RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ. Wprowadzenie

Transkrypt

1 Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu ks. prof. zw. dr hab. Wiesław Wenz Kierownik Katedry Prawa Kanonicznego i Prawa Wyznaniowego Wrocław; pl. Katedralny 12/6 wwenz@archidiecezja.wroc.pl swojczyce@archidiecezja.wroc.pl kom.: +48/ Wprowadzenie RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ Recenzja rozprawy doktorskiej Pani mgr ZUZANNY MAJ, pt. Sakrament chrztu w uchwałach polskich synodów w latach , Warszawa 2018, ss. 258, została przygotowana w związku z uchwałą Rady Wydziału Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, o czym poinformował Wielce Szanowny Dziekan Wydziału w swoim piśmie z dnia 24 października 2018 roku. Prezentacja rozprawy i ocena wstępna Rozprawa Pani mgr ZUZANNY MAJ pt. Sakrament chrztu w uchwałach polskich synodów w latach , została napisana na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, pod kierunkiem Ks. prof. dra hab. Zbigniewa JANCZEWSKIEGO. Rozprawa doktorska składa się z karty tytułowej, spisu treści [s. 2-5], wykazu skrótów [s. 6], wstępu [s. 7-14], czterech rozdziałów: [I s ]; [II s ]; [III s ]; [IV s ], zakończenia [s ] oraz bibliografii [s ]. Tak zaplanowana rozprawa doktorska Pani mgr ZUZANNY MAJ wskazuje, iż zamiarem Autorki było opracowanie postawionego problemu w wymiarze więcej niż podstawowym, co potwierdziła również w tekście wstępu do rozprawy doktorskiej, gdzie postawiła frapujące pytania, a mianowicie: czy Kościoły partykularne wprost opierają swoje ustawodawstwo na powszechnych aktach prawnych? Jeśli tak, to w jakim zakresie? Czy w dokumentach synodalnych występują swoiste uregulowania nie mające źródła w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku, a jeżeli tak, to jakie? Odpowiedzi skonkretyzowanej w przestrzeni wyżej określonej można by oczekiwać w podsumowaniach i wnioskach Doktorantki do poszczególnych rozdziałów swej dysertacji. Jednakże wnioski zawierają jedynie ogólne tezy obecne zarówno w eklezjologii i w promulgowanych już normach kanonicznych czy w innych oficjalnych dokumentach kościelnych. Udzielenie rzetelnej odpowiedzi na tak postawione pytania potwierdziłoby fakt, że Doktorantka miała

2 2 naukową świadomość i odwagę dokonania kwalifikowanej oceny jako rezultat żmudnych wartościujących dociekań prawno-kanonicznych. Mam świadomość, że przygotowując doktorat Autor stawia pierwsze kroki na naukowej ścieżce i nabiera odwagi do zaprezentowania rezultatów swego trudu badawczego. Trzeba faktycznie merytorycznego przygotowania i pozycji w świecie nauki, by dokonać takiej oceny, jaką np. zaprezentował ks. prof. Józef Krukowski na temat efektów pracy II Polskiego Synodu Plenarnego, a mianowicie jego uchwał: warstwa legislacyjna uchwał Polskiego Synodu Plenarnego jest bardzo wątła, a w niektórych rozdziałach nawet całkowicie nieobecna. Recepcja ustaw prawa powszechnego do uchwał tego synodu jest dostrzegalna tylko w kilku odnośnikach do kanonów Kodeksu z 1983 r. i w kilkunastu odnośnikach do niektórych dokumentów dykasterii Kurii Rzymskiej (por. J. Krukowski, Kanoniczne prawo powszechne i prawo partykularne w Polsce. Konferencja Episkopatu Polski i Synody, w: 25-lecie promulgacji Kodeksu Prawa Kanonicznego. Obowiązywanie i stosowanie w Polsce, J. Krukowski, Z. Tracz (red.), Łódź 2009, s. 74. W kontekście takiej oceny refleksje Doktorantki na temat postanowień II Polskiego Synodu Plenarnego w odniesieniu do kwestii liturgicznych istotnie różnią się o wyżej zaprezentowanego stanowiska (por. s rozprawy doktorskiej). Dla jasności trzeba dodać, że w odniesieniu do czternastu dokumentów II Polskiego Synodu Plenarnego ( ) tylko jeden rozdział traktuje o liturgii. Niemniej jednak należy stwierdzić, że podjęte badania zaprezentowane w studium Pani mgr ZUZANNY MAJ mają pożyteczny wymiar, a jest nim intencja i cel opracowania doktorskiego, w którym Autorka zrealizowała w poważnym wymiarze swoje zamierzenie, a mianowicie ukazanie zagadnienia w wymiarze realizowanej posługi uświęcania oraz sprawowania władzy ustawodawczej w hierarchicznym ustroju Kościoła (por. s. 10). Doktorantka wskazała, iż problemy prawno-kanoniczne z praktyką pastoralną są wielowątkowe i wieloaspektowe. Przeprowadzona analiza naukowa tych złożonych problemów może stanowić pomoc w uzyskaniu odpowiedzi na liczne pytania z zakresu sakramentologi kanonicznej i określania aktualnej pozycji kanonicznej zarówno dzieci, jak i dorosłych wchodzących na drogę przygotowania i celebracji ministerialnej sakramentu chrztu świętego. Naukowy trud Autorki rozprawy zmierza do wypracowania postawy otwartości na nowe okoliczności, jakie pojawiają się w społeczności osób zainteresowanych przyjęciem chrztu świętego i decyzją o włączeniu do wspólnoty Kościoła Bożego. Rozprawa doktorska Pani mgr ZUZANNY MAJ wpisuje się niewątpliwie w działania aktualne i istotne dla rozwoju literatury kanonistycznej, w których Autorka z sumiennością podjęła próbę zaprezentowania kościelnego stanu prawnego [powszechnego i partykularnego] odnośnie do warunków ministerialnej celebracji chrztu, zarówno w wymiarze źródeł i literatury istotnej dla podjętego zagadnienia. Taka próba okazała się konieczna, aby z pożytkiem dokonać charakterystyki kształtowania się synodalności, istotnej dla koniecznej troski o właściwy kształt wspólnoty eklezjalnej na każdym poziomie jej działania

3 3 sakramentalnego i sprawowania władzy [rozdział I]. W rozdziale II Autorka ukazała w sposób zintegrowany zagadnienia istotne dla sprawowania sakramentu chrztu, natomiast III rozdział poświęciła prezentacji norm kodeksowych i pozakodeksowych o szafarzu i podmiocie chrztu. Rozprawę dopełniają pozostałe regulacje dotyczące sakramentu chrztu stanowiące istotę rozdziału IV. Od strony technicznej rozprawa doktorska Pani mgr ZUZANNY MAJ została napisana w języku polskim, liczy 258 stron tekstu i ważnych metodologicznych komponentów. Kompozycja rozdziałów jest harmonijna, rozdziały stanowią pod względem tematycznym zintegrowaną całość. Przedstawiona do recenzji rozprawa jest pracą samodzielną, a Autorka potrafiła przekonać o precyzyjnym określeniu zakresu badań naukowych, dobrym skorzystaniu ze źródeł i ważnych dla tej specjalistycznej tematyki naukowych opracowań. Tak dokładna kwerenda źródłowa istotnie podnosi wartość i walor prezentowanego opracowania z zakresu prawa sakramentalnego. Zasadniczo sposób cytowania, merytoryczne odniesienia do źródeł i wykorzystanej literatury przedmiotu uważam za ujednolicony, o zauważonych mankamentach będzie poniżej w sporządzonej recenzji. Dysertacja ujawnia konsekwencję badawczą w działaniach Autorki, popartą wskazaniem na rozwiązania kanoniczne istotne dla problemów jawiących się w przestrzeni ministerialnego posługiwania z racji celebracji chrztu i kościelnego posługiwania. Doktorantka wykazała kobiecą staranność w realizacji koniecznych elementów konstytutywno-formalnych, charakterystycznych i wymaganych dla wiarygodności wstępu i zakończenia rozprawy, jak również zauważalną dokładność i pilność w zgromadzeniu źródeł, literatury i naukowej dokumentacji w przypisach. Jednakże we wstępie zabrakło mi merytorycznej charakterystyki literatury przedmiotu, a w treści rozprawy oczekiwanych szczegółowych wniosków, merytorycznie zamykających poszczególne części opracowania doktorskiego, zwłaszcza zaprezentowanych wg klucza określonego w pytaniach postawionych na początku rozprawy. Poza tym Autorka jednak dobrze zadbała o wierne stosowanie zasady poprawności metodologicznej. W samej treści można dostrzec jedynie kilka nieprawidłowości stylistycznych, czy też kontemplacyjno-teologiczny tok narracji omawianego zagadnienia. Nie jestem jednak za tym, aby ostatecznie te niektóre sformułowania korygować, bowiem nie mają one istotnego wpływu na prezentowaną merytoryczność szczegółowego opracowania. Także w pozostałych kwestiach staranność Autorki jest widoczna, co wskazuje na zauważalny wkład pracy we wszystkie partie materiału badawczego. Materiał badawczy został przez Autorkę rozprawy poprawnie rozłożony i sam temat jest inspirujący, zwłaszcza w kontekście naukowego poznania i uporządkowania obfitego dorobku legislacyjnego w zakresie norm kanonicznych prawodawcy powszechnego i prawodawczej działalności biskupów diecezjalnych. Bibliografia zaprezentowana w opracowaniu jest wystarczająca, wyczerpuje bazę, istotną dla obiektywnej

4 4 prezentacji przedmiotowego zagadnienia. Układ bibliografii i jej podział cząstkowy jest poprawny i właściwy. Wnioski dla oceny merytoryczno-formalnej pracy doktorskiej Pani mgr ZUZANNA MAJ we wszystkich częściach rozprawy, prezentowanej jako studium kanoniczne, podjęła się zrealizowania tematu sakramentu chrztu w uchwałach polskich synodów w latach W dotychczas opublikowanych wydawnictwach prawno-kanonicznych nie ma tak kompletnego i zintegrowanego tematycznie opracowania, natomiast szczegółowe prezentacje poszczególnych autorytetów z zakresu prawa kanonicznego zostały przez Doktorantkę nie tylko zauważone, ale w sposób właściwy i z naukową odpowiedzialnością włączone do treści prezentowanej rozprawy naukowej. Doktorantka w najmniejszym nawet stopniu nie pokusiła się na przywłaszczenie cudzej myśli czy też prezentowanej autorskiej tezy. Sumiennie odnosiła się do dorobku innych autorów i w sposób właściwy korzystała z osiągnięć uznanych autorytetów z zakresu prawa sakramentalnego, zawsze potwierdzając tę czynność w sposób właściwy dla praktyki i poziomu badań naukowych. Mając bowiem na uwadze rozwój danej dyscypliny i szczegółowych badań tematycznych, nie można współcześnie zrezygnować z takiego działania w zakresie uczciwego korzystania z dorobku innych autorów, specjalistów w danej tezie naukowych zagadnień. Na zawartość merytoryczną przedstawionej do oceny rozprawy złożyły się wstęp, cztery rozdziały i zakończenie. Wstęp do pracy doktorskiej w metodologicznym wymiarze wyczerpuje znane i przyjęte w metodologii tego typu rozpraw obowiązkowe elementy formalne. Autorka postawiła oraz określiła cel i problem badawczy, odniosła się do źródeł i literatury przedmiotu, która stanowiła bazę dla przygotowywania rozprawy doktorskiej. Wskazała na wątek wiodący w rozprawie i wątek docelowy, jako ukoronowanie swoich badań, co było konsekwentną realizacją problemu określonego w temacie rozprawy. W merytorycznej treści rozprawy poprawnie i ściśle korzystała z zasobu źródłowego oraz wiernie udokumentowała sposób działania. Autorka zwięźle zaprezentowała merytoryczną treść rozprawy, wskazała na zastosowane metody, określiła novum swego opracowania, postawiła istotne dla naukowej rozprawy doktorskiej pytania, które miały wyostrzyć problem badawczy oraz opracowywane zagadnienie. Treść poszczególnych rozdziałów, układ metodologiczny rozprawy, istotne dla następujących po sobie części zagadnienia szczegółowe, wskazują, że rozprawa całościowo stanowi zintegrowane i spójne opracowanie postawionego tematu. Doktorantka podjęła się ukazania istotnych

5 5 elementów merytorycznych dla pojęcia zjawiska synodalności w Kościele oraz recepcji norm kodeksowych przez ustawodawstwo diecezjalne, które powinno zawierać również normy istotne dla tożsamości Kościoła Partykularnego. Doktorantka starała się to ukazać przez szczegółową prezentację zawartości ustaw partykularnych, przygotowując grunt dla przedmiotowej prezentacji zagadnień, istotnych dla tezy badawczej. Wartościowe i miejscami inspirujące stały się rozważania Doktorantki w zakresie interpretacji norm o sprawowaniu sakramentu chrztu, szafarzu i podmiocie przyjmującym ten sakrament, jak również uwrażliwienie Czytelnika na pozostałe regulacje dotyczące sakramentu chrztu. Szczegółowa analiza zawartości kanonicznych norm w zapisie prezentowanych synodów diecezjalnych wskazuje na zróżnicowaną świadomość prawną i wrażliwość kanoniczną biskupów diecezjalnych w zakresie konieczności promulgowania norm uszczegóławiających ministerialne posługiwanie we wspólnocie własnego partykularnego Kościoła, zwłaszcza w przedmiocie celebracji sakramentu chrztu świętego. Doktorantka starała się taki stan rzeczy obiektywnie zaprezentować poddając analizie promulgowane normy partykularne lub ich nieobecność, która też jest wymowna. W ocenie merytoryczno-formalnej pragnę zwrócić uwagę na bibliografię prezentowanej rozprawy doktorskiej. Również ta część rozprawy jest bardzo wartościowa. Bogactwo przytoczonych źródeł i literatury przedmiotu wskazuje na fakt odpowiedzialnej postawy Autorki wobec postawionego problemu badawczego i zakresu jego wiarygodnej realizacji. Pragnę jeszcze wskazać na zauważone mankamenty, które w każdej chwili można usunąć lub doprecyzować niejasności, aby całość definitywnego tekstu była uszlachetniona. Otóż: warto rozważyć, czy umieszczenie skrótów znanych dokumentów Kościoła (np. KK, KKK, KPK) w przypisach dolnych nie zastąpić nawiasem w tekście głównym, co sugerują metodolodzy a Doktorantka umieściła je w spisie skrótów i ponownie w przypisach; zbyt często Doktorantka stosuje zabieg personifikacji typu: Sobór poleca (s. 7), Sobór poświęcił uwagi (s. 10), Dekret poruszający kwestie (s. 26); należy uściślić, że Obrzędy chrztu dzieci, Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych to księgi liturgiczne (rytuały) a nie dokumenty; pojawiają się w treści tezy niepoparte przypisami, a nic nie wskazuje na to, że pochodzą od autorki (por. s. 16); Autorka użyła terminu synod prowincjonalny a Kodeks używa terminu synod prowincjalny (por. kan. 440 KPK). Natomiast na s. 23 używa określenia statuty prowincjalne. Na s. 44, przypis 161: raczej błąd, ponieważ czym innym jest List apostolski Christifidelibus toius Poloniae do Kościoła w Polsce odnośnie do reorganizacji diecezji [AAS 84 (1992), s ], a czym innym jest Bulla Totus Tuus Poloniae populus ustanawiająca nowy podział administracyjny Kościoła w Polsce [AAS 84 (1992), s ]. Raczej nie do przyjęcia jest cytowanie

6 6 dokumentów poszczególnych biskupów diecezjalnych na zasadzie: W. Ziemba, Dekret Biskupa Ełckiego (przypis nr 172) albo T. Gocłowski, Metropolita Gdański do (przypis nr 177), lecz Biskup Elbląski, Dekret i Arcybiskup Metropolita Gdański, Metropolita Gdański do ; Na s. 73 Autorka powołuje się na pozycję profesora Instytutu św. Marka z Wenecji: B.F. Diritto sacramentale, Venezia 2006 i stwierdza, że Chrzest niezniszczalnym charakterem włącza ludzi do Wspólnoty kościelnej. Takie sformułowanie jest raczej nieszczęsnym tłumaczeniem. Ponadto w języku polskim jest niezręczne, gdyż za wspólnoty kościelne rozumie się różne wspólnoty pochodzenia protestanckiego. By odejść od tego niejasnego sformułowania papież Benedykt XVI nakazał dokonania zmian w obrzędach chrztu dzieci. Ta zmiana dokonała się na mocy Dekretu Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów z roku (Prot. N. 44/13/L). Podczas obrzędu przyjęcia dziecka szafarz zwracał się do niego: N., wspólnota chrześcijańska przyjmuje cię z wielką radością. W imieniu tej wspólnoty znaczę cię znakiem krzyża. Po mnie wy, rodzice i chrzestni, naznaczycie wasze dziecko znakiem Jezusa Chrystusa, naszego Zbawiciela. Po zmianie określenie wspólnota chrześcijańska [communitas christiana] została zastąpiona wyrażeniem Kościół Boży [Ecclesia Dei], [Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, Decretum, Notitiae (2013), nr 1-2, s ]. Następnie na s. 79 Autorka nie radzi sobie z rozróżnieniem in periculo mortis [w niebezpieczeństwie śmierci] oraz in articulo mortis [w obliczu śmierci]. Od kanonisty wymaga się precyzyjnego języka, nawet wówczas, gdy księga liturgiczna została źle przetłumaczona. In articulo mortis [Ordo baptismi parvulorum, Libreria Editrice Vaticana 1986, nr 164, s. 71] w Obrzędach chrztu dzieci zostało przetłumaczone jako w niebezpieczeństwie bliskiej śmierci [Obrzędy chrztu dzieci, Katowice 2004, nr 185, s. 110], co stanowi formułę raczej nie do przyjęcia. Na s. 80 Autorka napisała, że konferencje biskupów [Konferencje Biskupie] są upoważnione do przystosowania obrzędów chrztu. Tymczasem Stolica Apostolska oraz konferencje episkopatów mają prawo do adaptacji [aptatio], natomiast przewodniczący liturgii ma prawo do przystosowań [accommodationes], [ por. Cz. Krakowiak, Adaptacja, akomodacja i inkulturacja liturgii Mszy świętej w świetle nowego Ogólnego wprowadzenia do Mszału rzymskiego, Anamnesis 41 (2005), nr 2, s ]. Na s. 129 Autorka błędnie podaje treść kan KPK. Zwyczajnym szafarzem jest biskup, prezbiter, diakon. Kapłan bowiem to termin stosowany zarówno do biskupa, jak i do prezbitera. Doktorantka nie porusza bardzo aktualnego dziś problemu sprawowania chrztu poza parafią rodziców dziecka. Wypadało o tym napisać, aby praca miała charakter aktualizacyjny. A do takiego problemu odnosi się przecież sformułowanie iusta causa zapisane w kan KPK. Również szkoda, że nie odniosła się do kolizji zapisów z kan. 872, gdzie prawodawca zaznaczył, że przyjmujący chrzest powinien mieć, jeśli to możliwe, chrzestnego

7 7 oraz z Obrzędów chrztu dzieci, gdzie zostało zapisane, że zgodnie ze starodawnym zwyczajem Kościoła człowiek dorosły nie może być dopuszczony do chrztu bez chrzestnego [ex antiquissimo Ecclesiae more, adultus ad Baptismum non admittitur sine patrino], [Ordo baptismi parvulorum, Praenotanda generalia, n. 8, s. 9]. Kolejnym problemem do rozważenia jest sprawa ewentualnego bycia chrzestnym w odniesieniu do katolików, którzy formalnym aktem wystąpili z Kościoła. Nadałoby to pracy perspektywę aktualizacyjną. Również sprawą do aktualizacji jest na s. 219 problem obowiązku dwóch świadków podczas podpisania aktu wystąpienia z Kościoła. Takiego obowiązku już nie ma. Sentencja końcowa Prezentowana rozprawa doktorska Pani mgr ZUZANNY MAJ stanowi potrzebne opracowanie po części krytyczne z zakresu norm kanonicznych prawa powszechnego i partykularnego, istotnych dla należytej celebracji i ministerialnego posługiwania w zakresie udzielania chrztu świętego. Rozprawa stanowi osiągnięcie badawcze, z którego będą mogli skorzystać zarówno teoretycy, jak i praktycy zajmujący się stosowaniem prawa kanonicznego w tej materii. Uwagi krytyczne wniesiono z życzliwością i troską o merytoryczną jakość opracowania specjalistycznego. Uważam, że praca spełnia wymagania stawiane rozprawom doktorskim w Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z Ustawą z dnia 3 lipca 2018 roku Przepisy wprowadzające Ustawę Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, art Jestem przekonany, że Doktorantka może być dopuszczona do następnych etapów przewodu doktorskiego, dlatego taki wniosek stawiam do Prześwietnej Rady Wydziału Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Wrocław, dnia 20 XII 2018 roku