1. Zagadnienia literackie 1.1. Struktura

Transkrypt

1 1. Zagadnienia literackie 1.1. Struktura Mateusz przejął od Marka zarówno nowy gatunek literacki, jak i układ treści, do którego wprowadził jednak wiele zmian. Przede wszystkim zwraca uwagę rozszerzenie ram historii Jezusa. O ile Marek przedstawił życie i działalność Jezusa od wystąpienia Jana Chrzciciela do opowiadania o pustym grobie, to Mateusz umieścił przed wystąpieniem Jana Chrzciciela prehistorię Chrystusa, opowiadanie o Jego dziecięctwie oraz kończy opisem chrystofanii. Historia Jezusa w jego Ewangelii osiąga punkt kulminacyjny w ostatniej chrystofanii, podczas której przekazuje On uczniom nakaz misyjny (Mt 28, 16-20). Pomimo poszerzenia biografii Jezusa, zasadnicza struktura Marka zostaje zachowana. Pomiędzy Mk 1, 21 i 1, 22 Mateusz wprowadza Kazanie na Górze (Mt 5 7), pierwszy wielki blok mów Jezusa, z którym bezpośrednio łączy narracyjny blok cudów (Mt 8 9). Układ taki wskazuje na cele teologiczne autora pierwszej Ewangelii: chodziło o ukazanie Jezusa jako Mesjasza w słowie i w czynie. Więcej zbieżności z planem Marka występuje od Mt Ta część została powiększona o historie chrystofanii (Mt 28, 11-20). W oparciu o formalne i treściowe charakterystyczne cechy Ewangelii Mateusza można zaproponować następującą jej strukturę: Mt 1 4, 22 Prolog Mt 4, 23 9, 38 I. Objawienie Jezusa jako Mesjasza w słowie i w czynie Mt 10-13, 53 II. Nauczanie kontrowersje Mt 13, 54 16, 12 III. Cuda i kontrowersje Mt 16, 13 23, 39 IV. Godność Jezusa jako Mesjasza i Syna Bożego charakterystyka ucznia Jezusa Mt V. Mowa eschatologiczna Mt VI. Historia męki i zmartwychwstania Jezusa 1.2. Źródła Na podstawie teorii dwóch źródeł uczeni uważają, że Mateusz korzystał przede wszystkim z Ewangelii Marka i źródła Q. Logia źródła Q zebrał w obszerne bloki i uporządkował chronologicznie. Wyakcentował elementy etyczne i potrzebę czynu (Mt 7, ) oraz zwrócił szczególną uwagę na obecność królestwa Bożego (Mt 5, 3-15). Z materiału narracyjnego Q Mateusz wybrał i umieścił w Mt 8-9 te fragmenty, które podkreślają proces rozchodzenia się Izraela i uczniów Jezusa. Osobnym problemem są tzw. cytaty refleksyjne, przy pomocy których Mateusz wskazuje na wypełnianie się dawnych zapowiedzi proroków Starego Testamentu. Cytaty refleksyjne występują w Mt 1, 23; 2, ; 4, 15-16; 8, 17; 12, 18-21; 13, 35; 21, 5; 27, Często są to kombinacje wielu różnych tekstów. Cytaty refleksyjne wyprzedza lub kończy stereotypowa formuła: To

2 18 zaś stało się, aby się wypełniło to, co zostało powiedziane (Mt 1, 22; 2, 15b ; 4, 14; 8, 17; 12, 17; 13, 35a; 21, 4; 27, 9), którą przypisuje się pracy redakcyjnej ewangelisty. U Mateusza spotykamy również takie teksty, które nie mają odniesienia ani do Marka, ani też do źródła Q. Stanowią one jego materiał własny. Różnorodność tego materiału wskazuje, że pochodzi on z wielu nieznanych źródeł pisanych lub ustnych. Np. Ewangelia Dziecięctwa, obszerne fragmenty Kazania na Górze i inne Język i styl Język Redaktor kanonicznej Ewangelii Mateusza posługuje się bogatym i starannym słownictwem i ustępuje pod tym względem jedynie Łukaszowi. Do ulubionego słownictwa Mateusza należą na przykład następujące słowa: ἀγρός (pole, zagroda), ἀδελθός (brat), βαζιλεία ηῶν οὐρανών (królestwo niebios) i inne. Mateusz stosuje także hebrajskie słowa i zwroty, jak: jota i kreska, raka, Belzebul (Belzebub), korbanas, ciało i krew itp., które przytacza bez objaśnień. Z drugiej zaś strony w tekstach zaczerpniętych od Marka usuwa terminologię hebrajską (np. Mt 9, 25 i Mk 5, 41; Mt 15, 5 i Mk 7, 11) Semityzmy Semicki koloryt stylu Mateusza występuje w dwóch aspektach. Z jednej strony jego język jaśniej niż Ewangelia Marka wyraża idiomy semickie, z drugiej zaś semickie teksty oddaje w złej greckiej formie. Mateusz stosuje szereg figur stylistycznych, charakterystycznych dla literatury i mentalności hebrajskiej i aramejskiej. Są to na przykład: paralelizmy, inkluzje, chiazmy i schematy liczbowe. Paralelizmy. Charakterystycznym przejawem stylu semickiego są paralelizmy, które występują przede wszystkim w poezji hebrajskiej. Paralelizm polega na zestawieniu ze sobą dwóch określeń, dwóch zdań lub dwóch części jakiegoś opowiadania i może występować w kilku formach: 1) paralelizm synonimiczny polega na powtórzeniu tego samego pojęcia lub idei w inny sposób, na przykład: Jeśli bowiem przebaczycie ludziom ich przewinienia, i wam przebaczy Ojciec wasz niebieski (6,14); Kto was przyjmuje, Mnie przyjmuje (10, 40); 2) paralelizm antytetyczny przeciwstawia w drugiej części myśl wyrażoną w pierwszej części; np. najmniejszy największy w królestwie niebieskim (Mt 5, 19), stosunek do słów Jezusa w obrazie dobrej i złej budowy (Mt 7, 24-27), Nie sądźcie, że przyszedłem pokój przynieść na ziemię. Nie przyszedłem przynieść pokoju, ale miecz (Mt 10, 34); Kto chce znaleźć swoje życie, straci je (Mt 10, 39);

3 19 3) paralelizm syntetyczny rozwija i wzbogaca myśl wyrażoną w pierwszej części; np. Kto was przyjmuje, mnie przyjmuje; a ten kto mnie przyjmuje, przyjmuje tego, który mnie posłał (Mt 10, 40). Inkluzje. Inkluzja jest figurą kompozycyjną, która zamyka fragment literacki identyczną lub analogiczną formułą. Formuły lub słowa stanowiące inkluzję występują na początku i na końcu tekstu, przez co pozwalają wyłączyć go z całości. Są jakby ramami tekstu. Przykładem może być inkluzja w Kazaniu na Górze, która zamyka makaryzmy (Mt 5, 3 i 10). Chiazmy. Chiazm polega na kompozycji jakiegoś fragmentu według następującego schematu: A B B 1 A 1 ; A B C B 1 A 1, np. Kto chce zachować swoje życie (A), straci je (B); a kto straci swoje życie (B 1 ) z mego powodu, znajdzie je (A 1 ) (Mt 16,25). Schematy liczbowe. W schematach liczbowych Mateusz wyróżnił liczby: 2, 3, 4 i 7. Szczególną rolę odgrywa w jego Ewangelii liczba 3, którą posługiwała się często dydaktyka judaistyczna. Np. Mateusz podzielił na trzy części genealogię (Mt 1, 1-16) i kuszenie Chrystusa (Mt 4, 1-11); antytezy w Kazaniu na Górze, które ujął w dwa bloki, po trzy w każdym (Mt 5, i 5, 33-48). Często pojawia się też cyfra 7. Na przykład: siedem próśb Modlitwy Pańskiej (Mt 6,9-13), siedem demonów (Mt 12, 45), siedem chlebów i siedem koszów (Mt 15, ), 7 i 77 razy przebaczyć (Mt 18,21-22) Osobliwości stylu Do szczególnych osobliwości stylu Mateusza należy zaliczyć: 1) Prymat słowa nad narracją. W porównaniu z Markiem, u Mateusza zauważa się prymat słowa nad materiałem narracyjnym oraz ograniczanie się do najniezbędniejszych szczegółów. 2) Łączenie materiału o podobnych cechach. Przykłady: Kazanie na Górze (Mt 5 7); blok cudów (Mt 8-9); zbiory przypowieści (Mt 13; 21, 28 22, 14). 3) Słowa kluczowe. Poruszane tematy Mateusz stara się objaśnić i podkreślić przez powtarzanie kluczowych słów. Słowa kluczowe ułatwiają zapamiętanie tekstu. Przykłady: Ἄγγελος Κσρίοσ Anioł Pana (4 razy w Mt 1, 18 2, 23); δικαιοζύνη sprawiedliwość (5 razy w Mt 5 7). 2. Zagadnienia historyczne 2.1. Autor Pierwsza Ewangelia nie wymienia wyraźnie imienia swego autora. Na autora wskazuje dopiero jej późniejszy tytuł: ϰαηὰ Μαϑϑαῖον według Mateusza. Najstarsze świadectwo tradycji o Autorze pierwszej Ewangelii przekazał Papiasz, biskupa Hierapolis (około 130 r.), na którego w III w. powołuje się Euzebiusz: Mateusz napisał logia Pana w hebrajskim dialekcie (ἐβραΐδι διαλέκηῳ). Każdy zaś tłumaczył je jak potrafił. Zwrot ἐβραΐδι διαλέκηω w hebrajskim dialekcie

4 20 nie jest jednoznaczny. Może oznaczać język hebrajski (lub aramejski), albo hebrajsko-semicki styl i formę kompozycji. Wypowiedź Papiasza potwierdza św. Ireneusz (II/ΙΙΙ w.) ora Innu starożytni pisarze chrześcijańscy. Na zweryfikowanie świadectw tradycji o środowisku autora pierwszej Ewangelii pozwalają wyłącznie kryteria wewnętrzne. Na podstawie analizy tekstów Ewangelii Mateusza można jednak wskazać zarówno argumenty przemawiające za judeochrześcijańskim środowiskiem autora, jak też za środowiskiem chrześcijan nawróconych z pogaństwa. Pozostaje jednak jeszcze sprawą otwartą, kim był ten Mateusz. Najstarsza tradycja identyfikowała autora pierwszej Ewangelii z Mateuszem, celnikiem z Kafarnaum, którego Chrystus powołał na apostoła (Mt 9, 9) i wybrał do grona Dwunastu (Mt 10, 1-4; por. Mk 3, 18; Łk 6, 15; Dz 1, 13). W dwóch pozostałych Ewangeliach synoptycznych celnik z Kafarnaum nazwany jest Lewi (Mk 2, 14-17) lub Lewi, syn Alfeusza (Łk 5, 27-32) i nie figuruje w katalogu apostołów. W katalogu apostołów w liczbie Dwunastu jest natomiast Mateusz (Mk 3, 18; Łk 6, 15). Powstaje zatem problem, czy celnika Lewiego należy identyfikować z apostołem Mateuszem oraz, czy Mateusz apostoł jest autorem pierwszej Ewangelii, czy też chodzi o kogoś innego o tym samym imieniu? Przeciw identyfikowaniu autora z Mateuszem, uczniem Jezusa i naocznym świadkiem, przemawia np. fakt, że autor pierwszej Ewangelii za podstawę swego dzieła wziął Ewangelię Marka, który Jezusowi nie towarzyszył. Z drugiej strony nie można całkowicie odrzucić poglądu najstarszej tradycji na autorstwo tej Ewangelii. Przypuszcza się, że istniał jakiś związek pomiędzy apostołem Mateuszem a środowiskiem, w jakim została napisana pierwsza Ewangelia Środowisko Ewangelii Na redakcję Ewangelii Mateusza miały niewątpliwie wpływ dwa fakty: konflikt Kościoła Mateusza z judaizmem oraz potrzeba rozwiązania problemów wewnętrznych tego Kościoła. W Ewangelii Mateusza zauważa się liczne ślady konfliktu jego Kościoła z oficjalnym judaizmem. Przykłady: 1) Krytyka ówczesnego judaizmu występuje w opowiadaniu o uzdrowieniu sługi setnika z Kafarnaum (Mt 8,5-13). Chrystus ostro krytykuje tu niedowiarstwo Izraela i chwali wiarę poganina: Wielu przyjdzie ze Wschodu i Zachodu i zasiądą do stołu z Abrahamem, Izaakiem i Jakubem w królestwie niebieskim. A synowie królestwa zostaną wyrzuceni na zewnątrz w ciemność (Mt 8,11-12). 2) Mt 11,16-19 przytacza w formie przypowieści pierwsze logia Chrystusa skierowane przeciw tym z Izraela, którzy nie rozpoznali w Nim Mesjasza.

5 21 3) Polemika Mateusza z judaizmem nie oznacza całkowitego zerwania z tradycją Starego Testamentu. Jego Kościół bardzo mocno tkwi w środowisku judaizmu i ma silne korzenie starotestamentalne. Obok krytyki judaizmu, Mateusz podkreśla ważność i aktualność przesłania Starego Testamentu (np. Mt 5,17-20; 23,3a.23b). Jego Kościół ma świadomość kontynuacji dawnych tradycji i nie uważa się go za zupełnie nowy lud Boży, który zastępuje lud Boży Starego Testamentu. Istnieje tylko jeden lud Boży, a to, co nowe w działalności Chrystusa, to poszerzenie perspektywy królestwa Bożego. Nie ogranicza się ono już tylko do Izraela, ale jest otwarte dla wszystkich narodów świata. Obok stosunku do judaizmu, Ewangelia Mateusza jest również najstarszym dokumentem ukazującym wewnętrzną sytuację Kościoła judeochrześcijańskiego. Są to: 1) potrzeba działania: Kazanie na Górze, przypowieść o dwóch synach wobec woli ich ojca (Mt 21,28-31); 2) krytyka powierzchowności, np. w podtekstach mowy przeciw faryzeuszom i duchowemu kierownictwu narodu (Mt 23). Kluczowym pojęciem, jakie w tej krytyce występuje, jest hipokryzja (Mt 23,13-39); 3) kontrowersje z głosicielami błędnej nauki, np. Mt 7,15-23; 24,10-12 i inne Czas i miejsce napisania Ewangelii W badaniach uczonych drugiej połowy XX w. zauważa się tendencje do wczesnego datowania Ewangelii Mateusza: od 50 do 70 r. Większość jednak współczesnych uczonych jest zdania, że pierwsza ewangelia powstała po zburzeniu Jerozolimy, to znaczy po 70 r. Mateusz jest bowiem zależny od Marka, z którego korzysta jako ze swego źródła. Ukazuje także rozwinięty już obraz życia Kościoła popaschalnego, co byłoby niemożliwe zaraz po redakcji Marka. Musiało upłynąć trochę czasu, zanim dzieło Marka dotarło do środowiska Mateusza. Dokładniejsze jednak określenie czasu jej napisania jest sprawą kontrowersyjną: 80 r. lub r. Przy ustalaniu miejsca napisania pierwszej ewangelii trzeba wyjść od adresatów. Jeżeli, jak się przyjmuje, byli to judeochrześcijanie, a Ewangelia została napisana po 70 r., to nie mogli oni już przebywać na terenie Palestyny. Wojna judejska, zburzenie Jerozolimy i zniszczenie Palestyny zmusiły chrześcijan jerozolimskich do przesiedlenia się na tereny Syrii. 3. Centralne tematy teologiczne Do centralnych tematów teologicznych Ewangelii Mateusza zalicza się: obraz Boga, obraz Chrystusa, ideę Królestwa Bożego, Prawo i wypełnianie woli Boga.

6 Obraz Boga Jezus mówi o Bogu w sposób prosty, przy pomocy obrazów, metafor i przypowieści. Nie posługuje się specjalnym, teologicznym słownictwem, i rzadko odwołuje się do tekstów Pisma św. Nie stara się też ująć swoich wypowiedzi o Bogu w jakiś system. Obraz Boga w Ewangelii Mateusza mieści się w ramach pojęć starotestamentalnych. Bóg Jezusa w jego Ewangelii jest przede wszystkim Bogiem Abrahama i Bogiem Izaaka, i Bogiem Jakuba (Mt 22, 32). Najbardziej charakterystyczne określenie Boga u Mateusza, to Ojciec. W obrazie Boga jako Ojca ukazane są szczególne relacje, jakie zachodzą pomiędzy Chrystusem i Bogiem. Kiedy Jezus mówi więc o więzach, jakie łączą go z Bogiem, nazywa Boga swoim Ojcem (Mt 7,21; 10,32. 33; 12,50; 15,13). Za greckim określeniem Boga Παηήρ Ojciec kryje się najprawdopodobniej aramejskie Abba, ale trudno to wykazać, ponieważ w ewangeliach znajdujemy tylko jeden tekst, w którym Bóg wyraźnie nazwany jest Abba (Mk 14,36). Judaizm zwracał się wprawdzie w swoich modlitwach do Boga jako do Ojca, ale dotąd nie znaleziono tekstów, w których Bóg byłby nazwany Abba. Zwrot do ojca: Abba wyraża zaufanie, poczucie bezpieczeństwa, posłuszeństwo i szacunek, bliskość Boga i jego miłość. Obraz Boga jako Ojca w Ewangelii Mateusza staje się więc najbardziej czytelny w kontekście modlitwy Ojcze nasz, w której uczeń Jezusa prosi o urzeczywistnienie królestwa Bożego Obraz Chrystusa Mesjasz Autor pierwszej Ewangelii, mając na uwadze adresatów ze środowiska judaistycznego, usiłuje staranniej niż pozostali ewangeliści wykazać, że Jezus jest zapowiadanym przez Stary Testament Mesjaszem, w którego życiu i działalności realizują się dawne zapowiedzi Boga. Mateusz wykazuje więc, że w nauczaniu Jezusa realizują się przepowiednie proroków o Mesjaszu. Szczególnym znakiem mesjańskiego nauczania Jezusa jest głoszenie Ewangelii ubogim (Mt 11, 5; por. Iz 61, 1). Również cuda są dziełami mesjańskimi, zapowiadanymi przez proroków. Powołuje się na to Chrystus w odpowiedzi, jaką daje wysłannikom Jana Chrzciciela, gdy pytają Go o charakter Jego misji i o godność (Mt 11, 4-5). Za mesjańską godnością Jezusa przemawia Jego pochodzenie z rodu Dawida. Jezus jest prawdziwym Mesjaszem, bo pochodzi z rodu Dawida. Wskazuje na to już genealogia Chrystusa (Mt 1,1-17). Jako Syna Dawida witają Jezusa tłumy podczas uroczystego wjazdu do Jerozolimy: Hosanna Synowi Dawidowemu! (Mt 21,9.15). Jezus objawia się Izraelowi jako Syn Dawida i Król, ale nie w takich kategoriach, w jakich wyobrażał Mesjasza Jego lud. Nie jest Królem w znaczeniu politycznym, lecz łagodnym, przynoszącym pokój i zbawienie (Mt 21, 5).

7 Syn Boży W Ewangelii Mateusza Jezus nie jest tylko Mesjaszem, Synem Dawida, lecz przede wszystkim Synem Boga. Ten wiodący motyw chrystologii Marka przenika również całe dzieło Mateusza. Trudno stwierdzić, czy we wszystkich tekstach Ewangelii Mateusza tytuł Syn Boży wskazuje na Boską naturę Jezusa, czy też mówi tylko o Jego specjalnym, mesjańskim posłannictwie. Jest jednak pewne, że autor pierwszej Ewangelii wraz z Kościołem popaschalnym widzi w tytule Jezusa Syn Boży naturalne Synostwo Boże Chrystusa, czyli Jego Bóstwo. W Ewangelii Mateusza znalazły się więc podstawowe teksty Marka wskazujące na Boską godność Jezusa: opis teofania nad Jordanem (Mt 3, 17), przemienienie Chrystusa (Mt 17, 1-6), Jego wyznanie przed Sanhedrynem (Mt 26, 64). Boskie Synostwo Chrystusa sygnalizuje już Jego genealogia na początku Ewangelii w syntaksie zdań. W każdym zdaniu genealogii powtarza się orzeczenie w stronie czynnej: ἐγέννηζεν (zrodził). Syntaksa zmienia się jednak w Mt 1,16: Jakub zrodził (ἐγέννησεν) Józefa, męża Maryi, z której został zrodzony (ἐγεννήϑη) Jezus, zwany Chrystusem. Strona bierna ἐγεννήϑη ma tu zasadnicze znaczenie teologiczne. Jest to bowiem stosowana w tekstach judaistycznych forma określana jako passivum divinum, która unika wymieniania Imienia Bożego, opisując je przy pomocy 3. osoby passivum. Zanim Józef i Maryja zamieszkali razem, nastąpiło poczęcie Jezusa. Czytelnik otrzymuje natychmiast wyjaśnienie, że stało się to za sprawą Ducha Świętego, dosłownie: ἐκ Πνεὐμαηος Ἁγίοσ z Ducha Świętego (Mt 1,18) Idea Królestwa Bożego Idea królestwa Bożego stanowiła centralny temat przepowiadania Jezusa i dlatego należy do kluczowych pojęć ewangelii synoptycznych. Mateusz jednak najbardziej wyeksponował ten temat. Pojęcie królestwa oznacza panowanie, jak i teren, na którym rozciąga się władza króla. Geneza pojęcia królestwa Bożego w nauczaniu Jezusa sięga Starego Testamentu. Teksty Starego Testamentu rozumieją królestwo Boże przede wszystkim jako panowanie Boga nad narodem wybranym, Izraelem. W dalszej perspektywie będzie to powszechne panowanie Boga nad całym światem i nad wszystkimi narodami. Idea królestwa Bożego wyraża zatem panowania Boga, lecz koncepcja tego panowania jest zupełnie inna niż w przypadku władzy świeckiej. Królestwo Boże zaistniało wraz z przyjściem Chrystusa (Mt 4,17). Królestwo Boże Jest ono przede wszystkim wydarzeniem, faktem. Fakt zaistnienia królestwa Bożego poleca Jezus głosić swoim uczniom, gdy wysyła ich na misje (Mt 10,7). Idea królestwa Bożego posiada u Mateusza akcenty chrystologiczne. Łączy się z Jego misją oraz osobą. Chrystus realizuje i doskonali nakreślony przez proroków Starego Testamentu ideał królestwa Bożego.

8 24 Królestwo Boże już wprawdzie zaistniało, lecz jego początki są bardzo skromne. Wskazują na to przypowieści, w których występuje obraz ziarna wrzuconego do ziemi, czy odrobiny kwasu użytego do zakwaszenia ciasta (Mt 13, ). Kiedy jednak wyrośnie, będzie większe od jarzyn i staje się drzewem, tak że ptaki z nieba gnieżdżą się w jego gałęziach (Mt 13,32). Królestwo Boże jest wydarzeniem już obecnym, ale znajduje się jeszcze w fazie rozwoju, zmierza ku eschatologicznej pełni, do stanu dojrzałości i osiągnięcia doskonałości, do momentu, w którym definitywnie zostanie zrealizowane powszechne panowanie Boga. Na tę ostateczną fazę, na pełny rozwój królestwa Bożego trzeba jeszcze poczekać (Mt 13, ) Prawo i wypełnianie woli Boga W Kazaniu na Górze Jezus mówi: Nie sądźcie, że przyszedłem obalić (καταλῦσαι) Prawo lub Proroków. Nie przyszedłem obalić, lecz wypełnić (πληρῶσαι) (Mt 5,17). Prawo i Prorocy to u Mateusza określenie całego Starego Testamentu (Mt 7,12; 22,40; por. 2 Mch 15,9). Termin καηαλύω należał w środowisku greckim do terminologii prawniczej i oznaczał: kasować, znosić, pozbawiać mocy prawnej. Słowo πληρόω posiada różne znaczenia: wypełniać, uzupełniać, udoskonalać, napełniać, urzeczywistniać, zapewnić skuteczność. W tekście Mt 5, 17 πληρόω można odnieść do nauczania i do czynów Jezusa. W odniesieniu do nauczania Jezusa termin ten zawiera trzy aspekty: 1) pokazać prawdziwe znaczenie; 2) udoskonalić, doprowadzić do końca; 3) uzupełnić to, czego brakuje. Natomiast πληρόω odniesione do czynów Jezusa posiada następującą panoramę znaczeń: 1) w Chrystusie wypełniają się, czyli realizują eschatologiczne zapowiedzi Proroków i Prawa; On jest zatem eschatologicznym Posłańcem Boga; 2) Jezus swoim życiem zachowywał, czyli wypełnił wszystkie postulaty Prawa Starego Testamentu (Mt 3, 15); 3) Jezus przez swoją śmierć i zmartwychwstanie zrealizował do końca dzieło zbawcze Boga. Jezus uzupełnił, wypełnił, udoskonalił i zrealizował orędzie Starego Testamentu. Na przykładzie sześciu antytez pokazał sens Prawa starotestamentalnego. Stary Testament nie utracił swojej ważności, wartości i znaczenia do końca obecnego eonu (por. Mk 13,30-31; Mt ) i nie może zostać odrzucony, dopóki nie zrealizuje się wszystko, co Bóg postanowił: Amen bowiem mówię wam: dopóki niebo i ziemia nie przeminie, jedna jota, lub jedna kreska nie przeminie, aż się wszystko stanie (Mt 5,18). Wypowiedź Jezusa zaczyna się od Amen, co akcentuje, że treść wypowiedzi Chrystusa jest pewna i godna zaufania, że jest On najmocniej przekonany o tym, co przekazuje.

9 Mateusz podkreśla dwie oryginalne cechy interpretacji Prawa przez Jezusa: wypełnianie woli Bożej i miłość. 25