Projekt Inkubator Liderów Europejskiej Ochrony Przyrody 1 OBSZARU RUSKIEJ KĘPY. Kinga Pawlikowska. Sierpień 2006

Transkrypt

1 Klub Przyrodników Projekt Inkubator Liderów Europejskiej Ochrony Przyrody 1 LASY ŁĘGOWE W DOLINIE WISŁY I ICH OCHRONA NA PRZYKŁADZIE OBSZARU RUSKIEJ KĘPY Kinga Pawlikowska Sierpień Projekt wspierany ze środków Unii Europejskiej programu PHARE 2003 ( Organizacje pozarządowe na rzecz zrównoważonego rozwoju ). Za treść publikacji odpowiada Klub Przyrodników, poglądy w niej wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej.

2 Spis treści: I. WPROWADZENIE 3 Cel i zakres opracowania 3 Teren opracowania 3 Informacje ogólne 3 II. CHARAKTERYSTYKA ROŚLINNOŚCI 4 Roślinność potencjalna 4 Roślinność rzeczywista 5 III. STRUKTURA KOMPLEKSÓW LASÓW ŁĘGOWYCH 7 Sytuacja lasów łęgowych na całym odcinku 7 IV. OCHRONA PRZYRODY 11 Istniejące formy ochrony przyrody łęgów na odcinku Warszawa Wyszogród 11 Próby działania w celu ochrony przyrody doliny Wisły Środkowej 12 Wnioski (zagrożenia) 13 V. OBSZAR RUSKIEJ KĘPY 13 Uwarunkowania administracyjne i prawne 13 Charakterystyka przyrodnicza uwarunkowania abiotyczne 14 Charakterystyka przyrodnicza środowisko biotyczne; roślinność 14 Analiza struktury terenu wraz z otoczeniem 16 Problemy i zagrożenia 19 Ochrona przyrody stan obecny 19 VI. KLON JESIONOLISTNY (Acer negundo) 20 O roślinie 20 Propozycje i możliwości działania 21 VII. PLAN DZIAŁANIA 21 Zadania ochrony 21 Stworzenie korytarza 21 Usuwanie Acer negundo 22 Bibliografia 23 2

3 I. WPROWADZENIE Cel i zakres opracowania Niniejszy projekt został przygotowany w celu wypracowania całościowego systemu ochrony lasów łęgowych. Zakłada on rozpoczęcie działań od lokalnych do, w miarę wzrastania możliwości, regionalnych i krajowych, tak, aby ochrona była skuteczna i kompleksowa. Teren opracowania Projekt opracowany został dla doliny Wisły na odcinku Warszawa Wyszogród. Charakterystyka szczegółowa dotyczy obszaru Kępy Ruskiej i jej najbliższych okolic. Wybrano Ruską Kępę ze względu na wyjątkowo dobry stan zachowania lasu łęgowego tego terenu. Ryc. 1. Obszar opracowania. Skala 1: Informacje ogólne Lasy łęgowe charakterystyczne dla naturalnych niżowych dolin rzecznych są najbogatszym w gatunki zwierząt i roślin środowiskiem leśnym w Europie, uważanym za odpowiednik fragmentów lasów deszczowych strefy tropikalnej. W lasach łęgowych swoje siedlisko ma wiele unikatowych gatunków podlegających ochronie. Łęgi wykształcają się na powierzchniach bezpośrednio przylegających do rzek, w obrębie zalewów powodziowych. Obecnie często obszar ich możliwego występowania ograniczony jest położeniem wałów przeciwpowodziowych. 3

4 Siedliska, o których mowa, wymienione są w załączniku I dyrektywy Rady 92/43/EWG, na podstawie którego powinny być włączane jako Specjalne obszary ochrony siedlisk do sieci Natura Środkowy odcinek Wisły (Zawichost - Płock) jest dzisiaj przykładem unikatowego krajobrazu dużej dzikiej rzeki. W łęgach tego odcinka znajduje schronienie ok. 60 % wszystkich gatunków ptaków śródlądowych naszego kontynentu ( To niezwykłe bogactwo gatunków wynika z bardzo złożonej struktury przestrzennej i warstwowej drzewostanów łęgowych oraz istniejącej dzięki temu różnorodności nisz ekologicznych. Jako najciekawsze lęgowe gatunki ptaków można wymienić gatunki takie jak: bączek podróżniczek, czapla siwa, bielik, rybołów, kania ruda, dzięcioł zielony, kraska, dudek, jerzyk, żuraw i inne. II. CHARAKTERYSTYKA ROŚLINNOŚCI Roślinność potencjalna Na odcinku rzeki, którego dotyczy to opracowanie tj. od Warszawy do Wyszogrodu, najbogatszej w fitocenozy łęgowe, występujące zbiorowiska są pozostałościami następujących, geobotanicznie wyróżnionych typów łęgu potencjalnie występujących w dolinie: - niżowych nadrzecznych łęgów wierzbowych i topolowych w strefie zalewów periodycznych z klasy Salicetea purpureae. Są to lasy wierzbowe (wierzba biała i krucha), wierzbowo-topolowe lub topolowe (topole biała i czarna) z bogatą warstwą krzewów i ziołoroślowym runem. Wykształcają się na piaszczystych madach rzecznych w obrębie corocznych wiosennych, a także czasem letnich wylewów, czyli w obszarze prawie całego międzywala. Lasy te można rozdzielić na dwa zespoły: wierzbowy Salicetum albo-fragilis na młodszych i bardziej gruboziarnistych aluwiach oraz topolowy Populetum albae na madach mających większy udział frakcji drobnoziarnistych. - niżowego nadrzecznego łęgu jesionowo wiązowego w strefie zalewów epizodycznych (Ficario-Ulmetum) ze związku Alno-Padion, z klasy Querco- Fagetea. Jest to wielogatunkowy las jesionowo-dębowo-wiązowy z runem, w którym bardzo duży udział mają wczesnowiosenne geofity. Zbiorowisko to jest związane z drobnoziarnistymi madami rzecznymi; w obrębie międzywala 4

5 spotykane na niezbyt dużych powierzchniach, w miejscach gdzie wały znajdują się na wyższych tarasach aktualnej doliny pokrytych madami ilastymi. (W. Matuszkiewicz 2001) Ryc. 2. Potencjalna roślinność naturalna terenu opracowania. Kolor niebieski oznacza łęgi wierzbowe i topolowe oraz łęgi jesionowo-wiązowe (Mapa przeglądowa potencjalnej roślinności naturalnej Polski. PAN IGiPZ. W. Matuszkiewicz) Roślinność rzeczywista Obecnie spotykane na omawianym fragmencie doliny (Warszawa-Wyszogród) pozostałości lasów łęgowych, można zakwalifikować jako: - wymienione już powyżej zbiorowiska (bardzo ważne przyrodniczo jako główny typ potencjalnej roślinności naturalnej w obszarze międzywala): o łęgi wierzbowe i topolowe (Salicetum albo-fragilis i Populetum albae), wykształcające się w postaci typowej lub zabagnionej - z gatunkami bagienno-szuwarowymi. Występują umiarkowanie liczne, zwykle są to bardzo niewielkie i silnie odkształcone fragmenty tego zbiorowiska, często u podnóża wałów. Charakteryzuje je zubożenie właściwego składu florystycznego i wnikanie gatunków synantropijnych. W warunkach naturalnych jest to zwarty las o wysokości głównej warstwy drzew ok m, z bogatą niższą warstwą drzewostanu, licznymi krzewami i bujnymi pnączami, z dość bogatym ziołoroślowym runem nie zadarniającym powierzchni ziemi. W warunkach przekształconych częste są rozluźnienia drzewostanu, szczególnie wyższej warstwy, następuje wtedy szczególnie silny 5

6 rozwój wysokiego runa tworzonego przez byliny. Często spotyka się drzewostany odroślowe. o łęgi jesionowo wiązowe (Ficario-Ulmetum). W warunkach realnych ma się jednak do czynienia z fitocenozami odkształconymi. Dotyczą one najczęściej rozluźnienia drzewostanu i jego odmłodzenia, zmiany składu (częsta olsza lub topola), nadmiernego zakrzewienia, zniszczenia specyficznego runa, wchodzenia gatunków łąkowych lub ruderalnych. W obszarze międzywala siedliska tego typu spotykane są raczej wyjątkowo, a jeszcze rzadziej są one zalesione; dlatego zbiorowisko to prawie nie występuje na omawianym obszarze. - oprócz tego występują także formy bardziej przekształcone: o łęgi topolowe i wierzbowe w postaci młodocianej (należące do zespołów Salicetum albo-fragilis i Populetum albae). Zdecydowanie częściej są to stadia sukcesji łęgów wierzbowych niż topolowych. Pojawiają się w warunkach takich jak wyżej opisane typowe fragmenty tych zbiorowisk. W warunkach naturalnych jednostki te występowały głównie w miejscach gdzie procesy sukcesyjne nie zostały jeszcze zakończone, tj. głównie w pobliżu nurtu rzeki na stosunkowo świeżych aluwiach. W warunkach znacznej ingerencji człowieka częste jest występowanie tych jednostek na siedliskach wtórnych, gdzie uprzednio był już dojrzały las łęgowy. Są to niskie (ok m) lasy o znacznym zwarciu, tworzone przez młode osobniki drzew (w miejscach sukcesji pierwotnej często o charakterze stanowiskowym), o zazwyczaj nie w pełni wykształconej strukturze warstw niższych. Naturalna sukcesja prowadzi do wytworzenia się lasu łęgowego. o łęg jesionowo olszowy (Circaeo-Alnetum) (związek Alno-Padion, klasa Querco-Fagetea). Las jesionowo-olszowy (lub w warunkach przekształceń antropogenicznych częściej olszowy) z czeremchą zwyczajną w niższych warstwach, z runem, w którym obok higrofilnych gatunków łęgowych pojawiają się także gatunki bagienne (przechodzące z olsów lub szuwarów turzycowych). Zbiorowiska łęgów jesionowo-olszowych są częstym składnikiem roślinności, występując na lekko zabagnionych siedliskach w dolinach cieków wodnych. W dolinie Wisły występują głównie w oddaleniu od 6

7 aktualnego tarasu rzeki, na obniżonych częściach dyluwialnego tarasu. Z tego powodu w obszarze międzywala zbiorowiska te są zdecydowanie rzadkie. Las olszowy z drzewostanem 2-3 warstwowym do m wysokim, zwartym, z dobrze rozwiniętą warstwą krzewów i bujnym runem. Zbiorowisko może być końcowym stadium sukcesji roślinności. W nielicznych przypadkach może ono stanowić efekt odkształcenia zabagnionych postaci łęgów wierzbowych i topolowych. o nieokreślony geobotanicznie las topolowy powstały w miejscach plantacji topoli (Populus xcanadensis i inne kultywary) zwykle z runem ziołoroślowo-łąkowym. Jest zbiorowiskiem sztucznym rzadko występującym w międzywalu oraz poza wałami. Jednogatunkowy i najczęściej jednowiekowy drzewostan z runem trawiastym lub złożonym z wysokich bylin albo/i niskich krzewów jeżyn. Może być traktowane jako stadium sukcesji wtórnej ukierunkowanej prowadzącej ew. do łęgów topolowych i wierzbowych lub jesionowo-wiązowych. o nieokreślony geobotanicznie las topolowy z dębem. Charakterystyka podobnie jw., ale pojedynczo pojawiają się dęby. Rzadko występujący. Stadium sukcesji jw. o nieokreślony geobotanicznie las z klonem jesionolistnym. Zbiorowisko synantropijne z dominacją w warstwie drzew inwazyjnego gatunku północno-amerykańskiego Acer negundo. W różnych miejscach w obszarze międzywala (także poza nim), zwłaszcza na glebach przekształconych antropogenicznie. Niski drzewostan (5-10 m) o zróżnicowanym zwarciu; im bardziej zwarty tym mniejsze pokrycie warstwy runa. Zbiorowisko synantropijne, ruderalne pojawia się na potencjalnych siedliskach łęgu wierzbowego i topolowego. Traktuje się je jako stadium sukcesji wtórnej zastępczej. (E. Gacka- Grzesikiewicz, Z. Cichocki 2003) III. STRUKTURA KOMPLEKSÓW LASÓW ŁĘGOWYCH Sytuacja lasów łęgowych na całym odcinku Obecnie lasy łęgowe występują rzadko, jedynie jako pozostałości, często o bardzo zaburzonej równowadze. 7

8 Fragmenty te, położone w dolinie rzeki, tworzą mniejsze lub większe kompleksy i pasy. Miejscami charakteryzującymi ich zróżnicowanie na tym obszarze są: - rejon Wyszogrodu (stosunkowo dobra struktura połączeń dość duży odcinek rzeki z ciągłością zbiorowisk łęgowych): o las łęgowy wykształcający się na wyspach o pasy zadrzewień przy brzegach o duże kompleksy na kępach i dostępnych dla zalewów brzegach z wyraźnymi starymi, okazałymi drzewami o luźne struktury zadrzewień o charakterze łęgowym wzdłuż brzegu Ryc. 3. Łęg w rejonie Wyszogrodu fot. Marek Ostrowski - rejon między Czerwińskiem a Zakroczymiem (tereny potencjalnego występowania łęgów ograniczone skarpą lub występowaniem użytków zielonych): o pozostałości w postaci zadrzewień i zakrzaczeń śródpolnych o fragmenty pozostałe przy rowach i zagłębieniach 8

9 fot. Marek Ostrowski Ryc. 4. Lasy między Czerwińskiem a Zakroczymiem Ryc. 5. Łęg w rejonie Zakroczymia fot. Marek Ostrowski 9

10 - rejon Zakroczymia (duża wyspa pokryta roślinnością, której sukcesja prowadzi do wytworzenia się łęgu wierzbowo-topolowego; bardzo wyraźny charakter roztokowy rzeki): o różne stadia sukcesji zarośli wierzbowych o wykształcone niewielkie fragmenty łęgu na wyspach, ich układy (pasy) odzwierciedlają przepływy wyższej wody o zadrzewienia śródpolne z gatunkami łęgowymi na tarasie zalewowym o równy pas drzew przy brzegu - rejon Nowego Dworu Mazowieckiego najbogatszy fragment (wyjątkowo szeroko sięgający las nadrzeczny): o a) młode odroślowe zadrzewienia, tworzące równą powierzchnię koron o b) wykształcone, stare lasy łęgowe o naturalnym charakterze; wyjątkowo duży kompleks zróżnicowanego łęgu fot. Marek Ostrowski Ryc. 6a. Łęgi w rejonie Nowego Dworu Mazowieckiego 10

11 fot. Marek Ostrowski Ryc. 6b. Łęgi w rejonie Nowego Dworu Mazowieckiego IV. STAN OCHRONY PRZYRODY Istniejące formy ochrony przyrody łęgów na odcinku Warszawa - Wyszogród - Rezerwaty: o Ławice Kiełpińskie (830,00 ha) rez. faunistyczny o Kępy Kazuńskie (544,28 ha) rez. faunistyczny o Wikliny Wiślane (310,48 ha) rez. faunistyczny o Zakole Zakroczymskie (528,42 ha) rez. faunistyczny - Park Narodowy obszar Ruskiej Kępy (15,34 ha, dawniej rez. leśny) należy do Kampinoskiego Parku Narodowego - Specjalny obszar ochrony siedlisk Wisła Środkowa w sieci Natura Częściowo teren ten uznany jest za Obszar chronionego krajobrazu - Trzy ostoje przyrody CORINE: 219, 285 i 226; ostoja 285 o randze europejskiej (Dyduch Falniowska, 1999). 11

12 - Europejska ostoja ptaków E-IBAE Poland 086 oraz część ostoi krajowej K-IBAE Poland 120 (Gromadzki, 1994) Próby działania w celu ochrony przyrody doliny Wisły Środkowej Oprócz wyżej wymienionych form ochrony przyrody do tej pory powstała znaczna ilość niewprowadzonych w życie koncepcji, planów i zapisów mających na celu ułatwienie zachowania bogactwa przyrodniczego doliny. Były to następujące propozycje: - Park Narodowy obejmujący całe międzywale od Sandomierza do Płocka - Rezerwaty Przyrody na Środkowej Wiśle (projekt dotyczył kilkunastu, część została utworzona) - Nadwiślański Park Krajobrazowy - włączenie doliny do spisu obszarów wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe objętych Konwencją RAMSAR - zwrócenie uwagi na problem ochrony nadrzecznych lasów łęgowych jako najbogatszego w gatunki roślin i zwierząt środowiska leśnego na naszym kontynencie przez Komitet Ochrony Przyrody PAN - wykonanie opracowania dla Wisły jako korytarza ekologicznego inicjatywa IUCN (Gacka-Grześkiewcz 1995a) - Wisła została określona jako rzeka szczególnie ważna w skali międzynarodowej w Paneuropejskiej strategii różnorodności biologicznej i krajobrazowej (1998), - Wstępna Koncepcja Wiślańsko-Narwiańskiego Parku Krajobrazowego - Instytut Ochrony Środowiska (Gacka Grześkiewicz 1995b) - koncepcja utworzenia Centralnego Parku Krajobrazowego Kotliny Warszawskiej, obejmującego teren wideł Wisły i Narwi z Zalewem Zegrzyńskim od Zakroczymia i Pomiechówka po Serock i Nieporęt Instytut Ekologii PAN projekt utworzenia Parku Krajobrazowego na odcinku Puławy Warszawa w 2002 roku; WWF opracowanie pt. Koncepcja zrównoważonego rozwoju i ochrony Doliny Środkowej Wisły (Gacka Grześkiewcz i Cichocki, 2003) - część obszaru bezpośrednio związana z korytem Wisły została zaprojektowana jako obszar, który należy włączyć do tworzonej Europejskiej Sieci NATURA

13 Wnioski (zagrożenia) Fragmentaryczność, brak połączeń, faktycznego korytarza i często znaczne przekształcenia naturalnej formy zaburzające równowagę lasu łęgowego są spowodowane: - przekształceniem w dużej mierze w użytki zielone (żyzne mady rzeczne) - usuwaniem zadrzewień ze względu na niebezpieczeństwo utworzenia zatorów lodowych podczas powodzi - negatywnym stosunkiem gospodarki leśnej traktującej łęgi jako drzewostany mało wartościowe z punktu widzenia pozyskiwania surowca drzewnego - regulacją rzek, zmianami przepływu i ustalaniem okresowych wylewów (wyjątkowa wrażliwość na gospodarkę wodną terenu), (ustanie zalewów np. wskutek odcięcia części doliny od rzeki wałami przeciwpowodziowymi - lasy te przekształcają się m.in. w grądy). - pojawianiem się gatunków obcych o charakterze inwazyjnym (gatunki drzewiaste: Acer negundo, Prunus serotina) (problem ten pojawił się stosunkowo niedawno, ale stanowi bardzo poważne zagrożenie dla łęgów) - brakiem odpowiedniej dokumentacji, planów ochrony - zanieczyszczeniami wód oraz zaśmiecaniem Ochrona przyrody w dolinie Wisły Środkowej wzbudza duże zainteresowanie, jednak ze względu na brak świadomości oraz różnorakie rozumienie uwarunkowań społeczno ekonomicznych, do tej pory nie doczekała się skutecznego wprowadzenia formy pozwalającej na zachowanie jej bogactwa. Nie są obecnie podejmowane żadne zdecydowane działania ochronne. V. OBSZAR RUSKIEJ KĘPY Uwarunkowania administracyjne i prawne Położenie: Woj. mazowieckie, Pow. nowodworski, Gm. Czosnów, wieś Nowy Kazuń Powierzchnia: 15,34 ha Od 1980 r. przez 20 lat był to rezerwat częściowy typu leśnego chroniący resztki zachowanego naturalnego łęgu wierzbowo topolowego. Obecnie teren należy do Kampinoskiego Parku Narodowego, leży w leśnictwie Rybitew, znajdują się w nim 13

14 pododdziały leśne: 223a, 223c, 223d. Opiekę sprawuje także Wojewódzki Konserwator Przyrody w Warszawie. Charakterystyka przyrodnicza Uwarunkowania abiotyczne Rezerwat położony jest na najniższym tarasie zalewowym Wisły. Podłożem geologicznym są młode utwory akumulacji rzecznej; gleby to mady rzeczne. Teren rezerwatu stanowi kępa, czyli ławica piasku budującego odsyp porośnięty drzewami; tu jest już przyrośnięta do brzegu, ale przy wyjątkowo dużych zalewach może tracić z nim połączenie. Teren jest równinny, przecięty kilkoma rowami. Środowisko biotyczne Roślinność fot. Filip Jarzombkowski Ryc. 5. Ruska Kępa na wiosnę (początek maja). Fitosocjologicznie mamy do czynienia z miejscami idealnie wykształconym zbiorowiskami: - Salici-Populetosum (zesp. Salicetum-albae, Populetum albae); ma on tu wyraźnie naturalny charakter ilość gatunków prawie całkowicie odpowiada charakterystyce zespołu; w warstwie drzew spotykamy: Populus nigra, Populus alba, Populus canescens, Salix alba, Salix fragilis, Ulmus laevis, 14

15 Alnus incana, Populus tremula. Nie występuje natomiast Fraxinus excelsior ani Quercus sp. Na obszarze rezerwatu układ terenowy roślinności można scharakteryzować następująco: W niewielkiej części południowej (pow. 3,60 ha), rośnie głównie Populus nigra, której przeważająca część jest w wieku ok.130 lat. Liczne są także Alnus incana, Populus alba, Salix alba, Prunus padus. W tym wielopiętrowym drzewostanie pojawiają się też pojedyncze egzemplarze Ulmus laevis. Najwyższą warstwę drzew stanowią stare topole i wierzby osiągające rzadko obecnie spotykane rozmiary (obwód pierśnicy topoli czarnej dochodzi do 7 m, a wysokość to nawet 38 m; obwód pierśnicy topoli białej dochodzi do 2 m, a wysokość dochodzi do 40 m, podobnie jak wysokość wierzby białej). Drzewa te, mimo wysokiego jak dla tych gatunków wieku, są zdrowe i nie widać na nich właściwie żadnych uszkodzeń spowodowanych przez czynniki biotyczne lub abiotyczne. W dolnej warstwie drzew dominuje Alnus incana oraz pojawia się Prunus padus. W podszycie (rozwiniętym w niewielkim stopniu) występują: Sambucus nigra, Alnus incana, Cornus sanguinea oraz sporadycznie Crataegus monogyna. Runo jest bardzo rozbudowane, składające się głównie z gatunków charakterystycznych dla łęgów nadrzecznych: Rubus caesius, Humulus lupulus wijący się i przechodzący z drzewa na drzewo, Galeobdolon luteum, Aegopodium podagraria, Glechoma hederacea, Urtica dioica, Galium aparine. W większej części po północnej stronie (pow. ok. 10 ha), dominuje 40 letnia Alnus incana, urozmaicona ok. 120 letnimi okazami Populus nigra i Populus alba oraz Salix sp. Oprócz tego występuje także Prunus padus. Warstwa podszytu jest podobna jak w części omawianej poprzednio. Runo jest także podobne i stanowią je: Rubus caesius, Humulus lupulus, Urtica dioica, Galeobdolon luteum, Aegopodion podagraria, Scrophularia nodosa, Galium aparine. Od strony północnej granicy rezerwatu, znajduje się niewielki fragment, gdzie widoczne jest regularne ułożenie drzew, będące śladem po nasadzeniach topoli. W dokumentacji rezerwatu miejsce to określone jest jako plantacja topolowa sprzed ok. 40 lat. Nazwa ta powtarzana jest często w odniesieniu do opisania różnych form zadrzewień nad Wisłą noszących wyraźne ślady ingerencji człowieka. Nie jest to jednak prawidłowe użycie tego słowa oznaczającego grupę roślin pielęgnowaną w celach użytkowych. Pojęcie to odnosi się wyłącznie do uprawy odmian i klonów 15

16 drzew wyselekcjonowanych w obrębie gatunków szybko rosnących. Tutaj mamy do czynienia z gatunkami, występującymi na wiślanych brzegach naturalnie. Jest to siedlisko łęgu wierzbowo topolowego, dlatego fragment ten mimo nienaturalnego układu składem gatunkowym odpowiada temu zbiorowisku a sukcesja najpewniej prowadzi do odtworzenia tego zbiorowiska. Od południa rezerwat graniczy z lasami prywatnymi. Analiza struktury terenu wraz z otoczeniem Fragment zdjęcia pokazujący Wisłę i jej brzegi w sąsiedztwie Ruskiej Kępy pokazuje dużo różnych typów występującej tam roślinności. Na podstawie zróżnicowania teksturalnego i strukturalnego obrazu można przeprowadzić analizę jego gatunków i odczytać historię powstania i zmian oraz wiele szczegółów dotyczących stanu obecnego roślinności. Analiza zdjęcia lotniczego pozwala stwierdzić, że: - Wydzielenie granic rezerwatu Ruska Kępa nie wynika z układu doliny zalewowej; jest to jedynie mały fragment bardzo dużej kępy, z którą stanowi jednakową warstwę przyrodniczą. Wydzielony fragment to konsekwencja sztucznego podziału administracyjnego. - Wyraźne są odsypy typowe dla rzeki roztokowej. - Od pozostałej części Ruską Kępę odróżnia układ kępowy niewystępujący w innych miejscach na zdjęciu w takim typowym kształcie większość to wielkie obszary kęp o charakterze podłużnym, a Kępa Ruska stanowi zwieńczenie jednej z takich podłużnych kęp. - Widoczna jest długa tradycja zachowania rzeki w czasie powodzi fragment pokazujący granicę między polami a całą podłużną kępą, do której należy, jest starorzeczem, natomiast Ruska Kępa zawsze znajdowała się nieco powyżej poziomu wody, jedynie co kilkanaście lat będąc zalewana. - Jedynym miejscem pokazującym ewentualne oddzielenie Ruskiej Kępy od reszty łęgu może być zarys połączenia omówionego wyżej starorzecza z głównym korytem rzeki przez niewielką rzeczkę płynąca po lewej stronie. 16

17 Ryc. 7. Zdjęcie lotnicze z 2004 r. (CODGiK GUGIK) - Porównanie charakteru drzewostanu Ruskiej Kępy i fragmentu położonego na tej samej wysokości na prawym brzegu z drzewostanem powstającym na widocznych wyspach oraz z łęgiem położonym na południe od Kępy Ruskiej pokazuje, że są to fragmenty różne od siebie, będące układami pojawiającymi się na całym interesującym nas odcinku doliny dlatego można traktować je jako reprezentatywne. o Ruska Kępa drzewostan bardzo gesty, tworzony przez wyjątkowo duże zagęszczenie dotykających się indywidualności wyraźnie widocznych koron starych drzew topól i wierzb rosnących spontanicznie. Są to bardzo duże drzewa; ich korony są tak wyraźne, że praktycznie można by było je policzyć. Wystają ponad gęste piętro niższego drzewostanu. Jest to duża bardzo gęsta powierzchnia całkowicie zwarta i zarośnięta. Przy moście widoczne są łukowate 17

18 przerwy ułożone zgodnie z kierunkiem płynącej rzeki świadczą one o przepływach wód wezbraniowych. Pasy prostopadłe do kierunku przepływu wód także odzwierciedlają trasy powrotu wód powodziowych do nurtu głównego lub działalności związanej z budową mostu (omówiony poniżej). Struktura Ruskiej Kępy posiada zróżnicowanie mówiące także o jej historii wynikającej z obecności człowieka. Pas terenu sąsiadujący z wałem przy jest przeznaczony pod uprawy niewielkie fragmenty zadrzewień do niej prostopadłe są najprawdopodobniej pasami drzew posadzonych celowo, aby zmniejszyć oddziaływanie wiatru na polach uprawnych lub stanowią fragmenty naturalizowane. Widoczne jest też pasmo starych drzew przecinających rezerwat prostopadle do rzeki. Może być forma racjonalnego dawnego nasadzenia, które pełniłoby rolę (razem dodatkowo z usypanym lub wzmocnionym podłożem) ochrony przyczółka mostowego. Przemawia za tym układ i lokalizacja. o Mała wyspa położona w górę rzeki od Ruskiej Kępy drzewostan stanowiskowy rozwijający się w postaci kolonii tworzonych przez cztery klony jednego gatunku wierzby. o Wyspa sąsiadująca z Ruską Kępą dolna jej część pozbawiona jest roślinności, dalej widoczne są długie, grube, linie drzew, pomiędzy którymi wyraźnie widać miejsca przepływu i odkładania piasku. Widoczne przejście na wyspę, wyhamowuje wody płynące pomiędzy wyspą a brzegiem. o Łęg położony na południe od Ruskiej Kępy drzewostan zwarty, ale nie na całym obszarze - poprzecinany wieloma starorzeczami miejscami widać pojedyncze drzewa i większe krzewy. o Fragment położony na prawym brzegu w południowej części także jest potencjalnym siedliskiem łęgu, ale roślinność z nim związana występuje tam jedynie w postaci pasów zadrzewień, a teren jest wykorzystywany pod uprawę. - Cały występujący na tym terenie układ powinien być stanowiskiem przyrodniczym, które dobrze by było objąć ochroną. Podobnej analizie można by poddać całość lasów łęgowych, aby faktycznie rozpoznać ich strukturę. 18

19 Problemy i zagrożenia Na terenie Ruskiej Kępy niekorzystne dla zachowania naturalności są: - obecność gatunków inwazyjnych: Prunus serotina oraz Acer negundo - zmiany stosunków wodnych - zanieczyszczenia wód oraz zaśmiecanie - ingerencja człowieka (rekreacja, pozyskiwanie drewna) - graniczenie od południa z lasami prywatnymi; mają one podobne walory przyrodnicze, dlatego warto zapobiec możliwości ich zniszczenia (zlikwidowanie strefy buforującej) i w miarę możliwości objąć je ochroną rezerwatową. Błędne wydzielenie obszaru dawnego rezerwatu, a obecnie części Kampinoskiego Parku Narodowego Ruska Kępa z otoczenia, którego jest jedynie niewielkim fragmentem, utrudnia faktyczną ochronę łęgów, a nie tylko administracyjnego terenu nazywanego rezerwatem. Sytuacja ta pokazuje jak bardzo potrzebna jest szczególna troska o naturalne ostoje przyrody w dolinie Wisły. Ze względu na masowe wkraczanie gatunku inwazyjnego takiego jak Acer negundo dobrze, że obecna forma ochrony przyrody pozwala na przeprowadzanie zabiegów czynnego usuwania tego gatunku. Prace takie nie są prowadzone ani planowane ze względu na potrzebę zaangażowania środków finansowych, którymi mimo dużego poparcia dla projektu nie dysponuje Kampinoski Park Narodowy ani Konserwator Przyrody. Problemem jest także położenie administracyjne terenu w oddaleniu od głównego kompleksu lasów Parku. Stwarza to dodatkowe utrudnienia dla prowadzenia działań ochronnych. Ochrona przyrody stan obecny Obecnie nie ma opracowanego szczegółowego planu ochrony terenu. Obowiązują jedynie ogólne zakazy(dokumentacja z lat 1980/81): - zmiany stosunków wodnych, naruszającej stosunki ekologiczne - wycinania drzew (z wyjątkiem potrzeb gospodarstwa Parku Narodowego) - niszczenia drzew i innych roślin oraz zbioru roślin i owoców - wypasu oraz pozyskiwania ściółki leśnej 19

20 - niszczenia gleby i pozyskiwania kopalin - zanieczyszczania wody i terenu, zakłócania ciszy i rozpalania ognia - stosowania środków chemicznych - polowania i zakłócania życia zwierząt - umieszczania tablic oraz innych znaków poza związanymi z ochroną rezerwatu - wznoszenia wszelkich budowli - przebywania poza miejscami wyznaczonymi Ochrona poszczególnych fragmentów jest ważna, ale powinna być bardziej praktyczna oraz odbywać się w połączeniu z dbałością o stan całego korytarza lasów łęgowych w dolinie Wisły. Jako konsekwencja zapisów znajdujących się w planach ochrony rezerwatów nadwiślańskich powinny następować konkretne działania, których przykładem może być projekt usuwania klonu jesionolistnego (Acer negundo) VI. KLON JESIONOLISTNY (Acer negundo) O roślinie Klon jesionolistny (Acer negundo) występuje naturalnie w Ameryce Północnej, na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych, tworząc tamtejsze łęgi nadrzeczne. Drzewo to po raz pierwszy pojawiło się w Polsce w Krakowie w 1808 roku, jako gatunek sprowadzony do kolekcji ogrodu botanicznego. (B. Tokarska-guzik, 2005) W ciągu ostatnich lat (w niektórych regionach 30 lat) obserwuje się wyraźną ekspansję tej rośliny do zbiorowisk rodzimych. Swoim występowaniem odzwierciedla ona przebieg głównych dolin rzecznych. Oprócz tego pojawia się także w innych miejscach, ze szczególnym upodobaniem do siedlisk przekształconych antropogenicznie. Ekspansja tego gatunku klonu nie zachodzi równomiernie i np. w północno wschodniej Polsce oraz w górach nie jest rozwinięta w takim stopniu jak w pozostałych częściach kraju. Acer negundo w bazie danych Gatunki introdukowane w Polsce znajduje się wśród 250 najważniejszych obcych gatunków w Polsce. Należy do gatunków stanowiących zagrożenie dla polskiej flory rodzimej. Zmniejsza różnorodność gatunkową zbiorowisk, zaburzając ich naturalną równowagę, prowadząc do powstania mało odpornych na zmiany warunków monokultur. 20

21 Propozycje i możliwości działania Narodowa Strategia Bioróżnorodności określa inwazyjne gatunki obce jako jedno z ośmiu największych zagrożeń dla bioróżnorodności w Polsce. Zawiera ona zalecenia, które powinny być spełnione, aby zmniejszyć wpływ obcych gatunków inwazyjnych w naszym kraju; są to oprócz rozwoju monitoringu inwazji obcych gatunków, oceny wpływu na rodzime gatunki i ekosystemy, określenia społecznych i ekonomicznych skutków także wdrożenie strategii wytępienia, kontrolowania i łagodzenia wpływu obcych gatunków już wprowadzonych w Polsce. Ponieważ trudno byłoby od razu objąć ochroną większy fragment (pokazuje to historia różnych projektów ochrony przyrody wymienionych wcześniej), duże pole do działania istnieje na początek w miejscu, na którym skupia się to opracowanie jako na przykładzie. Proponowane działania mogą stanowić pilotażowy program dla pozostałej części doliny. VII. PLAN DZIAŁANIA Zadania ochrony: - przyczynianie się do ochrony różnorodności biologicznej dolin rzecznych korzystne jest również dla ludzi i lepszego zabezpieczenia przed powodzią - konieczność przywrócenia, tam gdzie to jest jeszcze możliwe, większej przestrzeni dolinom rzecznym - usuwanie skutków działalności takiej jak regulacje rzek, urbanizacja oraz zakłócenie stosunków wodnych na obszarze zlewni Stworzenie korytarza Tak jak na obszarze w okolicy Nowego Dworu Mazowieckiego całość obszarów łęgowych powinna być jednym stanowiskiem przyrodniczym, tak na całej długości doliny powinien powstać taki układ form ochrony, aby zapewnił on łączność między zachowanymi siedliskami łęgowymi. Do przygotowania i wprowadzenia w życie takiego programu należy: 1. Opracować dokładną mapę występowania lasów łęgowych, z ogólnym wydzieleniem podobnych jednostek w skali 1:25 000, na podstawie aktualnych zdjęć lotniczych pionowych (skala zdjęć 1:26 000). (Odcinek od 21

22 północnych granic Warszawy do Wyszogrodu, później można rozszerzyć na całą dolinę Wisły Środkowej). 2. Opracować podział na kompleksy samodzielne i niebędące w stanie równowagi (ze względu na obecność wnętrza lasu lub tylko jego charakter pasmowy, za granicę przyjąć powierzchnię 15 ha; drugim kryterium powinien być wynik wizji terenowej określający stopień zdegradowania danego kompleksu) 3. Wykonać projekt systemu połączeń między fragmentami łęgów, z ewentualnym planem przywrócenia ich na niektórych terenach. Tereny włączone w taką sieć, powinny zostać objęte szczególna ochrona np. przez uznanie za rezerwaty częściowe. 4. Prowadzić stałe badania sprawdzające funkcjonalność systemu. Usuwanie Acer negundo Przeciwdziałanie inwazji gatunków obcych nie jest obecnie praktykowane na większą skalę w Polsce, dlatego proponowany program ma charakter eksperymentalny i w wypadku planowanego powodzenia może być wzorem dla innych miejsc i regionów, również na innych siedliskach. Należy zacząć od wdrażania projektu tam gdzie to możliwe, jako wzorzec dla innych, a jednocześnie nie czekanie na coraz poważniejsze przekształcenia, następujące wyjątkowo szybko w przypadku tego gatunku. Projekt może być prowadzony równolegle a jednocześnie niezależnie od opracowania 1. Wybranie terenu np. Ruska Kępa. 2. Oszacowanie i wstępne wymierzenie, na jakiej powierzchni powinno się przeprowadzić takie działania. 3. Wykonać usuwanie w celu sprawdzenia jak wysokie są koszty, jakie rzeczywiste potrzeby zatrudnienia. 4. Znaleźć zbyt surowca drzewnego. 5. Znając koszty usuwania i zyski ze sprzedaży drewna, wykonać kosztorys dla danego miejsca. 22

23 Bibliografia: Gacka-Grzesikiewicz Ewa: Korytarz ekologiczny doliny Wisły. Warszawa Fundacja IUCN Poland Praca zbiorowa pod red. Gacka-Grzesikiewicz Ewa, Cichocki Zdzisław.: Koncepcja zrównoważonego rozwoju i ochrony doliny Środkowej Wisły. Warszawa grudzień WWF Polska Matuszkiewicz W.: Przewodnik do oznaczania roślinności Polski. Warszawa PWN Perły za progiem Okolice Warszawy. Warszawa Pracownia poligraficzna PrePress Tokarska-Guzik Barbara: The Establishment and Spread of Alien Plant Species (Kenophytes) in the Flora of Poland. Katowice Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wysocki Cz., Sikorski P.: Fitosocjologia stosowana. Warszawa Wydawnictwo SGGW Matuszkiewicz Jan M., Faliński J. B., Matuszkiewicz W.: Potencjalna roślinność naturalna Polski. Mapa przeglądowa 1 : Warszawa PAN IGiPZ Miller Przemysław: Wisła dzisiaj [online]. [dostęp ] Dostępny w: [online]. [dostęp ] Informacje dostępne u Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. (Dokumentacje dot. rezerwatów) 23