Rola hałd pogórniczych w utrzymaniu regionalnej różnorodności florystycznej Górnego Śląska

Transkrypt

1 KATARZYNA BZDĘGA*, ANDRZEJ PASIERBIŃSKI*, DAMIAN CHMURA** *Katedra Botaniki Systematycznej, Uniwersytet Śląski, Katowice, ul. Jagiellońska 28 **Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Rola hałd pogórniczych w utrzymaniu regionalnej różnorodności florystycznej Górnego Śląska 1. Wstęp. Region konurbacji górnośląskiej należy do obszarów, na których antropogeniczne przekształcenia środowiska przyrodniczego osiągają niespotykane rozmiary. Przyczyną tego stanu jest między innymi wydobywanie na powierzchnię górnokarbońskich łupków i piaskowców razem z pozyskiwaniem węgla kamiennego, warunkującego rozwój energetyki oraz różnych dziedzin przemysłu ciężkiego. W wyniku eksploatacji złóż mineralnych dochodzi do zmian rzeźby powierzchni, czego wyrazem jest powstawanie wypukłych form terenu, utworzonych przez człowieka (hałdy, zwałowiska, nasypy, śmietniska), a także pośrednio - form wklęsłych terenu (zapadliska pourobkowe, osadniki, rowy, wykopy, odkrywki). W wyniku tych procesów zniszczeniu ulega naturalna pokrywa roślinna, a w jej miejsce powstaje nowa, o charakterze synantropijnym (Szczypek 1997). Hałdy pogórnicze powstają na skutek wydobywania i składowania znacznych ilości skały płonnej, w procesie eksploatacji węgla. W ten sposób tworzą się rozległe obszary pozbawione warstwy próchniczej, których podłoże stanowią głównie łupki karbońskie. Wśród wielu gatunków roślin naczyniowych zasiedlających sukcesywnie zwałowiska pogórnicze, pojawiają się również rośliny wrażliwe na czynniki antropogeniczne, w tym chronione i rzadkie w skali regionu. Chronione i rzadkie gatunki roślin 17

2 Rye. 1. Lokalizacja badanych obiektów (H1-H9) na terenie konurbaacji górnośląskiej - Localization of the examined objects (H1-H9) in the area of the Upper Silesian Conurbation były już obiektem wcześniejszych badań jednak głównie w odniesieniu do pełnej skali siedlisk i większych terenów takich jak: województwo śląskie (Bernacki i in. 2000) Górny Śląsk (Parusel i in. 1996) Górnośląski Okręg Przemysłowy (Tokarska-Guzik i in. 2001), oraz wybranych siedlisk antropogenicznych (Woźniak, Kompała 2000). Pomimo trudnych warunków glebowych i wodnych panujących na hałdach pogórniczych, rzadkie gatunki mogą stać się stałym elementem flory, co niewątpliwie przyczyniłoby się do zwiększenia różnorodności biologicznej regionu Górnego Śląska. Celem prezentowanych tu badań było ustalenie udziału gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich w składzie flory wybranych hałd pogórniczych regionu górnośląskiego i ich roli w utrzymywaniu różnorodności biologicznej badanego terenu. 2. Metodyka badań. Region Górnego Śląska jest kojarzony przede wszystkim z górnictwem i obecnością wielu hałd poprzemysłowych (zwłaszcza pogórniczych). Jednakże tylko nieliczne z nich są nadal czynne i użytkowane jako zwałowiska odpadów przemysłowych. W ostatnich latach większość hałd została poddana rozbiórce, a pochodzący z nich materiał wykorzystuje się między innymi przy budowie dróg i autostrad. W związku z tym, niewiele obiektów spełniało kryteria, jakimi kierowali 18

3 się autorzy przy ich wyborze do badań florystycznych. W sferze zainteresowań znalazło się 9 hałd pogórniczych, mających wiek powyżej 25 lat od momentu zakończenia zwałowania. Przyjęto, że taki okres czasu był potrzebny, aby powstały na nich warunki umożliwiające wykształcenie się roślinności spontanicznej. Na większości badanych hałd pogórniczych (7 obiektów), po zaprzestaniu eksploatacji przeprowadzono rekultywację, polegającą głównie na introdukcji obcych i rodzimych gatunków drzewiastych (tab.l). Badaniami objęto podstawy, wierzchowiny oraz zbocza dziewięciu hałd na terenie trzech miast: Jaworzna (6 obiektów), Rudy Śląskiej (1 obiekt) i Mikołowa (2 obiekty) (ryc. 1). Status ochronny gatunków roślin podano wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. (Dz.U ), natomiast status zagrożenia gatunków przyjęto za Czerwoną Listą Roślin Naczyniowych Górnego Śląska (Parusel i in. 1996). Nazewnictwo łacińskie roślin podano wg Mirka i in. (2002), a przynależność syntaksonomiczną według Matuszkiewicza (2002). Ponadto podano wskaźnikowe gatunki starych lasów za Dzwonko i Loster (2001). 3. Opis badanych obiektów. Wśród 9 badanych hałd pogórniczych 6 znajduje się na terenie Jaworzna. Obiekty oznaczone jako HI, H2 są najstarsze i należą do Kopalni Węgla Kamiennego (KWK) Jan Kanty" i znajdują się na przeciwległych stronach ulicy Szczotki. Każda z nich posiada taką samą powierzchnię (0,47 ha), a ich czas powstania i okres zwałowania datuje się na lata (tab. 1). Hałdy H3-H6 należące do KWK Jaworzno" pochodzą z późniejszego okresu. Były one zwałowane w okresie międzywojennym, aż do wczesnych lat 70. XX wieku. Materiałem zwałowanym były: skała płonna, żużel paleniskowy, gruz budowlany, a w przypadku obiektu H4, znajdującego się w pobliżu Zakładu Chemicznego Organika - Azot", także odpady przemysłowe tego przedsiębiorstwa. Na hałdach tych rekultywacja polegała na wprowadzeniu gatunków leśnych z przewagą drzew liściastych. Na terenie Rudy Śląskiej w dzielnicy Kochłowice, usytuowana jest hałda H7 o powierzchni blisko 12 ha, należąca do KWK Halemba". Była ona zwałowana w latach Zbudowana jest z różnego rodzaju łupków. W rekultywacji nasadzono głównie drzewa liściaste. Na granicy Katowic, Rudy Śląskiej oraz Mikołowa zlokalizowana jest największa hałda (ponad 118 ha), stanowiąca drugi 19

4 10 Tab. 1. Ogólna charakterystyka badanych obiektów - General characteristics of the examined objects Numer obiektu Number of object Lokalizacja Localization Kopalnia Coal mine Powierzchnia [ha] Area [ha] Okres zwałowania Time of heaping Wiek obiektu Age of object Otoczenie Vicinity 1 HI H2 H3 H4 H5 H6 2 Jaworzno - Dąbrowa Narodowa Jaworzno - Śródmieście Jaworzno 3 KWK Jan Kanty" KWK Jaworzno" Jaworzno - Bory 4 0,47 4,66 5,01 10,0 2, Około (about) 80 lat (yrs) 7 Drogi, tereny zabudowane, łąka Roads, builtup areas, meadow Tereny zabudowane, teren otwarty, trawiasty Built-up areas, open areas Lata 50-te XX Fifties 20 t h century Około (about) 45 lat (yrs) Osiedle mieszkaniowe, garaże Housing estate, garages Około (about) 31 lat (yrs) Tory kolejowe, droga lokalna, rzeka Wąwolnica Railways, roads, the Wąwolnica River Około (about) 43 lat (yrs) Teren szybu, nieużytki, las sosnowy Pit-shaft, wastelands, pine forest Brak danych No data Powyżej (more than) 25 lat (yrs) Zabudowania bocznica kolejowa, nieużytki Buildings, railways, wastelands

5 cd. tab. 1 1 H7 H8 H9 2 Ruda Śląska - Kochłowice Katowice, Ruda Śląska Mikołów Mikołów - Borowa Wieś 3 KWK Halemba" KWK Bielszowice" 4 11,85 118,4 64, dziś, 1970-present Około (about) 31 lat (yrs) Około (about) 34 lat (yrs) Około (about) 26 lat (yrs) 7 Lasy mieszane i wilgotne, zabagnione łąki, tereny ruderalne Mixed forests, meadows, rudera! habitats Lasy mieszane, monokultury sosnowe, tereny ruderalne Mixed and pine cultivations, rudera! habitats Lasy mieszane, tereny rekreacyjne, tereny ruderalne, ugory Mixed forests, recreations and rude rai areas, fallows

6 obiekt należący do KWK Halemba. Początek zwałowania hałdy przypada na wczesne lata 70. a jego zakończenie przewiduje się na 2005 rok. Utworzona jest ona głównie z łupków i piaskowców oraz z popiołu. Na jej skarpach częściowo przeprowadzono rekultywację przez obsadzenie gatunków leśnych. W Mikołowie, w widłach rzek Kłodnicy i Promnej znajduje się duża hałda (ponad 64 ha) należąca do KWK Bielszowice". Jest ona utworzona z częściowo zwietrzałych łupków karbońskich z domieszką mułów, piaskowców oraz miału węglowego. Jej zwałowanie zakończono pod koniec lat 70-tych i wówczas zaczęto przeprowadzać rekultywację nasadzając drzewa liściaste (tab. 1). 4. Ogólna charakterystyka flory badanych hałd pogórniczych. Na badanych obiektach liczba gatunków roślin naczyniowych waha się od 60 do 141. N hałdach H2, H3, H4, H5 i H6 przeważają znacznie gatunki rodzime nad obcymi w stosunku około 4:1. Natomiast dla hałd Hl i H7 stosunek ten wynosi 5:1, dla H8-6:1, a dla H9-8:1 (tab. 2). Zadrzewienie hałd Hl i H2 budują głównie brzoza brodawkowata Betula pendula, lipa drobnolistna Tilia cordata, lipa szerokolistna T. platyphyllos oraz topola osika Populus tremula, a z obcych gatunków grochodrzew Robinia pseudacacia. Na obiekcie H3 w drzewostanie dość licznie występuje robinia akacjowa, wierzba ostrolistna Salix acutifolia, wierzba iwa S. caprea, a poza tym brzoza i osika. Hałdę H4 charakteryzuje drzewostan utworzony przez klony: zwyczajny Acer platanoides i jawor A. pseudoplatanus oraz brzozę, osikę i robinię akacjową. Dwie hałdy należące do KWK Jaworzno", położone w dzielnicy Bory na terenie miasta Jaworzna, mają odmienny drzewostan. Na hałdzie H5 zaobserwowano najwięcej, bo aż 17 gatunków drzew i krzewów, wśród których przeważają: robinia akacjowa, brzoza, lipy - drobnolistna i szerokolistna, dąb szypułkowy Quercus robur. Ponadto rosną tutaj olsza szara Alnus incana, czeremcha amerykańska Padus serotina. Natomiast na hałdzie H6 występują głównie brzoza, lipy, klon zwyczajny i jawor. Odnotowano również wiśnię Cerasus avium, czeremchę amerykańską oraz w warstwie krzewów jarząb pospolity Sorbus aucupańa i dziki bez czarny Sambucus nigra. W skład drzewostanu obiektu H7 wchodzą często występujące: brzoza, czeremcha amerykańska, dąb czerwony Quercus rubra, robinia akacjowa oraz śnieguliczka biała Symphoricarpos albus. Domieszkę stanowią lipy i osika. Obiekt H8 jest porośnięty kępami brzozy i sosny. Ostatni z badanych 22

7 Tab. 2. Zróżnicowanie flory badanych hałd - Diversity of flora of examined post-coal mine heaps Nr badanej hałdy Number of examined heaps Całkowita liczba gatunków Total number of species Liczba gatunków rodzimych Number of native species Liczba gatunków obcych Number of alien species Stosunek liczby gatunków rodzimych do obcych Ratio of native and alien species Liczba gatunków wskaźnikowych starych lasów * Number of ancient woodland plant indicator species Liczba gatunków chronionych i rzadkich Number of protected and rare species. HI H2 H3 H4 H5 H6 H7 H8 H :1 4:1 4:1 4:1 4:1 4:1 6:1 6:1 8: *gatunki wskaźnikowe starych lasów podano za Dzwonko i Loster (2001). *ancient woodland plant indicator species after Dzwonko and Loster (2001) CO

8 10 Tab. 3. Udział gatunków chronionych na badanych hałdach pogórniczych - Contribution of protected species on examined post-coal-mine heaps Gatunek Species Status ochronny Status of protection Status zagrożenia Status of threat HI H2 H3 H4 H5 H6 H7 H8 H9 Dziwięćsił bezłodygowy Carlina acaulis Centuria pospolita Centaurium erythraea subsp. erythraea Konwalia majowa Conuallańa majalis. Goździk kropkowany Dianthus deltoides. Kruszczyk Epipactis szerokolistny hellebońne Kruszyna pospolita Frangula alnus. Rokitnik zwyczajny Hippophae rhamnoides L. Listera jajowata Listera ovata Ś S CZ V P,S P,W S,W S/W S,W cz W P W CZ P S W ś R W W,S cz ś P,S P,S, W * P,S, W P,S, W ś R S

9 Śniedek baldaszkowaty Ornithogalum umbellatum Porzeczka czarna Ribes nigrum Kalina koralowa Viburnum opulus. Barwinek pospolity Vinca minor Ś I W CZ R* P,S s CZ ś w w Objaśnienia: H I - H9 - badane hałdy; Siedlisko: P - podstawa hałdy, S - stok hałdy, W - wierzchowina hałdy; Status ochrony: * - gatunek nasadzony, CZ - gatunek pod ochroną częściową, Ś - gatunek pod ochroną ścisłą; Status zagrożenia: R - gatunek rzadki, E - gatunek wymierający, V - gatunek narażony, I - gatunek o nieokreślonym zagrożeniu. Explanations: HI - H9 - examined heaps; Habitat: P - base of heap, S - slope of heap, W - top of heap, Status of protection: * - cultivated species, CZ - partially protected species, Ś - strictly protected species; Status of threat: R - rare species, E - endangered species, V - vulnerable species, I - indeterminate species. to Ol

10 obiektów (H9), ma dość zróżnicowany drzewostan. W jego skład wchodzą obydwa gatunki brzozy, topola osika, dęby: szypułkowy i czerwony, jarząb pospolity oraz robinia akacjowa. Mniejszym udziałem odznaczają się olsza czarna i olsza szara oraz sosna zwyczajna i jesion wyniosły Fraxinus excelsior. 5. Rzadkie, chronione i zagrożone gatunki roślin naczyniowych. Spośród wszystkich chronionych i rzadkich gatunków na badanych obiektach, stwierdzono występowanie: 12 gatunków leśnych, 6 gatunków murawowych, 2 gatunków łąkowych oraz 3 reprezentujących inne zbiorowiska (tab. 3 i 4). Najwięcej gatunków odnotowano na wierzchowinach - 21, na stokach - 20, a najmniej - 17 przy podstawie badanych hałd. Na obiektach H1, H2 stwierdzono obfite występowanie konwalii majowej Convallana majalis, występującej u podstawy lub na wierzchowinie hałd. Podobnie zachowuje się kruszyna pospolita Frangula alnus, która poza wymienionymi siedliskami rośnie także na stoku. Ponadto na hałdzie HI występuje śniedek baldaszkowaty Ornithogalum umbellatum, natomiast na H2 znajduje się stanowisko kruszczyka szerokolistnego Epipactis hellebońne oraz goździka kropkowanego Dianthus deltoides. Na hałdzie H3 odnotowano występowanie trzech gatunków chronionych i rzadkich: centurię pospolite Centauńum erythraea subsp. erythraea, kostrzewę murawową Festuca trachyphylla (na stoku i przy podstawie) oraz gruszyczkę okrągłolistną Pyrola rotundifolia rosnąca na wierzchowinie. We florze obiektu H4 oprócz nasadzeń rokitnika zwyczajnego Hippophae rhamnoides i porzeczki czarnej Ribes nigrum, z chronionych i rzadkich gatunków występują centuria pospolita i rzeżusznik Hallera Cardaminopsis halleń. Na hałdzie H5 stwierdzono stanowiska 5 gatunków chronionych. Są to: kruszczyk szerokolistny, kruszyna pospolita, listera jajowata Listera ovata, introdukowana czarna porzeczka oraz barwinek pospolity Vinca minor i odnotowano 5 gatunków rzadkich: rzeżusznik Hallera, nerecznica szerokolistna Dryopteńs dilatata, tojeść bukietowa Lysimachia thyrsiflora, i gruszkówka jednostronna Orthilia secunda (tab. 3 i 4). Na hałdzie H6 stwierdzono regionalnie rzadkie: głóg wielkoowocowy Crataegus x macrocarpa i rzeżusznik Hallera, natomiast na hałdzie H7 spośród gatunków chronionych odnotowano centurię pospolitą i goździk kropkowany. We florze hałdy H8 zaobserwowano tylko jeden gatunek chroniony, tj. centurię pospolitą oraz dwa rzadkie: rzeżusznik Hallera i poziewnik wąskolistny Galeopsis angustifolia. 26

11 Lista gatunków odnotowanych na obiekcie H9 jest trzecią pod względem bogactwa gatunków chronionych i rzadkich (tab. 3 i 4). Rosną tutaj: centuria pospolita, konwalia majowa, goździk kropkowany a spośród regionalnie rzadkich gatunków stwierdzono siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, tojeść bukietową oraz gruszynkę jednostronną. Poza roślinami chronionymi i rzadkimi warto również podkreślić obecność gatunków wskaźnikowych starych lasów (według Dzwonko i Los ter 2001). Ich pojawienie się na hałdach można zinterpretować jako oznakę udanej sukcesji w kierunku leśnym, która była zapoczątkowana poprzez rekultywację. Najwięcej gatunków wskaźnikowych starych lasów zaobserwowano na hałdzie H5 (tab. 2). Do nich należą: nerecznica szerokolistna Dryopteńs dilatata, nerecznica samcza D. filix-mas, kruszczyk szerokolistny, kuklik pospolity Geum urbanum, jastrzębiec sabaudzki Hieracium sabaudum, listera jajowata, sałatnik leśny Mycelis muralis, gruszynka jednostronna, kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, orlica pospolita Pteńdium aquilinum, porzeczka czarna, nawłoć pospolita Solidago uirgaurea, fiołek leśny Viola reichenbachiana. Niektóre z tych gatunków znajduje się pod ochroną lub zostały uznane za regionalnie rzadkie np. kruszczyk szerokolistny i listera jajowata. Znaczna liczba gatunków starych lasów występuje również na hałdach H2 i H9. Inne gatunki wskaźnikowe starych lasów występujące na pozostałych hałdach to: trędownik pospolity Scrophulańa nodosa, dąbrówka rozłogowa Ajuga reptans, podagrycznik pospolity Aegopodium podagrańa, kosmatka owłosiona Luzula pilosa, wiechlina gajowa Poa nemoralis, borówka czarna Vaccinium myrtillus i brusznica V. vitis-idaea. 6. Dyskusja i podsumowanie. Tereny zdegradowane, poprzemysłowe, na których stan warunków abiotycznych i biotycznych jest daleki od układów naturalnych, mogą stać się siedliskami zastępczymi dla wielu cennych gatunków roślin, w tym: chronionych, rzadkich i zagrożonych. Przykładem tego typu siedlisk mogą być piaskownie (Kompała, Woźniak 2000, Kompała, Bąba 2003), zalewiska, różnego typu hałdy: pocynkowe, osadniki, sodowe (Cohn i in. 2001, Tokarska-Guzik 1996). Grupują się na nich rośliny muraw nawapiennych, łąk, szuwarów lub solnisk. Na prezentowanych w pracy obiektach stwierdzono przede wszystkim dużą liczbę gatunków leśnych, chociaż odnotowano też gatunki murawowe, szczególnie na zboczach (tab. 3 i 4). Wyniki badań skonfrontowano również 27

12 Tab. 4. Udział gatunków rzadkich na badanych hałd pogórniczych - Contribution of rare species on examined post-coal mine heaps Gatunek Species Rzeżusznik Hallera Cardaminopsis hallen Chaber austriacki Centaurea phrygia Siedmopalecznik błotny Comarum palustre Głóg wielkoowockowy Crataegus x macrocarpa Nerecznica Dryopteńs szerokolistna dilatata Kostrzewa mura wo wa Festuca trachyphylla Galeopsis angustifolia Poziewnik wąskolistny Tojeść bukietowa Lysimachia thyrsifolia Status zagrożenia Status of threat HI H2 H3 H4 H5 H6 H7 H8 H9 R P S, W P, S P, W S P, S E V R R R R R P P, S S P S, w P P

13 Gruszynka jednostronna Orthilia secunda Gruszyczka okrągłolistna Pyrola rotundifolia Driakiew gołębia Scabiosa columbaria R W w R W W V W Objaśnienia: HI - H9 - badane hałdy; Siedlisko: P - podstawa hałdy, S - stok hałdy, W - wierzchowina hałdy; Status zagrożenia: R - gatunek rzadki, E - gatunek wymierający, V - gatunek narażony, I - gatunek o nieokreślonym zagrożeniu. Explanations: HI - H9 - examined heaps; Habitat: P - base of heap, S - slope of heap, W - top of heap; Status of threat: R - rare species, E - endangered species, V - vulnerable species, I - indeterminate species. to

14 z nowszym zestawieniem roślin naczyniowych chronionych, zagrożonych i rzadkich w województwie śląskim (Bernacki i in. 2000). W odniesieniu do tego zestawienia stwierdzono 1 gatunek narażony (siedmiopalecznik błotny), 3 gatunki niskiego ryzyka (tojeść bukietowa, porzeczka czarna, kostrzewa murawowa), 1 gatunek o nieokreślonym statusie zagrożenia (driakiew gołębia Scabiosa columbańa) i 1 gatunek o niedostatecznych danych na temat jego zagrożenia (śniedek baldaszkowaty). Jak pokazują badania Rostańskiego (1997, 1998) udział gatunków obcych na hałdach pogórniczych jest znacznie mniejszy od udziału gatunków rodzimych. Na zrekultywowanych hałdach pogórniczych, porośniętych przez wtórne zbiorowiska leśne, prawdopodobne jest wykształcenie się roślinności, którą można zaklasyfikować nawet do fitocenozy w randze zespołu (Woźniak i in. 2003). Jest to możliwe szczególnie tam, gdzie obszar poprzemysłowy, pozbawiony zupełnie pokrywy roślinnej, sąsiaduje ze zbiorowiskami o charakterze naturalnym. Sukcesja w kierunku rozwoju lasu może przebiegać w czasie około 50 lat (Molenda, Chmura 2003). Jednak, aby roślinność leśna hałd mogła całkowicie się odtworzyć i przypominać naturalne zbiorowisko leśne prawdopodobnie potrzeba na to setek lat. Według Falińskiego (2001) na porzuconych gruntach rolnych sukcesja w kierunku grądu trwa około 360 lat, a wykształcenie boru zajmuje około 140 lat. Wyniki badań nad wtórnymi drzewostanami, położonymi w sąsiedztwie starych lasów, wskazują na bardzo wolne tempo migracji geofitów (Dzwonko 2001, Dzwonko, Loster 2001). Niektóre z badanych obiektów zlokalizowane są w sąsiedztwie lasów (tab. 1). Obecność gatunków wskaźnikowych starych lasów na hałdach, dobrze rokuje przebiegowi dalszej sukcesji, zwłaszcza, że dominują w nich drzewa liściaste wytwarzające szybko rozkładającą się ściółkę, co ułatwia kolonizację poprzez gatunki z sąsiednich lasów (Dzwonko 2001). Część prezentowanych w pracy hałd sąsiaduje z lasami o charakterze wtórnym. Pozostałe badane obiekty są położone na terenach zabudowanych wśród nieużytków (tab. 1). Na tych obiektach roślinność może mieć, co najwyżej charakter półnaturalny. Pomimo tego hałdy na terenach zurbanizowanych i poprzemysłowych mogą być jedynymi enklawami o dużej różnorodności gatunkowej, wspomagającymi bogactwo florystyczne Górnego Śląska. 30

15 SUMMARY The role of post-coal mine heaps in the maintenance of regional floristic diversity in the Upper Silesia region The Upper Silesian region is one of the areas in Poland where anthropogenic transformations have the most spectacular character. One of the causes of this phenomenon is mining industry localized in the Upper Silesia region. Waste produced by deep coal mining is heaped up in the landscape, and remains there as a foreign matter. In this way large areas deprived of vegetation and humus are created. Amongst plants colonizing mining heaps there are some protected and endangered species whose status is denned by "Red List of Upper Silesian Vascular Plants" (Parusel et al. 1996). The appearance of these plants on coal-mine heaps is connected with intentional and unintended human influences (reclamation, spontaneous spreading of cultivated plants etc.) or natural processes of succession. The occurrence of these species on coal-mine heaps could contribute to the increase of biodiversity. The aim of this paper is to examine the participation of protected, rare and endangered species of vascular plants on particular postcoalmining heaps in the Upper Silesia. The field survey was carried out during the vegetation season in years on 9 coalmine heaps situated in the Upper Silesia region: 6 objects in Jaworzno town, 1 object in Ruda Śląska town an 2 objects in Mikołów town. On the investigated coalmine heaps 6 strictly protected species, 6 partly protected species, and 11 rare species in the scale of the region were recorded. As far as the degree of threat is concerned there are 3 vulnerable species, 1 endangered species and 1 indeterminate species. Most of them (12) are woodland species, 6 are typical for grasslands, 3 occur on meadows. The remaining ones represent other plant communities. Beside that, the examined heaps were rich in ancient woodland plant species indicators according to Dzwonko and Loster (2001). Its number hesitated from 2 to 10. That means that processes of succession on these objects lead to the formation of forest communities. The examined objects play an important role in the maintenance of local biodiversity. 31

16 PIŚMIENNICTWO Bernacki L., Nowak T., Urbisz A., Urbisz A., Tokarska-Guzik B Rośliny chronione, zagrożone i rzadkie we florze województwa śląskiego. Acta Biol. Siles. 35 (52): Cohn V.J., Rostański A., Tokarska-Guzik B., Trueman I.C., Woźniak G The flora and vegetation of an old solvay process tip in Jaworzno (Upper Silesia, Poland). Acta Soc. Bot. Pol. 70 (1): Dzwonko Z Colonization of a secondary wood by wascular species. Acta Soc. Bot. Pol. 70 (1): Dzwonko Z., Loster S Wskaźnikowe gatunki roślin starych lasów i ich znaczenie dla ochrony przyrody i kartografii roślinności. Typologia zbiorowisk i kartografia roślinności w Polsce. Prace Geograficzne 178: Faliński J. B Przewodnik do długoterminowych badań ekologicznych. PWN. Matuszkiewicz W., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. W. Szafer Institute of Botany PAN, Kraków. Molenda T., Chmura D., Przykład spontanicznej sukcesji roślinności na terenie starego wykopu w Mikołowie-Gniotku. Arch. Ochr. Środ. 29 (2): Parusel J., Wika S., Bula R. (red.) Czerwona lista roślin naczyniowych Górnego Śląska. Raporty i Opinie, 1: Rostański A Flora spontaniczna hałd Górnego Śląska. Arch. Ochr. Środ. 3-4 (23): Rostański A Anthropophytes and apophytes in colonization process on the post-industrial heaps in Upper Silesia Region. Phytocoenosis 10, (N.S). Supplementum Cartographiae Geobotanice 9: Szczypek T Warunki naturalne. W: Rostański K. (red.). Przyroda województwa katowickiego. Wyd. Kubajak, Krzeszowice, ss Tokarska-Guzik B Rola hałd zasadowych w utrzymaniu lokalnej bioróżnorodności. Przegląd Przyrodniczy VII, 3-4: Tokarska-Guzik B., Nowak T., Bzdęga K Current status of, and conservation strategy for, protected vascular plant species in the Upper Silesian Industrial Region of Poland. Planta Europa Conference III June

17 Woźniak G., Kompała A Gatunki chronione i rzadkie na nieużytkach poprzemy słowy ch. Problemy środowiska i jego ochrony cz. 8. Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem U. Śl., ss Woźniak G., Pasierbiński A., Rostański A The diversity of spontaneous woodland vegetation on coals mine heaps of Upper Silesia Region. Arch. Ochr. Środ. 29 (2):