najg³êbszych ostojach leœnych szukaj¹ sobie kryjówek urawie (Grus grus) Fidest projektowany rezerwat ornitologiczny Gm. Wyszków fot. Wies³aw Czapski Starostwo Powiatowe w Wyszkowie 27 POWIAT POVIAT

28 Ornitologiczne osobliwoœci powiatu wyszkowskiego Rare bird species in Wyszków Poviat Meandruj¹cy Bug ka dej wiosny przyci¹ga bardzo du ¹ liczbê ptaków przelotnych, dla których szeroko wylewaj¹ca rzeka jest idealnym miejscem odpoczynku i erowania podczas wêdrówki z dalekich zimowisk. Wczesn¹ wiosn¹, na rozlewiskach Bugu i Liwca mo na zobaczyæ w wielkim zagêszczeniu przeró ne gatunki ptaków siewkowatych oraz rzadko spotykanych mew a stada dzikich gêsi i kaczek licz¹ sobie tysi¹ce sztuk! Wraz z nimi pojawiaj¹ siê stada batalionów, kormoranów i ³abêdzi. Prócz pospolitych ³abêdzi niemych (Cygnus olor) znanych z parków, spotkaæ tu mo na tak e bardzo rzadkie ³abêdzie krzykliwe i czarnodziobe. Liczne, mocno zarastaj¹ce starorzecza Bugu wraz z s¹siaduj¹cymi z nimi ³êgami stwarzaj¹ bardzo dobre warunki dla ptaków zak³adaj¹cych gniazda w dolinach rzek, œrodowiskach bagiennych i ³¹kowych. Oprócz ca- ³ej masy pospolitych gatunków, szczególnie licznie gnieÿdzi siê tu jaskó³ka brzegówka (Riparia ripara) znajduj¹ca w wysokich, nadbu añskich skarpach idealne miejsca na swoje kolonie lêgowe. W podobnych miejscach nierzadko zobaczymy szmaragdowo-niebieskiego zimorodka (Alcedo atthis) a na stawach i wolno p³yn¹cych odnogach bywaj¹ czaple bia³e a gnie d ¹ siê czaple siwe, perkozy dwuczube i rdzawoszyje, perkozki, rybitwy czarne, rzeczne i bia³oczelne, kaczki krzy ówki, p³askonosy i czernice, kokoszka wodna, b¹k, tracz nurogêœ, wodnik, gêsi gêgawy, remiz (Remiz pendulinus), s³owiki i wiele, wiele innych. The meandering Bug River attracts a great number of migrating birds, for which the broad river is a perfect site for rest and preying during passages from distant wintering grounds. In early spring, in the broads of the Bug and Liwiec Rivers we can notice crowds of birds, including various species of plovers and rarely seen mews. Flocks of wild geese and ducks number several thousand of birds! Along with them we can find flights of ruffs, cormorants and swans. Beside common mute swans (Cygnus olor) known from parks, we can also notice very rare whooper swans and tundra swans. Numerous, densely afforested backwaters of the Bug River along with the adjacent marshy meadows provide great conditions for the birds nesting in river valleys as well as peatland and meadow environments. Besides flocks of popular birds the area features nests of bank swallow (Riparia ripara) that finds perfect sites for its breeding colonies in high scarps of the Bug River. In similar places we can frequently find emerald and blue kingfisher (Alcedo atthis). Ponds and slowly flowing river arms feature white egret as well as nests of common heron, great crested grebe and red-necked grebe, little grebe, black tern, river tern, little tern, mallard, shoveler, tufted duck, moorhen, bittern, goosander, water rail, gray lag goose, penduline tit (Remiz pendulinus), nightingale and many, many other birds. v Meandruj¹cy Bug przyci¹ga ptaki przelotne ³abêdŸ niemy, (Cygnus olor) autor Andrzej Grajczyk fot. Andrzej Grajczyk 28