Polska nauka w indeksie Hirscha

Transkrypt

1 brze cytowane. Lepiej ocenia on badaczy typu Adam Małysz niż Wojciech Fortuna. Indeks Hirscha nie zależy od czasopisma, w którym praca się ukazała. Jedynym kryterium jest liczba cytowań. Zarzutem formułowanym pod jego adresem jest to, że w ogólnym odczuciu nie doszacowuje dorobku naukowego uczonego, którego jedna lub kilka publikacji cytowanych było kilka tysięcy razy. Praca Piotra Chomczynskiego w Analytical Biochemistry cytowana była prawie 57 tysięcy razy, ale podnosi ona autorowi indeks Hirscha tylko o jeden punkt, podobnie jak publikacja cytowana kilkadziesiąt razy 3. Należy jednak dodać, że liczba osób, których prace cytowane były kilka tysięcy razy jest bardzo mała i dlatego ta niedoskonałość indeksu Hirscha dotyczy niewielkiej grupy osób. Inny zarzut wynika z faktu, że duże instytucje naukowe publikują zwykle więcej prac naukowych i dlatego uzyskują większą wartość indeksu Hirscha. W tym roku ukazała się publikacja J.-F. Molinariego i A. Molinariego, w której autorzy proponują nowy sposób obliczania indeksu Hirscha dla instytucji naukowych; uwzględnia on wtedy liczbę publikowanych prac 4. Autorzy słusznie zakładają, że liczba pubprof. Ryszard Kierzek Polska nauka w indeksie Hirscha zestawienie ocen parametrycznych wybranych polskich uczelni wyższych oraz instytutów naukowych Polskiej Akademii Nauk 2005 roku Jorge E. Hirsch, amerykański W fizyk z University of California w San Diego, zaproponował nowy sposób oceny parametrycznej dorobku naukowego 1. Wyraża się liczbą opartą o ilość cytowań, równocześnie zawierającą w sobie ocenę dorobku naukowego rozumianą jako zdolność publikowania dobrze cytowanych prac. Oznaczona jest ona jako h i powszechnie nazywana indeksem Hirscha. Zgodnie z definicją indeks Hirscha (h) jest to liczba publikacji, które cytowane były co najmniej h razy. Przykładowo, indeks Hirscha 30 oznacza, że 30 prac z wszystkich opublikowanych było cytowanych minimum 30 razy. Za pomocą indeksu Hirscha można dokonać oceny dorobku naukowego jednej osoby, ale również grupy osób, na przykład pracowni, instytutu, uczelni czy wręcz całego kraju. Ostatnio pojawiło się opracowanie przypisujące indeks Hirscha poszczególnym czasopismom naukowym. Jest to ocena podobna do impact factor, lecz nadto informująca, ile publikacji z danego czasopisma w danym roku było cytowanych h i więcej razy 2. Atrakcyjność indeksu Hirscha wynika z faktu, że dobrze oddaje zdolność danej osoby (czy grupy naukowców) do systematycznego publikowania prac, które są do- 1 J. E. Hirsch, An index to quantify an individual s scientifi c output, Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA, 102, (2005) 2 T. Braun, W. Glanzel, A. Schubert, A Hirsch-type index for journals, Scientometrics, 69, (2006) 3 P. Chomczynski, N. Sacchi, Single-step method of RNA isolation by acid guanidinium thiocyanate phenol chloroform extraction, Analytical Biochemistry, 162, (1987) 4 J.-F. Molinari, A Molinari, A new methodology for ranking scientifi c institutions, Scientometrics, 75, (2008) 29

2 likowanych prac jest zależna od wielkości instytucji naukowej. Na podstawie badań modelowych proponują indeks Hirscha oznaczony h m, który połączony jest z indeksem Hirscha i liczbą publikacji następującą zależnością h m =h/n 0,4, gdzie h m oznacza zmodyfikowany indeks Hirscha, h indeks Hirscha, a N liczbę publikacji. Wartość h m nie jest liczbą całkowitą, im wyższa wartość h m, tym lepsza ocena dorobku naukowego instytucji naukowej. Inne proste i popularne sposoby oceny dorobku naukowego to: ogólna liczba publikacji zaletą tej metody jest ocena produktywności autora, ale nie wskazuje na jakość naukową publikowanych prac; całkowita liczba cytowań zaletą jest mierzalna ocena dorobku naukowego, ale zawodzi w sytuacjach, gdy zdecydowana liczba cytowań pochodzi z jednej czy kilku publikacji; liczba istotnych prac brak ustalonej definicji istotnych prac, mogą to być prace cytowane 50 lub 100 razy lub każdą dowolnie wybraną ilość razy; sumaryczna ilość cytowań X najlepszych publikacji brak uzasadnionej definicji liczby X. Poniżej przedstawiam ocenę parametryczną wybranych uczelni wyższych i instytutów naukowych Polskiej Akademii Nauk. Opracowanie zostało dokonane w kwietniu i maju 2008 roku, za okres 35 lat, na podstawie następujących baz danych Institute of Scientific Information (ISI, Philadelphia): Science Citation Index Expanded (za okres ), Social Sciences Citation Index (za okres ) oraz Arts and Humanities Citation Index (za okres ). Baza ISI zawiera jedynie dane o publikacjach zamieszczonych w czasopismach z listy filadelfijskiej, obejmującej około sześciu tysięcy czasopism. Analizy bazy ISI dokonywano poprzez afiliację autora (czy autorów) publikacji do określonej polskiej instytucji naukowej. Pewne błędy w przeszukiwaniu bazy ISI (oceniane na 2 3%) mogą wynikać z tego, że w różnych publikacjach nazwa tej samej instytucji naukowej była często inaczej formułowana. Dotyczyło to zwłaszcza uczelni wyższych i zdarzały się przypadki, że ta sama uczelnia w bazie danych ISI figurowała pod 5 7 różnymi nazwami. Program ISI pozwala jednak na zsumowanie poszczególnych danych i w takiej formie był użyty na dalszych etapach analizy. W tabeli 1 zestawiono instytuty naukowe PAN i wyższe uczelnie, których dorobek naukowy oceniany indeksem Hirscha wyniósł 30 i więcej. Z polskich instytucji naukowych indeks Hirscha równy 30 punktom i wyżej uzyskało 16 instytutów PAN (na 79 instytutów i zakładów naukowych) oraz 28 uczelni wyższych (na około 120 istniejących w Polsce). W tabeli instytuty naukowe PAN i uczelnie wyższe zostały zgrupowane osobno i ułożone według malejących wartości uzyskanego indeksu Hirscha. Został on obliczony na podstawie baz ISI danych dotyczących prac opublikowanych od roku 1973 do kwietnia maja Dodatkowo zebrano także dane dotyczące publikacji pochodzące z tych samych instytucji naukowych od roku 2000 do kwietnia maja Jest rzeczą oczywistą, że publikacje te uwzględnione są w zestawieniach sporządzonych od roku Zestawienie danych za osiem ostatnich lat pozwala ocenić tendencje ich rozwoju naukowego. W obu przedziałach czasowych zestawiono całkowitą liczbę publikacji posiadających afiliację danej instytucji naukowej (kolumna liczba publikacji ), całkowitą liczbę cytowań publikacji (kolumna cał- 30 BIULETYN MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO

3 kowita liczba cytowań ). W zestawieniu za lata podano także średnią liczbę cytowań przypadającą na publikację (kolumna średnia cytowań/publikację ), ponadto indeks Hirscha obliczony dla wszystkich publikacji za ten okres (kolumna Indeks h ) oraz zmodyfikowany indeks Hirscha, który uwzględnia wielkość instytucji naukowej (kolumna Indeks h m ). Nie jest celem niniejszego artykułu porównywanie ze sobą poszczególnych instytucji naukowych i krytyczna ich ocena. Koń jaki jest, każdy widzi. Są instytucje trochę lepsze (określenie trochę bierze się z ich porównania z uczelniami europejskimi i światowymi), trochę gorsze i całkiem słabe. Z analizy danych wynika, że od 1973 roku do kwietnia maja 2008 opublikowano prac naukowych z afiliacją polskiej instytucji naukowej. W okresie było prac, w latach W okresie opublikowano prac, a od 2001 do kwietnia maja prac. Daje to około 220 publikacji rocznie na milion mieszkańców za cały ten okres, ale już około 400 prac za ostatnie siedem lat. Z ogólnej liczby publikacji (21,9%) pochodziło z instytutów PAN, wśród których absolutnym liderem jest Instytut Fizyki PAN (10 926, czyli 3,8%). Spośród uczelni wyższych najwięcej publikacji pochodziło z Uniwersytetu Warszawskiego (21 000; 7,3%), Uniwersytetu Jagiellońskiego (18 008; 6,3%), Uniwersytetu Wrocławskiego (10 945; 3,8%), Uniwersytetu Adama Mickiewicza (10 553; 3,7%) oraz Politechniki Warszawskiej (8 764; 3,1%). W największych uniwersytetach 60 85% opublikowanych prac stworzono na wydziałach fizyki, chemii i biologii. Ich udział w całkowitej liczbie cytowań był jeszcze wyższy i sięgał nawet 78 95%. Analiza liczby opublikowanych prac i ich cytowań pokazuje, że konkretne uczelnie wyspecjalizowały się w pewnych dziedzinach. Na Uniwersytecie Warszawskim szczególnie silna jest fizyka (7 828 publikacji, cytowań) i chemia (6 308, ); na Uniwersytecie Jagiellońskim chemia (4 297, ), fizyka (5 759, ) i biologia (1 768, ); na Uniwersytecie Wrocławskim chemia (5 168, ) i fizyka (3 151, ), a na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza chemia (4 873, ) i fizyka (3 581, ). Udział publikacji z nauk ścisłych powstałych w instytutach PAN jest niewspółmiernie wysoki w stosunku do liczby zatrudnionych pracowników naukowych. W Polsce od 1973 roku opublikowano prac z dziedziny chemii, z czego (20,7%) pochodziło z instytutów PAN. Jeszcze większy jest udział instytutów PAN w pracach z dziedziny fizyki (23 085; 33,7%) i biologii (5 262; 32,9%). Łącznie na publikacji z dziedziny chemii, fizyki i biologii (27,5%) pochodziło z instytutów PAN. Porównanie liczby opublikowanych prac, liczby ich cytowań oraz indeksu Hirscha rzadko układa się w spójny sposób. Istnieją instytuty naukowe PAN i wyższe uczelnie, które publikują więcej prac, ale nie zawsze są one często cytowane. Porównanie średniej liczby cytowań publikacji pokazuje, że powyżej dziesięciu cytowań uzyskuje bardzo niewiele instytucji naukowych tylko 12 instytutów naukowych PAN (osiem umieszczonych jest w tabeli 1) oraz jedynie Uniwersytet Warszawski mogą pochwalić się cytowaniami przeciętnej publikacji powyżej

4 Tabela 1. Analiza publikacji wybranych instytutów Polskiej Akademii Nauk i uczelni wyższych za okres od 1973 do kwietnia maja 2008 Nazwa instytucji Liczba publikacji Całkowita liczba cytowań Średnia cytowań/ publikację Indeks h Indeks h m Liczba publikacji Całkowita liczba cytowań Instytut Fizyki PAN , , ,72 Instytut Chemii Fizycznej PAN , , ,46 Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN , , ,09 Instytut Chemii Organicznej PAN , , ,64 Instytut Biologii Doświadczalnej PAN , , ,04 Instytut Biochemii i Biofizyki PAN , , ,32 Instytut Farmakologii PAN , , ,05 Instytut Chemii Bioorganicznej PAN , , ,14 Instytut Fizyki Jądrowej PAN , , ,49 Instytut Medycyny Doświadczalnej PAN , , ,45 Instytut Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN , , ,28 Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni PAN , , ,73 Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN , , ,44 Instytut Fizyki Molekularnej PAN , , ,29 Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN , , ,12 Instytut Matematyczny PAN , , ,19 Polska Akademia Nauk (liczona jako całość) , , ,32 Uniwersytet Warszawski , , ,01 Uniwersytet Jagielloński , , ,75 Politechnika Warszawska , , ,66 Uniwersytet Wrocławski , , ,52 Uniwersytet Gdański , , ,74 Warszawski Uniwersytet Medyczny , , ,72 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza , , ,31 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej , , ,20 Uniwersytet Mikołaja Kopernika , , ,48 Uniwersytet Medyczny w Łodzi , , ,49 Politechnika Łódzka , , ,05 Uniwersytet Łódzki , , ,49 Akademia Medyczna w Gdańsku , , ,56 Uniwersytet Śląski , , ,51 Politechnika Wrocławska , , ,08 Politechnika Gdańska , , ,50 Akademia Górniczo-Hutnicza , , ,15 Politechnika Poznańska , , ,64 Uniwersytet Medyczny w Poznaniu , , ,24 Politechnika Śląska , , ,28 Uniwersytet Medyczny w Lublinie , , ,23 Pomorska Akademia Medyczna , , ,94 Śląski Uniwersytet Medyczny , , ,48 Uniwersytet Medyczny w Białymstoku , , ,38 Politechnika Szczecińska , , ,25 Akademia Medyczna we Wrocławiu , , ,48 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu , , ,22 Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego , , ,36 Indeks h Indeks h m 32 BIULETYN MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO

5 Porównanie ocen parametrycznych instytucji naukowych z Polski i innych krajów Europy oraz Australii, Kanady, Indii, Japonii, Chin i Stanów Zjednoczonych plasuje nasz kraj na 20 miejscu 5. Ze względu na wybór jako referencyjne krajów naukowo bardzo silnych, można z dużą dozą pewności powiedzieć, że przedstawione porównanie ma charakter ogólnoświatowy. Z liczących się krajów autorzy nie uwzględnili w zestawieniu jedynie Rosji. Podczas przeprowadzania wspomnianej analizy, ze względu na wielkość bazy danych autorzy ograniczyli się do lat Polska jako kraj uzyskała indeks h równy 146 i jest to tylko 19,5% wartości indeksu Hirscha pierwszych na liście USA (indeks Hirscha równy 749). Ponieważ zestawienie przeprowadzono w 22 dyscyplinach naukowych, ciekawe wydaje się porównanie, w którym wartość obliczonego indeksu Hirscha dla Polski jest najbliższa liderowi w danej grupie. Analiza pokazuje, że tylko w fizyce (34,3%) i naukach inżynieryjnych (28,3%) wartość polskiego Hirscha najmniej odbiega od indeksu lidera. Również porównanie wartości indeksu Hirscha dla fizyki (Polska 110/lider grupy 321), nauk medycznych (69/517), nauk inżynieryjnych (41/145), chemii (39/324) z indeksem Hirscha dla całej Polski (równym 146) sugeruje, że te cztery dyscypliny są głównymi udziałowcami w polskim indeksie Hirscha. Innym sposobem oceny publikacji polskich instytucji naukowych (zwłaszcza uczelni) jest ich porównanie z analogicznymi szkołami wyższymi Europy. Najbardziej popularne są dwa rankingi uczelni wyższych: tzw. lista szanghajska, opracowana przez Institute of Higher Education Shanghai Jiao Tong University, a druga to Webometrics Ranking of World Universities, opracowana przez Spanish National Research Council. Na całkowitą ocenę uczelni wyższych dokonaną przez oba zespoły składa się wiele elementów, wśród których poziom naukowy prowadzonych w nich badań stanowi jedynie 20 40% całkowitej oceny danej uczelni. W tabeli 2 umieszczono dane dotyczące publikacji naukowych powstałych w wybranych europejskich uczelniach wyższych od roku 2000 do maja Wybór takiego okresu pozwala porównać ich publikowalność z wybranymi instytutami PAN i uczelniami wyższymi za ten sam okres. Podobnie jak w tabeli 1 zestawiono całkowitą liczbę prac naukowych, sumaryczną liczbę ich cytowań, indeks Hirscha oraz zmodyfikowany indeks Hirscha za ten sam okres. W górnej części tabeli zestawiono dane dotyczące publikacji 10 uczelni europejskich zajmujących miejsca do 1 do 100, w przedziałach co 10 miejsc według Webometrics Ranking of World Universities. W dolnej części tabeli znajdują się inne uczelnie europejskie, ze szczególnym naciskiem na kraje sąsiadujące, podobne wielkością do Polski. Ponieważ zarówno lista szanghajska, jak i hiszpańska opierają się na wielu składnikach, w których ocena poziomu naukowego stanowi jedynie 20 40% sumarycznej oceny, to porównanie z danymi zawartymi w tabeli 2 jest w kilku miejscach rozbieżne. Z porównania danych w obu tabelach widać wyraźnie, że z polskich uczelni wyższych jedynie uniwersytety Warszawski i Jagielloński znajdowały się w grupie średnich uczelni wyższych Europy pod względem indeksu Hirscha. Jednakże oba uniwersytety nie znalazły się w gronie pierwszych stu najlepszych uczelni Europy. 5 E. Csajbok, A. Berhiidi, L. Vasas, A. Schubert, Hirsch-index for countries based on Essential Science Indicators data, Scientometrics, 73, (2007) 33

6 Tabela 2. Porównanie ocen parametrycznych wybranych uczelni europejskich od roku 2000 do maja 2008 Nazwa uczelni Liczba publikacji Liczba cytowań Indeks h Indeks h m University of Cambridge 1 miejsce ,76 Royal Institute of Technology 10 miejsce ,74 University of Bologna 20 miejsce ,87 Lomonosov State University 30 miejsce ,20 University of Leeds 40 miejsce ,01 University of Trier 50 miejsce ,00 Free University of Amsterdam 60 miejsce ,41 Technical University Dresden 70 miejsce ,92 Polytechnic University of Catalonia 80 miejsce ,48 University of Granada 90 miejsce ,48 University of Innsbruck 100 miejsce ,50 University of Frankfurt 71 miejsce ,64 University of Amsterdam 17 miejsce ,42 Charles University at Prague 24 miejsce ,60 University of Budapest ,34 Humboldt University 27 miejsce ,46 Free University Berlin 34 miejsce ,25 University of Vilnius ,46 University of Helsinki 4 miejsce ,48 University of Oslo 5 miejsce ,14 University of Copenhagen 48 miejsce ,22 Karolinska Institute ,40 Catholic University Leuven 58 miejsce ,02 University of Vienna 16 miejsce ,12 University of Porto 87 miejsce ,75 University of Athens ,55 University of Ljubljana ,43 Comenius University ,52 University of Tartu ,87 Latvian State University ,65 Nie jest celem tego zestawienia formułowanie zdecydowanych wniosków, jak sprawić, aby polskie prace naukowe były częściej cytowane. Wsparcie finansowe ze strony państwa jest tak oczywiste, że nie wymaga żadnych uzasadnień. Poza nim dwa argumenty wydają się rzadko podnoszone w dyskusjach środowiska naukowego. Pierwszym z nich jest brak systemu, który uwzględniałby naturalny wynikający z biologii fakt, że aktywność naukowa każdego uczonego nie jest taka sama przez cały okres pracy zawodowej i powinien przekładać się na ilość powierzchni laboratoryjnej czy etatów pozostających do jego dyspozycji. Drugi to brak wielomiesięcznych staży naukowych samodzielnych pracowników naukowych w dobrych ośrodkach naukowych, rodzaj sabbatical istniejącego na przykład w Stanach Zjednoczonych. Rozległy sposób przeprowadzenia analiz parametrycznych badań naukowych w Polsce pozwala na sformułowanie kilku wniosków: 34 BIULETYN MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO

7 1. Większość polskich publikacji (rzędu 75%) pochodzi z instytutów PAN i uczelni wyższych. Analiza liczby publikacji za okres pokazuje, że z aż (63,6%) publikacji pochodziło z 20 najlepszych instytucji naukowych (PAN liczona jest jako jedna instytucja naukowa, pochodziło z niej prac (20,2%). 2. Udział poszczególnych dyscyplin w ogólnej liczbie prac naukowych jest bardzo różny. W latach w chemii opublikowanych zostało prac, które cytowane były razy, uzyskany indeks Hirscha wyniósł 83 (stosowany dalej zapis oznacza: liczba publikacji/liczba cytowań/indeks h), fizyce / /108, biologii 6 334/54 125/74, naukach medycznych / /89, matematyce 3 666/8 328/23, naukach inżynieryjnych 9 935/27 932/36 i naukach informatycznych 3 875/9 376/ Zwykle około 75% liczby cytowań i publikacji wliczanych do indeksu Hirscha instytucji pochodzi od jej 3 5 naukowców. Można z ogromną dozą pewności powiedzieć, że obecne osiągnięcia nauki polskiej mierzone indeksem Hirscha to wynik działalności około 150 osób. 4. Zdecydowana większość (ponad 90%) najczęściej cytowanych publikacji jest wynikiem współpracy z zagranicznymi ośrodkami naukowymi. Analiza dokonań z okresu pokazuje, że pośród 100 najczęściej cytowanych prac tylko dwie powstały całkowicie w polskiej instytucji, a reszta we współdziałaniu z zagranicznym ośrodkiem naukowym. W tabeli 1 zostały przedstawione dane parametryczne dotyczące publikacji tylko 15 instytutów Polskiej Akademii Nauk i 28 uczelni wyższych tych, których indeks Hirscha za lata wyniósł co najmniej 30. Analiza została przeprowadzona dla wszystkich 79 instytutów PAN i 52 uczelni wyższych, które w rankingach różnych czasopism uzyskiwały wyższe lokaty. Równocześnie z ukazaniem się tego artykułu na stronie internetowej Instytutu Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu ( zostanie zamieszczona pełna lista obejmująca wszystkie analizowane instytucje naukowe. Będzie to rozszerzona wersja tabeli 1, także z podaną liczbą cytowań w poszczególnych latach od 2000 do 2008, a dla 15 uczelni wyższych dodatkowo będą informacje o liczbie publikacji, liczbie cytowań i uzyskanej wartości indeksu Hirscha dla wydziałów fizyki, chemii i biologii. Prof. RYSZARD KIERZEK jest kierownikiem pracowni Chemii RNA w poznańskim Instytucie Chemii Bioorganicznej Polskiej Akademii Nauk. Prowadzi badania związane z chemiczną syntezą, badaniem termodynamiki i struktury RNA oraz wykorzystaniem oligonukleotydów do modulacji aktywności biologicznej RNA. Uczestniczył w badaniach, które doprowadziły do opracowania reguł przewidywania struktury drugorzędowej RNA. W latach był w zespole 24 recenzentów Human Frontier Science Program, organizacji powołanej dla rozwoju nauki przez państwa grupy G7. Jest autorem 105 publikacji cytowanych ponad razy, indeks Hirscha