Gmina Podegrodzie. Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla Gminy Podegrodzie na lata

Transkrypt

1 Załącznik nr 1 do uchwały Nr./2018 Rady Gminy Podegrodzie z dnia r. Gmina Podegrodzie Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla Gminy Podegrodzie na lata Podegrodzie, r. 1

2 SPIS TREŚCI: 1. Podstawa prawna opracowania Zakres opracowania Powiązania dokumentu z dokumentami strategicznymi Polityka energetyczna na szczeblu międzynarodowym Polityka energetyczna na szczeblu krajowym i lokalnym Charakterystyka ogólna Gminy Podegrodzie Położenie Gminy Klimat Obszary prawnie chronione Liczba ludności Budownictwo Układ komunikacyjny Gminy Dzialność gospodarcza Rolnictwo i leśnictwo Charakterystyka i ocena funkcjonowania systemów energetycznych na obszarze Gminy Podegrodzie w odniesieniu do aktualnego zapotrzebowania na ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe Zaopatrzenie w ciepło Analiza stanu obecnego Ocena stanu obecnego Plany rozwojowe Zaopotrzenie w energię elektryczną Analiza stanu obecnego Ocena stanu obecnego Plany rozwojowe Zaopatrzenie w paliwa gazowe Stan istniejący gaz sieciowy Stan istniejący gaz płynny LPG Kiernki rozwoju Prognoza zapotrzebowania na ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe wraz z zaleceniami i rekomendacjami dla prowadzenia gminnej gospodarki energetycznej w perspektywie do 2032 roku Prognoza zapotrzebowania na energię cieplną Prognoza zapotrzebowania na energię elektryczną Prognoza zapotrzebowania na paliwa gazowe

3 7. Działania racjonalizujące gospodarke energią Racjonalizacja użytkowania ciepła Racjonalizacja użytkowania energii elektrycznej Racjonalizacja użytkowania paliw gazowych Możliwość wykorzystania odnawialnych źródeł energii i racjonalizacja zużycia energii i paliw Energia wodna Energia wiatru Energia słoneczna Energia biomasy Energia ze źródeł geotermalnych Stan zanieczyszczenia środowiska gminnego Rozkład stężeń pyłu zawieszonego PM Przedsięwzięcia racjonalizujące użytkowanie ciepła, energii elektrycznej i paliw gazowych Przedsięwzięcia racjonalizujące zużycie ciepła Przedsięwzięcia racjonalizujące zużycia energii elektrycznej Przedsięwzięcia racjonalizujące zużycie paliw gazowych Możliwości stosowania środków poprawy efektywności energetycznej w rozumieniu Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 roku o efektywności energetycznej Możliwości wykorzystania istniejących nadwyżek i lokalnych zasobów paliw i energii, z uwzględnieniem energii elektrycznej i ciepla wytwarzanych w instalacjach odnawialnego źródła energii, energii elektrycznej i ciepła użytkowego wytwarzanych w kogeneracji oraz zagospodarownia ciepła odpadowego z instalacji przemysłowych Współpraca z innymi gminami Podsumowanie Oddziaływanie na środowisko Ochrona ptaków podczas wykonywania prac termomodernizacyjnych Zakres oddziaływania Projektu założeń na środowisko Literatura Spis tabel, rysunków i wykresów Spis rysunków Spis tabel

4 1. Podstawa prawna opracowania Podstawą prawną opracowania Projektu założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla Gminy Podegrodzie jest Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997r. Prawo energetyczne (t.j. Dz. U poz. 755 z późn. zm.). Według tego dokumentu każda gmina ma obowiązek planowania i organizacji zaopatrzenia w energię elektryczną, ciepło i paliwa gazowe na swoim obszarze. Wójt gminy jest zobowiązany do opracowania Projektu założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe, a Rada Gminy do uchwalenia założeń tego planu (art. 18 i 19 ww. Ustawy). Zgodnie z art. 18 ust. 1 powyższej ustawy, do zadań własnych gminy w zakresie zaopatrzenia w energię elektryczną, ciepło oraz paliwa gazowe należy: Planowanie i organizacja zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe na obszarze gminy, Planowanie oświetlania miejsc publicznych i dróg znajdujących się na terenie gminy, Finansowanie oświetlania ulic, placów i dróg publicznych znajdujących się na terenie gminy. Art. 19 powyższej ustawy nakazuje Wójtowi (Burmistrzowi lub Prezydentowi Miasta) opracowanie projektu założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe. Projekt ten powinien być sporządzany dla całego obszaru gminy, co najmniej na okres 15 lat i być aktualizowany co najmniej raz na 3 lata. Zagadnienia dotyczące zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz wynikają również z art. 7 ust.1 pkt 3 ustawy z dnia 8 marca 1990r. o samorządzie gminnym (tj. Dz. U poz z późn. zm.). Według tej ustawy gminy zobowiązane są do zabezpieczenia zbiorowych potrzeb mieszkańców gminy. Zadania własne obejmują m.in. sprawy ładu przestrzennego, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej, dróg gminnych, wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych oraz zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz. Wszystkie priorytety dokumentu posiadają jeden ważny czynnik zrównoważony rozwój energetyki. Dokument systematyzuje i łączy jednocześnie zagadnienia oszczędzania energii i ochrony środowiska w kontekście działań związanych z energią. 4

5 W trakcie opracowania Projektu założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla gminy Podegrodzie, korzystano z szeregu informacji pochodzących z Urzędu Gminy, dokumentów i opracowań strategicznych udostępnionych przez Gminę, danych dostępnych na stronie GUS-u oraz ze stron internetowych. 2. Zakres opracowania Projekt założeń do planu w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla Gminy Podegrodzie, odpowiada wymogom art. 19 ust.3 ustawy z dnia 10kwietnia 1997r. Prawo energetyczne (tj. Dz. U poz. 755 z późn. zm.). Dokument zawiera: Ocenę stanu aktualnego i przewidywalnych zmian zapotrzebowania na ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe, Przedsięwzięcia racjonalizujące użytkowanie ciepła, energii elektrycznej i paliw gazowych, Możliwości wykorzystania istniejących nadwyżek i lokalnych zasobów paliw i energii, z uwzględnieniem energii elektrycznej i ciepła wytwarzanych w instalacjach odnawialnych źródeł energii, energii elektrycznej i ciepła użytkowanego wytwarzanych w kogeneracji oraz zagospodarowania ciepła odpadowego z instalacji przemysłowych, Możliwości stosowania środków popraw efektywności energetycznej w rozumieniu ustawy z dnia 15 kwietnia 2011r. o efektywności energetycznej (tj. Dz. U poz. 831 z późn. zm.), Zakres współpracy z innymi gminami. Obowiązek posiadania Projektu założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe spowodowany jest nie tylko wymogami Ustawy Prawo energetyczne, ale również względami praktycznymi jakości zarządzenia w gminie. 3. Powiązania dokumentu z dokumentami strategicznymi Kierunki rozwoju źródeł energii oraz inwestycje planowane do realizacji w ramach Projektu założeń do planu zaopatrzenia w ciepło wynikają z obowiązujących aktów prawnych, programów wyższego rzędu oraz dokumentów planistycznych uwzględniających tę problematykę. W niniejszym rozdziale przedstawiono akty prawne oraz dokumenty regulujące kwestie racjonalizacji wykorzystania energii oraz rozwoju wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych. 5

6 3.1. Polityka energetyczna na szczeblu międzynarodowym Z końcem 2006 roku Unia Europejska zobowiązała się do ograniczenia zużycia energii o 20% w stosunku do prognozy na rok Do osiągnięcia tego celu podejmowane są inicjatywy w zakresie efektywności energetycznej. Aktualnie obowiązujące dyrektywy dotyczące efektywności energetycznej i wspierania odnawialnych źródeł energii: Dyrektywa 2012/27/UE z dnia 25 października 2012r. w sprawie efektywności energetycznej. Dyrektywa ta ustanawia wspólne ramy działań na rzecz promowania efektywności energetycznej w UE dla osiągnięcia jej celu: poprzez: Wzrost efektywności energetycznej o 20% (zmniejszenie zużycia energii pierwotnej o 20%) do 2020r. oraz wskazania drogi dla dalszej poprawy efektywności energetycznej po tym terminie, Określa zasady opracowania w celu usunięcia barier na rynku energii oraz przezwyciężenia nieprawidłowości w funkcjonowaniu rynku, Przewiduje ustanowienie krajowych celów w zakresie efektywności energetycznej na rok Dyrektywa 2009/125/WE z dnia 21 października 2009r. ustanawiająca ogólne zasady ustalania wymogów dotyczących ekoprojektu dla produktów związanych z energią. Dyrektywa ustanawia ogólne zasady wymogów dotyczących ekoprojektu dla produktów związanych z energią. Proponuje konkretne produkty z uwzględnieniem ich wpływu na środowisko na całym cyklu życia danego wyrobu od produkcji, poprzez eksploatację oraz na etapie jego unieszkodliwienia jako odpadu. Dyrektywa 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. Dyrektywa wskazuje informację na temat wskaźników dla budowli efektywnych energetycznie, dla przyszłych wymagań dotyczących zero energetycznych budynków. Celem dyrektywy jest stosowanie ekonomiczne uzasadnionej poprawy charakterystyki energetycznej budynków na skutek m.in. mniejszego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania, chłodzenia, przygotowania ciepłej wody oraz oświetlenia poprzez stosowanie m.in. technologii wykonania instalacji c.o. i c.w.u., odpowiednio dobranych materiałów, technik montażu przy odpowiedzialnym i przemyślanym zastosowaniu wybranych źródeł zasilania. 6

7 Dyrektywa 2009/28/WE dnia 23 kwietnia 2009r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych. Celem dyrektywy jest ustanowienie wspólnych ram dla promowania i produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Polityka klimatyczna UE ma na celu wdrożenie tzw. pakietu klimatycznoenergetycznego, którego celem jest ograniczenie do 2020 r. emisji gazów cieplarnianych o 20%, zwiększenie udziału źródeł odnawialnych w bilansie energetycznym do 20% oraz podniesienie o 20% efektywności energetycznej Polityka energetyczna na szczeblu krajowym i lokalnym Krajowy Plan działań dotyczący efektywności energetycznej dla Polski 2014 Przedstawia cel krajowy do 2020 r. jakim jest udział energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto w wysokości 15%, natomiast w zakresie udziału odnawialnych źródeł w sektorze transportowym na poziomie 10%. Krajowy Plan Działań dotyczący efektywności energetycznej dla Polski 2014 został przygotowany w związku z obowiązkiem przekazywania Komisji Europejskiej sprawozdań z wdrażania dyrektywy 2012/27/UE w sprawie efektywności energetycznej, a także na podstawie obowiązku nałożonego na Ministra Gospodarki na podstawie art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011r. o efektywności energetycznej (tj. Dz. U poz. 831 z późn. zm.). Polityka energetyczna Polski do 2030 roku Ten dokument został opracowany zgodnie z ustawą Prawo energetyczne. Przedstawia odpowiedź strategii państwa na temat polskiej energetyki w perspektywie krótkoterminowej oraz do 2030r. W ramach zobowiązań ekologicznych Unia Europejska wyznaczyła na 2020r. cele ilościowe, czyli 3x20%, tj.: zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do roku 1990, zmniejszenie zużycia energii o 20% w porównaniu z prognozami dla UE na 2020r., zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii w transporcie do 10%. W grudniu 2008r. przez UE został przyjęty pakiet klimatyczno-energetyczny, w którym zawarte są działania inicjowane na szczeblu krajowym wpisuje się w realizację celów polityki energetycznej określonych na poziomie Wspólnoty. 7

8 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego Jest to jeden z najważniejszych dokumentów planistycznych województwa. Zawiera działania, których realizacja jest wypełnieniem zadań określonych przez strategię rozwoju regionu. Cel generalny zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego to: Harmonijne gospodarowanie przestrzenią jako podstawa dynamicznego i zrównoważonego rozwoju województwa. Program Strategiczny Ochrony Środowiska z dnia 27 października 2014r. Celem głównym tej strategii jest poprawa bezpieczeństwa ekologicznego oraz ochrona zasobów środowiska dla rozwoju Małopolski. Przyjęto następujące priorytety ekologiczne na najbliższe lata: poprawa stanu powietrza, poprawa stanu wód i racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi oraz ochrona przed powodzią, uporządkowanie gospodarki odpadami. Priorytet 1 Programu odnosi się do Poprawy jakości powietrza, ochrony przed hałasem oraz zapewnia informacji o źródłach pól elektromagnetycznych i jego celem jest m.in. zmniejszenie emisji zanieczyszczeń oraz gazów cieplarnianych do powietrza pochodzącego z indywidulanego ogrzewania mieszkań, z transportu, procesów przemysłowych i energetyki, a także wzrost poziomu wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Program ochrony powietrza dla województwa małopolskiego jest elementem strategii poprawy jakości powietrza w Małopolsce. Dokument wyznacza działania naprawcze, których celem jest osiągnięcie dopuszczalnych poziomów zanieczyszczeń w powietrzu. Skuteczna realizacja wskazanych zadań wymaga podejmowania wspólnych zintegrowanych decyzji na szczeblu lokalnym, regionalnym czy krajowym, by stworzyć warunki prawne, organizacyjne i finansowe wspierające osiąganie celów. Program ochrony powietrza przygotowywany jest na podstawie art. 91 ustawy Prawo ochrony środowiska. Głównymi kierunki działań naprawczych w zakresie ochrony powietrza wyznaczonymi w Programie jest m.in.: Wprowadzenie ograniczeń w użytkowaniu instalacji na paliwa stałe, Realizacja gminnych programów ograniczania niskiej emisji (PONE) eliminacja nisko sprawnych urządzeń na paliwa stałe, Rozbudowa i modernizacja sieci ciepłowniczych zapewniająca podłączenie nowych użytkowników, Rozbudowa sieci gazowych zapewniająca podłączenie nowych użytkowników, 8

9 Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w celu obniżenia kosztów eksploatacyjnych ogrzewania niskoemisyjnego, Termomodernizacja budynków oraz wspieranie budownictwa energooszczędnego w budownictwie mieszkaniowym, Wyeliminowanie spalania odpadów oraz ograniczenie spalania pozostałości roślinnych na powierzchni ziemi, Rozszerzenie strefy ograniczonego ruchu oraz ograniczonego płatnego parkowania wraz z systemem parkingów typu Parkuj i jedź (Park&Ride), Poprawa organizacji ruchu samochodowego w miastach, Utrzymanie dróg w sposób ograniczający wtórną emisje zanieczyszczeń poprzez regularne mycie, remonty i poprawę stanu nawierzchni dróg, Rozwój komunikacji publicznej oraz wdrożenie energooszczędnych i niskoemisyjnych rozwiązań w transporcie publicznym, Rozwój komunikacji rowerowej, Wzmocnienie kontroli na stacjach diagnostycznych pojazdów, Szczególny nadzór nad działalnością przemysłu w obszarach złej jakości powietrza, Samorząd Województwa jako koordynator działań w kierunku poprawy jakości powietrza, Wdrożenie systemu zarządzania jakością powietrza w województwie, Edukacja ekologiczna mieszkańców, Spójna polityka na szczeblu lokalnym uwzgledniająca priorytety poprawy jakości powietrza, Poprawa warunków przewietrzania miast i ochrona terenów zielonych. Celem działań naprawczych przedstawionych w Programie Ochrony Powietrza dla Województwa Małopolskiego jest osiągnięcie na całym terenie do 2023 r. dopuszczalnych poziomów zanieczyszczeń powietrza dla pyłu zawieszonego (PM10, PM2,5), benzo(α)pirenu oraz ozonu. Plan gospodarki niskoemisyjnej dla Gminy Podegrodzie Celem dokumentu jest przedstawienie Planu działań i uwarunkowań, służących redukcji emisji zanieczyszczeń powietrza ze szczególnym uwzględnieniem emisji pyłów i CO2. Potrzeba jego przygotowania wynika ze świadomości władz gminy co do znaczenia aktywności w tym 9

10 obszarze. Plan gospodarki niskoemisyjnej określa również kierunki rozwoju Gminy Podegrodzie w zakresie działań inwestycyjnych i nie inwestycyjnych w obszarach: budynki użyteczności publicznej, budynki mieszkalne i usługowe, transport publiczny i prywatny, oświetlenie, gospodarka przestrzenne, zamówienia publiczne oraz promocja. Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Podegrodzie ma przyczynić się do osiągnięcia celów Unii Europejskiej określonych w pakiecie klimatyczno-energetycznym do roku 2020, tj.: Redukcji emisji gazów cieplarnianych, Zwiększenia udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych, Redukcji zużycia energii finalnej, co ma zostać zrealizowane poprzez podniesienie efektywności energetycznej, Do poprawy jakości powietrza na obszarach, na których odnotowano przekroczenia jakości poziomów dopuszczalnych stężeń w powietrzu i realizowane są Plany (naprawcze) ochrony powietrza oraz plany działań krótkoterminowych. Głównym celem realizacji działań wynikających z Planu Gospodarki Niskoemisyjnej jest poprawa efektywności energetycznej gminy oraz redukcja emisji gazów cieplarnianych poprzez opracowanie i wdrożenie planu gospodarki niskoemisyjnej. 4. Charakterystyka ogólna Gminy Podegrodzie 4.1 Położenie Gmina Podegrodzie położona jest na lewym brzegu Dunajca, w centrum pięknej Kotliny Sądeckiej. Leży na wysokości ok. 340 m n.p.m. Oddalona jest od Nowego Sącza o około 12 km. Graniczy z gminami: Chełmiec, Stary Sącz, Łącko i Łukowica. Gmina Podegrodzie posiada piękną rzeźbę terenu, leżąc w zalewowej dolinie Dunajca. Otoczona jest przez fliszowe wzgórza, porozcinane licznymi wąwozami, strumieniami i lasami. Środowisko naturalne cechuje bogactwo fauny i flory. Tutejsze lasy, łąki, strumienie i wzgórza posiadają naturalny urok dzikości 1. Główną rzeką powierzchniową w rejonie jest Dunajec przepływający wzdłuż południowo-wschodniej granicy gminy. Zgodnie z podziałem terytorialnym kraju swoim zasięgiem obejmuje 13 sołectw kolejno: Brzezna, Chochorowice, Długołęka-Świerkla, Gostwica, Juraszowa, Mokra Wieś, Naszacowice, Olszana, Olszanka, Podegrodzie, Podrzecze, Rogi, Stadła. Największą powierzchnię zajmuje sołectwo Brzezna i Gostwica natomiast 1 Portal internetowy gminy Podegrodzie: 10

11 najmniejszą Juraszowa. Rys. 1. Gmina Podegrodzie na tle powiatu ( Gmina Podegrodzie zajmuje obszar 64,73 km 2, w tym użytki rolne stanowią 66% natomiast użytki leśne 66% ogółu powierzchni gminy. 4.2 Klimat Obszar gminy Podegrodzie leży na trasie wędrówek i transformacji mas powietrza o różnych właściwościach fizycznych. Strefa cyrkulacji charakteryzuje przemieszczanie się powietrza z zachodu. W ciągu roku napływa tu powietrze polarno-morskie (65%), które zimą przynosi ocieplenie, częste odwilże, zwiększone zachmurzenie, opady deszczu ze śniegiem lub deszczu. Latem powietrze polarno-morskie powoduje ochłodzenie, duże zachmurzenie, opady o charakterze przelotnym, często burzowym 2. 2 Por. Podegrodzie i Gmina Podegrodzka, zarys dziejów, pod redakcją Feliksa Kiryka, 2014 r. 11

12 4.3 Obszary prawnie chronione Na terenie gminy Podegrodzie zlokalizowany jest Południowomałopolski Obszar Chronionego Krajobrazu, obejmuje on swoim zasięgiem południową część województwa małopolskiego. Obszar został utworzony ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach. Całkowita powierzchnia wynosi ha. Obszar siedliskowy Natura 2000 Środkowy Dunajec z Dopływami (PLH120088) obejmuje swoim zasięgiem część doliny rzecznej Dunajca oraz dolne odcinki potoków: Ochotnica, Kamienica Gorczańska, Słomka. Obszar ten został utworzony w celu ochrony siedlisk zbiorowisk roślinnych. Całkowita powierzchnia wynosi 7,56 km 2. Obszar siedliskowy Natura 2000 Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego (PLH120052) obejmujący swoim zasięgiem część Beskidów Zachodnich. Obszar został utworzony dla ochrony kolonii rozrodczych podkowca małego, nocka orzęsionego i nocka dużego. Ostoje tworzy jedenaście enklaw. Każda z nich obejmuje obiekt lub obiekty, w których zamieszkują kolonie rozrodcze, i obszary żerowania nietoperzy. Całkowita powierzchnia wynosi 57,06 km 2. Obiektem na terenie naszej gminy jest kościół w Podegrodziu, na strychu którego stwierdzono kolonie rozrodcze nocka dużego. Pomnik przyrody lipa drobnolistna Jana i Marianny - nr rejestru wojewódzkiego położony przy przydrożnej kapliczce w sołectwie Długołęka Świerkla. 4.4 Liczba ludności Według danych opublikowanych przez GUS liczba mieszkańców pod koniec 2016 roku wynosiła osób, w tym kobiet. Głównym atutem gminy jest duża ilość mieszkańców w wieku produkcyjnym osób. Strukturę liczby ludności w Gminie Podegrodzie przedstawia rysunek 2, w podziale na wiek przedprodukcyjny, produkcyjny oraz poprodukcyjny. Przyrost naturalny w 2016 roku był dodatni i wyniósł

13 Rys. 2. Liczba mieszkańców w Gminie Podegrodzie w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w 2016r. poprodukcyjnym 13% przedprodukcyjnym 25% produkcyjnym 62% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych Statystykę ludnościową Gminy Podegrodzie przedstawia tabela nr 1. Wyszczególnienie Ludność Ludność na km Saldo migracji x 13 Przyrost naturalny Urodzenia żywe Zgony ogółem Zameldowania x 41 na pobyt stały Wymeldowania z x 65 pobytu stałego 0 x wypełnienie pozycji jest niemożliwe lub niecelowe (w tym ze względu na wysoki błąd losowy próby w badaniach reprezentacyjnych np. BAEL albo brak informacji porównywalnych) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS z lat , Bank Danych Lokalnych Wskaźnik zaludnienia na obszarze Gminy Podegrodzie kształtuje się na poziomie 199 os./km 2. Dla porównania gęstość zaludnienia w województwie małopolskim wynosi 223 os./km 2, a w powiecie nowosądeckim 152 os./km 2. przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym Prognoza liczby ludności Zgodnie z Prognozą liczby ludności na lata opracowaną przez GUS, w województwie małopolskim obserwowany będzie okresowy wzrost liczby ludności. Województwo będzie powiększało liczbę mieszkańców do 2026 r., jednak po okresie wzrostu wystąpi spadek liczebności populacji. Według prognozy w najbliższych latach 13

14 Liczba ludności w województwie utrzyma się dodatni przyrost naturalny (na obszarach wiejskich aż do roku 2023). Prognoza liczby mieszkańców w Gminie Podegrodzie na lata przygotowano na podstawie opracowania GUS Prognoza dla powiatów i miast na prawie powiatu oraz podregionów na lata , które dotyczy prognozy ludności. Prognozę liczby ludności dla Gminy Podegrodzie opracowano na podstawie prognozy liczby ludności dla powiatu nowosądeckiego. Podczas szacowania wartości przyjęto trendy i prognozy dla obszarów wiejskich powiatu nowosądeckiego. Rys. 3. Prognoza liczby ludności w Gminie Podegrodzie w latach Prognoza liczby ludności Rok prognozy Zgodnie z prognozą do 2032 roku przewiduje się stopniowy wzrost liczby ludności na terenie Gminy Podegrodzie. Trend ten pojawił się również w latach poprzedzających prognozę. W latach prognozy wzrost liczby ludności związany będzie z przyrostem naturalnym oraz migracjami wewnętrznymi Budownictwo Budynki mieszkalne Według danych GUS za rok 2016 na terenie gminy znajduje się w sumie 3031 mieszkań. Suma powierzchni użytkowej wszystkich mieszkań na terenie Gminy Podegrodzie to m 2, co stanowi 92 m 2 powierzchni na jedno mieszkanie. Od 1995 do 2016 roku liczba mieszkań wzrosła o ok. 68 %. 14

15 Rys. 4. Statystyka mieszkaniowa z lat w gminie Podegrodzie liczba mieszkań powierzchnia mieszkań Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych Wskaźniki mieszkaniowe w Gminie Podegrodzie są porównywalne do wskaźników powiatu nowosądeckiego oraz województwa małopolskiego (tab. 2). W Gminie Podegrodzie w ciągu ostatnich lat przybywało w gminie kilkadziesiąt mieszkań. Tab. 2. Zasoby mieszkaniowe województwa i powiatu wg GUS za rok 2016 Wyszczególnienie Mieszkanie Izby Powierzchnia Przeciętna użytkowa w Liczba osób na Powierzchnia użytkowa tys./m 2 w m izbę 1 na 1 osobę mieszkanie mieszkania Województwo ,91 0,74 78,2 26,9 małopolskie Powiat ,60 0,86 85,8 23,8 nowosądecki Gmina Podegrodzie ,28 0,99 92,5 21,6 Stan wyposażenia gminy w urządzenia techniczno-sanitarne jest zadowalający. Większość mieszkań posiada dostęp do wodociągu, łazienki i centralnego ogrzewania, co przedstawia rys

16 Rys. 5. Mieszkania wyposażone w urządzenia techniczno sanitarne w 2016 roku Ustęp spłukiwany Centralne ogrzewanie Łazienka Wodociąg Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych Charakterystykę energetyczną budynku można w przybliżeniu oszacować na podstawie znajomości roku oddania do użytkowania. Zakładając, że budynek został zbudowany zgodnie z przepisami w zależności od obowiązujących w tym czasie przepisów budowlanych, możemy określić orientacyjne jego sezonowe zapotrzebowanie na ciepło do ogrzewania (Tab.3.). Tab.3. Charakterystyka budynków wg ich roku oddania do użytkowania Rok oddania budynku do Podstawowy przepis Wymagana maksymalna Przeciętne sezonowe użytkowania dotyczący wymagań wartość współczynnika zapotrzebowanie ciepła ochrony cieplnej przenikania dla ścian na ogrzewanie budynków zewnętrznych kwh/m2/rok Do ,16 1, PN 64/B ,16 PN-74/B PN 82/B ,75 Od PN-91/B ,55 Od Rozporządzenie: 0,30-0,50 Warunki Techniczne jakim powinny odpowiadać budynki Źródło: M. Robakiewicz, Ocena jakości energetycznej budynków. Wymagania -dane -obliczenia,2004 Obecnie obowiązujące wymagania w zakresie izolacyjności cieplnej budynków określone są w Warunkach technicznych WT2014 od stycznia 2014r., zgodnie z którymi maksymalny współczynnik przenikania ciepła dla ścian zewnętrznych wynosi 0,25 W/m 2 K. Szczegółowe informacje w tabeli poniżej. 16

17 Tab. 4. Wartości współczynnika przenikania ciepła Uc dla ścian zewnętrznych Temperatura w Współczynnik przenikania ciepła UC(max) [W/(m2*K)] pomieszczeniu Od 1 stycznia 2014r. Od 1 stycznia 2017r. Od 1 stycznia 2021r. Przy t i 16ºC 0,25 0,23 0,20 Przy 8ºC t i <16ºC 0,45 0,45 0,45 Przy t i < 8ºC 0,90 0,90 0,90 Źródło: Rozporządzenie Ministra Transportu Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 5 lipca 2013r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2013 r., poz. 926) Najstarsze budynki charakteryzują się murami wykonanymi z cegły wraz z drewnianymi stropami. W nowych budynkach cechą charakterystyczną jest stosowanie dobrego ocieplenia przegród budowlanych materiałami termoizolacyjnymi. Obecnie na terenie gminy część starych budynków została poddana termomodernizacji i pracom remontowym. Najczęściej wykonywanymi pracami są: ocieplenie ścian szczytowych i osłonowych, ocieplenie stropodachów, wymiana okien i drzwi, modernizacja instalacji grzewczej. Warunki techniczne, jakie powinny spełniać obiekty budowlane w Polsce określa rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. W lipcu 2013 r. zostały określone zmiany do rozporządzenia, które zaczęły obowiązywać od 1 stycznia 2014r. Zmiana rozporządzenia była konsekwencją przyjęcia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. Dyrektywa ta nakłada obowiązek poprawy charakterystyki energetycznej budynków. Poprawa ta może nastąpić na skutek m. in. mniejszego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania, chłodzenia, przygotowania ciepłej wody, odpowiedniego oświetlenia, stosowania materiałów o lepszych parametrach izolacyjności cieplnej itp. Kraje członkowskie UE, w tym również Polska, zobowiązane są do ustanowienia przepisów określających standardy energetyczne budynków i ich elementów uwzględniając aspekty techniczno-ekonomiczne. Te standardy powinny również spełniać budynki istniejące, które będą poddawane ważniejszej renowacji. Jest to renowacja, której całkowity koszt przekracza 25% przegród zewnętrznych budynku wymaga renowacji. Dyrektywa 2010/31/UE umożliwia jednak, aby poprawa standardu energetycznego budynku istniejącego niekoniecznie oznaczała całkowitą renowację 17

18 budynku. Może być ona ograniczona tylko do tych elementów, które mają największy wpływ na poprawę standardu energetycznego budynku i są jednocześnie efektywne ekonomicznie. W zakresie Rozporządzenia Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 5 lipca 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2013r., nr 0 poz. 926) przedstawiono kolejne etapy dojścia do wymagań izolacyjności cieplnej i innych wymagań związanych z oszczędnością energii na rok 2021 dla nowo powstających budynków mieszkalnych lub na rok 2019 dla budynków zajmowanych przez władze publiczne i będące ich własnością. W tych latach zgodnie z art. 9 dyrektywy 2010/31/UE budynki powinny charakteryzować się niemal zerowym zużyciem energii. Największe zmiany dotyczą stopniowego obniżenia współczynnika przenikania ciepła ścian zewnętrznych, dachów i stropodachów, podłogi na gruncie oraz stolarki okiennej i drzwiowej. W rozporządzeniu określono również maksymalne wartości wskaźnika energii pierwotnej (EP). Nałożono też obowiązek równoczesnego spełnienia dla każdego nowego budynku parametrów minimalnych dla przegród budowlanych oraz wymagań związanych z maksymalnym wskaźnikiem EP. Na terenie Gminy Podegrodzie nowe wymagania dotyczące standardów budynków znajdują zastosowanie w nowo powstających budynkach lub podczas realizacji prac remontowych budynków już istniejących Układ komunikacyjny Gminy Obecnie na terenie gminy Podegrodzie stan dróg uległ znacznej poprawie m. in. poprzez wybudowanie dwóch obwodnic w ramach realizacji zadań pn.: Budowa obejścia wsi Brzezna, Stadła i Podegrodzia po wale przeciwpowodziowym oraz Budowa zachodniej obwodnicy połączenie m. Brzezna z drogą krajową nr 28, które stanowią ważne rozwiązania komunikacyjne. Komunikację drogową na terenie Gminy Podegrodzie stanowią: Drogi wojewódzkie: - DW969 łącząca Nowy Targ ze Starym Sączem i Nowym Sączem. Drogi powiatowe (ok. 59,7 km) K Łącko Naszacowice, K Chełmiec Naszacowice, K Podegrodzie Mokra Wieś Jastrzębie, K Stadła Długołęka Świerkla Przyszowa, K Brzezna Brzezna Litacz Wysokie, 18

19 K Trzetrzewina Podrzecze, K Biczyce Dolne Gostwica. Drogi gminne (ok. 215,093 km). Sieć dróg gminnych zapewnia dojazd do każdej miejscowości. Układ komunikacyjny uzupełniają w poszczególnych miejscowościach drogi wewnętrzne i lokalne, które pełnią rolę dojazdową do terenów. Długość dróg gminnych wynosi 215,093 km, natomiast powierzchnia dróg ,0 m 2. Ruch pasażerski obsługują firmy transportowe prywatnej komunikacji (busy i autobusy). W 2014 roku w Nowym Sączu zostało zawarte porozumienie międzygminne pomiędzy Miastem Nowy Sącz, a Gminą Podegrodzie, które określa zasady powierzenia Miastu Nowy Sącz zadań lokalnego transportu zbiorowego w zakresie wykonywania regularnego przewozu osób środkami komunikacji miejskiej na terenie gminy na linii komunikacyjnej Nowy Sącz Podegrodzie Osiedle przez Stary Sącz Działalność gospodarcza W Gminie Podegrodzie intensywnie rozwija się działalność gospodarcza, coraz więcej jest punktów handlowych, gastronomicznych, rozwijają się usługi transportowe, z zakresu mechaniki pojazdów, stolarki oraz usług remontowo-budowlanych. Trzon działalności na terenie gminy stanowią firmy działające w sferze handlu i usług 3. Do głównych gałęzi gospodarki w gminie zaliczyć należy przede wszystkim handel i naprawy, budownictwo oraz działalność produkcyjną. Tabela przedstawia liczbę podmiotów w latach Liczba podmiotów wg danych GUS Rok Ogółem Sektor publiczny Sektor prywatny Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych 4.8. Rolnictwo i leśnictwo Rodzaje gleb występujące na terenie Gminy Podegrodzie są uwarunkowane przez rodzaj skał na których zostały utworzone oraz przez warunki glebotwórcze występujące w poszczególnych 3 Portal internetowy gminy Podegrodzie: 19

20 obszarach gminy. Na terenie Gminy Podegrodzie można wyróżnić następujące rodzaje gleb: 1. Gleby brunatne są grupą gleb dominujących na terenie gminy, zajmują one ok. 62% powierzchni gminy. Powstają na glinach zwałowych oraz piaskach i piaskowcach, można wśród nich wyróżnić: Brunatno-kwaśne tworzące się na podłożach bogatych w związki fosforu, potasu, wapnia i magnezu. Brunatno wyługowane cechują się wyługowaniem górnej części profilu z kationów zasadowych oraz brakiem zawartości węglanu wapnia, co ogranicza ich żyzność. Największy obszar zajmują one w Mokrej Wsi 95%, Olszanie 82%, Chochorowicach oraz Długołęce 80%. 2. Mady są drugim rodzajem gleb zajmującym najwięcej powierzchni w gminie ok. 25%. Jest to rodzaj gleb tworzących się w wyniku nagromadzenia się materiałów niesionych przez wody rzeczne. Mady znajdują się na całym terenie Podrzecza i Stadeł oraz zajmują ok. 47% Podegrodzia i ok. 22% Brzeznej. 3. Gleby bielicowe zajmują ok. 13% powierzchni bezleśnej gminy. Występują głównie w Brzeznej, Juraszowej, Olszance, Podegrodziu, Gostwicy i Długołęce Świerkli. Gleby bielicowe tworzą się na różnego rodzaju pisakach, dochodzi w nich do procesu wymywania niektórych związków chemicznych tworzących minerały co nazwane jest bielicowaniem. Klasy bonitacyjne Na terenie Gminy Podegrodzie dominują gleby średniej klasy bonitacyjnej. Według klasyfikacji glebowej większość użytków rolnych zaliczana jest do III i IV klasy bonitacyjnej i zajmują one 80% powierzchni gminy. Gleby zaliczane do II klasy użytków występują w dolinie Dunajca, zajmują ok. 3% powierzchni użytków rolnych. Udział gleb V i VI klasy bonitacyjnej nie przekracza 17% użytków rolnych. Grunty orne zajmują 3117 ha, co stanowi 48% ogólnego areału w gminie i są najważniejszym składnikiem całej powierzchni użytków rolnych. Duży odsetek gruntów ornych związany jest z warunkami przyrodniczymi, a także z rzeźbą terenu, klimatem oraz jakością gleb, które na ogół sprzyjają gospodarce rolnej. Najważniejszą gałąź rolnictwa na terenie Gminy Podegrodzie stanowi sadownictwo. Na jej terenie występują bardzo dobre warunki do rozwoju sadownictwa. Udział sadów w areale użytków rolnych wynosi 20%, a ogólnie 13% powierzchni gminy. Najwięcej plantacji oraz 20

21 sadów znajduje się w Olszance, Olszanie, Juraszowej i Rogach. Trwałe użytki zielone zajmują ok. 6% użytków rolnych. Są to przeważnie tereny, których rzeźba i stosunki wodne nie sprzyjają uprawie zbóż i roślin okopowych. Są to najczęściej tereny położone w sąsiedztwie rzek i potoków znajdujących się na terenie gminy oraz wzdłuż Dunajca. Największe obszary użytków zielonych znajdują się w Brzeznej, Gostwicy i Długołęce Świerkli. Liczne łąki i pastwiska występują na obszarze całej gminy, ale nie tworzą wielkopowierzchniowych skupisk. Lasy i obszary zadrzewione zajmują stosunkowo niewielką powierzchnię gminy. Lasy zajmują obszar 1126,2 ha, co stanowi 17,3% powierzchni gminy. Gmina Podegrodzie jest najsłabiej zalesioną gminą w powiecie nowosądeckim, dla którego średnia wynosi 43,6%. Większe kompleksy leśnie występują jedynie w Długołęce Świerkli i Olszanie. Około 60% ogólnej powierzchni leśnej stanowią lasy prywatne. 5. Charakterystyka i ocena funkcjonowania systemów energetycznych na obszarze Gminy Podegrodzie w odniesieniu do aktualnego zapotrzebowania na ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe W niniejszym rozdziale został opisany aktualny stan zaopatrzenia Gminy w czynniki energetyczne tj. ciepło, energie elektryczna i gaz oraz plany rozwoju dla poszczególnych systemów energetycznych Zaopatrzenie w ciepło Analiza stanu obecnego System ciepłowniczy na terenie Gminy Podegrodzie, ze względu na rozproszony charakter osadnictwa, w przeważającej ilości zabudowy zagrodowej i jednorodzinnej, oparty jest na indywidualnych źródłach ciepła małych kotłowniach domowych. Dlatego głównym źródłem energii cieplnej na tym obszarze są zazwyczaj spalane razem węgiel (w tym również miał i ekogroszek) oraz biomasa (szczapy drewna, pellet itp.). Łącznie zapewniają one aż lekko ponad 80% tej energii na potrzeby ogrzewania budynków zlokalizowanych na terenie Gminy Podegrodzie. Funkcjonujące w wielu gospodarstwach kotłownie domowe, opalane w dużej mierze węglem, są w większości przestarzałe i klasyfikujące się w tzw. niskoemisyjne źródła wytwórcze. Emitują one do atmosfery znaczne ilości gazów SO2, NO2, CO i CO2. Innym istotnym źródłem energii cieplnej jest gaz dostarczany do budynków siecią lub w butlach. Inne źródła ciepła, w tym olej opałowy czy energia elektryczna, mają na tym terenie charakter śladowy. 21

22 W ostatnich latach Władze Gminy przeprowadziły działania, w wyniku których zmodernizowano źródła ciepła w części budynków użyteczności publicznej poprzez wymianę starych kotłów węglowych na nowe, opalane ekogroszkiem lub olejem opałowym. Jednocześnie w wyniku podobnych działań zamontowano łącznie 12 kolektorów słonecznych do produkcji c.w.u. na budynkach użyteczności publicznej oraz 70 na budynkach prywatnych. Struktura zużycia paliw na cele grzewcze wynika z kilku elementów, przede wszystkim paliwa stałe są paliwami najtańszymi i względnie łatwo dostępnymi na całym omawianym obszarze. Olej opałowy ze względu na konieczność stosowania nowych pieców oraz jego ceny jest stosowany do ogrzewania na niewielką skalę. W poniższej tabeli przedstawiono zużycie poszczególnych nośników energii dla celów grzewczych na obszarze Gminy Podegrodzie w 2013 roku. Tab. 5. Energia cieplna i jej źródła na terenie Gminy Podegrodzie Rodzaj nośnika energii Ilość energii końcowej [GJ/rok] Udział procentowy Węgiel ,5% Gaz 132 1,4% olej opałowy ,5% energia elektryczna 253 2,6% Łącznie ,0% Źródło: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Podegrodzie Ogromny wpływ na zużycie energii w ciepłownictwie ma termomodernizacja. Okna spełniające aktualne normy dotyczące współczynnika przenikania ciepła, ocieplenie ścian czy stropodachu, pomaga znacznie obniżyć koszty ogrzewania budynku. Ważnym aspektem wpływającym na energochłonność budynków jest kwestia izolacyjności cieplnej przegród, określana za pomocą współczynnika przenikania ciepła. Kwestie te opisane zostały jako maksymalne wartości współczynnika przenikania ciepła, w Rozporządzeniu Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Warto tu podkreślić, że samorządy są zobligowane do sporządzenia świadectw charakterystyki energetycznej. Świadectwo charakterystyki energetycznej jest wymagane w przypadku obiektów użyteczności publicznej dokładniej budynków o powierzchni użytkowej przekraczającej 250 m 2 zajmowanych przez: organy wymiaru sprawiedliwości, prokuraturę oraz administrację publiczną, w których obsługiwani są interesanci. W tych budynkach należy ponadto w widocznym miejscu umieścić kopię świadectwa. Obowiązek jej umieszczenia dotyczy także budynków o powierzchni 22

23 użytkowej przekraczającej 500 m 2, w których są świadczone usługi dla ludności i dla których wykonano takie świadectwa. Zapotrzebowanie na działania termomodernizacyjne obliczyć można dokonując analizy współczynnika przenikania ciepła UC budynków, zgodnie z Polskimi Normami dotyczącymi obliczania oporu cieplnego i współczynnika przenikania ciepła oraz przenoszenia ciepła przez grunt. Oblicza się je w odniesieniu do różnicy temperatury zewnętrznej od temperatury wewnątrz pomieszczenia (min. od wymaganej temperatury obliczeniowej). Wartości te nie mogą być większe dla poszczególnych rodzajów przegród niż te określone w/w Rozporządzeniu. Tab. 6. Wartości współczynnika przenikania ciepła Uc ścian, dachów, stropów i stropodachów dla wszystkich rodzajów budynków. Współczynnik przenikania ciepła Uc(max) [W/(m 2 *K)] Od 1.I.2017 r. Od 1.I.2019 r. Ściany zewnętrzne: a). przy t i 16ºC b). przy 8ºC t i<16ºc c). przy t i<8ºc Ściany wewnętrzne: a). przy Δti 8 C oraz oddzielające pomieszczenia ogrzewane od klatek schodowych i korytarzy b). przy Δti< 8 C c). oddzielające pomieszczenie ogrzewane od nieogrzewanego Ściany przyległe do szczelin dylatacyjnych o szerokości: a). Do 5 cm, trwale, zamkniętych i wypełnionych izolacją cieplną na głębokości co najmniej 20 cm b). Powyżej 5 cm, niezależnie od przyjętego sposobu zamknięcia i zaizolowania szczeliny 0,23 0,45 0,90 1,00 Bez wymagań 0,30 1,00 0,20 0,45 0,90 1,00 Bez wymagań 0,30 0,70 0,70 Ściany nieogrzewanych kondygnacji podziemnych Bez wymagań Bez wymagań Dachy, stropodachy i stropy pod nieogrzewanymi poddaszami lub nad przejazdami: a). przy t i 16ºC b). przy 8ºC t i<16ºc c). przy t i<8ºc Podłogi na gruncie: a). przy t i 16ºC b). przy 8ºC t i<16ºc c). przy t i<8ºc Stropy nad pomieszczeniami nieogrzewanymi i zamkniętymi przestrzeniami podpodłogowymi: a). przy t i 16ºC b). przy 8ºC t i<16ºc c). przy t i<8ºc Stropy nad ogrzewanymi pomieszczeniami podziemnymi i stropy między kondygnacyjne: a). przy t i 8ºC b). przy t i<8ºc c). oddzielające pomieszczenie ogrzewane od nieogrzewanego 0,18 0,30 0,70 0,30 1,20 1,50 0,25 0,30 1,00 1,00 Bez wymagań 0,25 1,00 0,15 0,30 0,80 0,30 1,20 1,50 0,25 0,30 1,00 1,00 Bez wymagań 0,25 23

24 Tab.7. Wartości współczynnika przenikania ciepła Uc okien, drzwi balkonowych i drzwi zewnętrznych dla wszystkich rodzajów budynków Współczynnik przenikania ciepła Uc(max) [W/(m 2 *K)] Od 1.I.2017 r. Od 1.I.2019 r. Okna (z wyjątkiem okien połaciowych), drzwi balkonowe i powierzchnie przeźroczyste nieotwieralne: a). przy t i 16ºC b). przy t i<16ºc Okna połaciowe: a). przy t i 16ºC b). przy ti<16ºc Okna w ścianach wewnętrznych: a). przy Δt i 8ºC b). przy Δti<8ºC c). oddzielające pomieszczenie ogrzewane od nieogrzewanego Drzwi w przegrodach zewnętrznych lub w przegrodach między pomieszczeniami ogrzewanymi i nieogrzewanymi Okna i drzwi zewnętrzne w przegrodach zewnętrznych pomieszczeń nieogrzewanych 1,1 1,6 1,3 16 1,3 Bez wymagań 1,3 0,9 1,4 1,1 1,4 1,1 Bez wymagań 1,1 1,5 1,3 Bez wymagań Bez wymagań Od stycznia 2014 r., współczynnik przenikania ciepła dla okien montowanych w budynkach nie może przekraczać 1,3 W/m 2 K, a od stycznia 2017 r. współczynnik ten nie będzie mógł być większy niż 1,1 W/m2K, natomiast od 2021 r. 0,9 W/m2K. Im współczynnik Uw jest niższy, tym mniej ciepła ucieka przez okna. Szacuje się, że nieszczelne okna to nawet 25% strat ciepła w budynkach jednorodzinnych. Należy pamiętać, że nawet prawidłowo wykonane okna nie gwarantują energooszczędności, ponieważ źle wykonany montaż może spowodować zmarnowanie energooszczędnego materiału Ocena stanu obecnego Ocenę (diagnozę) stanu aktualnego zaopatrzenia w ciepło na terenie Gminy Podegrodzie wykonano metodą analizy SWOT. Mocne strony: Przeprowadzona termomodernizacja oraz modernizacja źródeł ciepła (kotły ekologiczne węglowe, kotły na olej, kolektory słoneczne itp.) w części budynków użyteczności publicznej; Rozpoczęcie procesu montażu urządzeń OZE w budynkach prywatnych; Istniejąca świadomość mieszkańców, dotycząca energii słonecznej; Obszar Gminy atrakcyjny pod względem produkcji biomasy; Bezpieczeństwo energetyczne dostęp do wielu różnorodnych paliw. 24

25 Słabe strony: Mało efektywne energetycznie systemy ogrzewania w wielu budynkach prywatnych (stare kotły na paliwa stałe o niskiej sprawności); Znaczna emisja szkodliwych substancji z uwagi na nadal częste wykorzystanie paliw stałych w produkcji energii cieplnej; Ograniczone możliwości związane z budową scentralizowanych systemów grzewczych; Wiele budynków nadal wymaga termomodernizacji; Rozproszona zabudowa utrudniająca wprowadzenie zbiorczych systemów ciepłowniczych. Szansa: Rozpoczęte działania na rzecz modernizacji źródeł ciepła w budynkach prywatnych (kolektory słoneczne, pompy ciepła); Większa dostępność nowych technologii racjonalizujących zużycie ciepła w gospodarstwach domowych; Propagowanie tzw. czystych źródeł energii cieplnej wzrost świadomości ekologicznej; Wdrażanie nowoczesnych technologii ekoenergetycznych (np. pompy ciepła, fotowoltaika itp.); Propagowanie budownictwa energooszczędnego; Pozyskiwanie środków zewnętrznych (kredyty preferencyjne, fundusz NFOŚiGW) na modernizację systemów grzewczych; Termomodernizacja budynków prywatnych i pozostałych budynków użyteczności publicznej o niskiej efektywności energetycznej (wymiana źródeł ciepła, zewnętrzne zabiegi termorenowacyjne, wykorzystanie OZE). Zagrożenia: Zanieczyszczenie środowiska niska emisja pochodząca z palenisk domowych; Rosnące ceny proekologicznych nośników energii, w tym głównie gazu ziemnego; Mała skala postępu w zakresie budowy sieci gazowej; Wysokie koszty inwestycyjne stosowania OZE Plany rozwojowe W przyjętym w styczniu 2017 roku Planie Gospodarki Niskoemisyjnej, władze Gminy Podegrodzie zaplanowany szereg działań mających na celu ograniczenie zużycie energii 25

26 cieplnej lub zastąpienie wysokoemisyjnych technologii nowymi czystymi ekologicznie rozwiązaniami. Przewiduje się, iż dzięki tym działaniom uda się zredukować zużycie energii cieplnej na tym obszarze o 163,2 GJ/rok. Gmina stara się o dofinansowanie ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego działań zmierzających do redukcji zużycia energii. Działania te polegającego na montażu na budynkach mieszkalnych łącznie ok. 165 sztuk kolektorów słonecznych, paneli fotowoltaicznych i pomp ciepła oraz wymianę starych kotłów w budynkach mieszkalnych na nowe bardziej ekologiczne źródła ciepła 110 sztuk (nowoczesne piece węglowe oraz na biomasę), środki mają pochodzić z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie. Zaznaczyć tu należy, iż kotłownie indywidualne po modernizacji powinny być systemami bezobsługowymi, sterowanymi przez najnowocześniejszą automatykę. Koszty eksploatacyjne tego typu pieców powinny ograniczyć się do konserwacji i serwisu, co wpływa na zmniejszenie kosztów eksploatacyjnych. Systemy centralnego ogrzewania powinny pracować w oparciu o regulatory pogodowe, co daje kolejną korzyść, ponieważ urządzenia natychmiast reagowałyby na zmiany temperatury zewnętrznej. Przyczynia się to do efektywności pracy systemu. Powstaje w ten sposób oszczędność w stosunku do kotłowni tradycyjnych w wysokości około 10-30% wyprodukowanej energii. Jednak takie rozwiązania techniczne dla kotłowni domowych uniemożliwiają spalanie odpadów i dlatego nie są powszechnie akceptowane przez miejscową ludność. Wszystkie wymienione działania systemowe na terenie Gminy Podegrodzie możliwe są do zrealizowania w ramach projektów z zewnętrznym dofinansowaniem w formie dotacji. Realizacja takich projektów przyczyni się zarówno do ograniczenia kosztów związanych z ogrzewaniem budynków i produkcją ciepłej wody na cele bytowe, jaki i do ograniczenia emisji zanieczyszczeń do atmosfery. 26

27 5.2. Zaopatrzenie w energię elektryczną Analiza stanu obecnego Energia elektryczna dostarczana jest do wszystkich zabudowań w gminie i zapewnia pełne zaopatrzenie. Dystrybutorem energii elektrycznej na obszarze gminy Podegrodzie jest obecnie Tauron Polska Energia. Od roku 2018 sprzedawcą energii elektrycznej jest firma Energia Obrót S. A. Sprzedawcą energii elektrycznej na lata było PGE Obrót S. A. Na terenie Gminy Podegrodzie nie występują zakłady, które produkują energię elektryczną na potrzeby lokalne. Gmina Podegrodzie zasilana jest ze stacji elektroenergetycznej 110/30/15 kv Stary Sącz i częściowo ze stacji 110/30/15 kv Łososina (docelowo ze stacji elektroenergetycznej 110/15 kv Chomranice) oraz SE 110/30/15 kv Biegonice. Na terenie Gminy Podegrodzie znajdują się odcinki napowietrznych linii wysokiego napięcia 110 kv relacji: Naściszowa- Piwniczna, Tarnów Stary Sącz, Zabrzeż Gorzków, Łososina Gorzków. Na terenie Gminy Podegrodzie znajdują się 64 stacje transformatorowe. Stan techniczny sieci elektroenergetycznej określany jest jako dobry, a urządzenia eksploatowane są zgodnie z przepisami. Na terenie Gminy Podegrodzie nie określono warunków przyłączenia dla OZE w ciągu ostatnich dwóch lat. Przedsiębiorstwo Tauron Dystrybucja S.A. oraz Tauron Sprzedaż S.A. nie przekazały informacji na temat zużycia energii eklektycznej na terenie Gminy w budynkach mieszkalnych i usługowych na rok Na podstawie ankiet zebranych wśród mieszkańców Gminy Podegrodzie określono zużycie energii elektrycznej na terenie gminy na poziomie około ,1 MWh w roku 2016 (tab. 8). Tab.8. Ilość zużytej energii elektrycznej [MWh] przez odbiorców na terenie gminy Sektor Zużycie energii [MWh] Budynki mieszkalne ,7 Budynki użyteczności publicznej i usługowe 1 968,4 Razem ,1 Źródło: opracowanie własne Oświetlenie uliczne Na podstawie faktur za energię elektryczną oceniono, że w 2016 roku na potrzeby 27

28 oświetlenia ulicznego zużyto 658,8 MWh energii. Świadczenia usług na sieci i urządzeniach oświetlenia drogowego w sposób zapewniający sprawność techniczną, wykonywaniem prac planowych i dodatkowych oraz całodobową obsługą działania sieci i urządzeń oświetlenia drogowego, usuwaniem niesprawności punktów świetlnych, na terenie gminy Podegrodzie zajmuje się firma Tauron Dystrybucja S. A. Na terenie gminy Podegrodzie planowa jest modernizacja oświetlenia ulicznego na bardziej ekologiczne i nowoczesne tj. energooszczędne. Na terenie gminy zlokalizowanych jest 658 sztuk opraw świetlnych, będących własnością Tauron Dystrybucja S.A Ocena stanu obecnego Gmina Podegrodzie posiada system elektroenergetyczny o odpowiednich rezerwach mocy, gwarantujący bezpieczeństwo i stałość dostaw energii elektrycznej, który podlegał będzie rozbudowie i modernizacji w celu zaspokojenia wzrastającego zapotrzebowania na energię elektryczną. Ocenę stanu aktualnego zaopatrzenia w energię elektryczną na terenie Gminy Podegrodzie wykonano metoda analizy SWOT. Mocne strony: Dobrze rozwinięta sieć niskiego i średniego napięcia; Dobry stan stacji transformatorowych; Wystarczająca moc rezerwowa stacji transformatorowych, Prawidłowe zarządzanie infrastrukturą dystrybucji; Istniejące i budowane instalacje OZE; Doświadczenie w przeprowadzeniu modernizacji oświetlenia ulicznego; Dogodne warunki do rozbudowy sieci. Słabe strony: System przesyłowy oparty głównie na napowietrzanych liniach; Rozproszenie systemu dystrybucji, generujące większe straty w przesyle; Brak energooszczędnego systemu oświetlania ulic (LED). Szanse: Rozwój przedsiębiorstwa energetycznego; Plany budowy i montażu nowych instalacji OZE; Świadomość mieszkańców racjonalizujących zużycie energii elektrycznej; 28

29 Urządzenia energooszczędne; Wprowadzanie nowych technologii w systemach oświetlenia budynków i ulic, np. LED. Zagrożenia: Wysokie koszty urządzeń energooszczędnych; Wysokie koszty urządzeń OZE; Niejasne i często zmieniane przepisy prawne regulujące produkcję energii z OZE; Konieczność modernizacji sieci SN i nn Plany rozwoju Modernizacja oświetlenia na terenie Gminy Podegrodzie rozpocznie się prawdopodobnie od 1 stycznia 2018 roku. Zadanie inwestycyjne polegać będzie głównie na wymianie wyeksploatowanych opraw rtęciowych i sodowych na nowoczesne oświetlenia LED. Wymiana dotyczy 500 sztuk opraw. Dodatkowo zakłada się dogęszczenie opraw na istniejących liniach w ilości 50 sztuk. Rzeczywista moc zainstalowanych opraw przeznaczonych do modernizacji wynosi 89,85 kw. Po modernizacji i zainstalowaniu dodatkowych opraw w ilości 50 sztuk moc systemu będzie wynosić 31,25 kw. Redukcja zainstalowanej mocy wyniesie 58,60 kw, czyli ponad 65%. Modernizacja zakłada również wyniesienie szaf oświetleniowych poza teren stacji transformatorowych wraz z instalacją w szafach układów kompensacji mocy biernej, instalacje zabezpieczeń przeciwprądowych i układów ograniczających prąd rozruchowy opraw. Wszystkie oprawy LED wyposażone są w autonomiczne układy redukcji mocy pozwalające na dodatkowe obniżenie mocy zainstalowanej w późnych godzinach nocnych. Żywotność źródeł LED zakłada się na h (L80B10) zgodnie z Raportem IESNA TM Ze względu na odmienne w porównaniu z oprawami sodowymi charakterystyki świetlne opraw LED, w kosztach modernizacji uwzględniono również wymianę wysięgników. Wyciąg z Planu rozwoju na lata w wersji przeznaczonej do udostępniania zainteresowanym podmiotom w charakterze informacji publicznej bez informacji niejawnych lub prawnie chronionych. 29

30 Tab.9. Lista projektów inwestycyjnych związana z przyłączeniem nowych odbiorców Gmina Podegrodzie Nazwa/rodzaj projektu inwestycyjnego Przyłączanie odbiorców IV, V i VI gr. Moc przyłączeniowa (po realizacji inwestycji) [kw] Przyłącze GRUPY PRZYŁĄCZENIOWE IV - VI 6078 Opracowanie dokumentacji techniczno-prawnej. Budowa 13,76 km sieci elektroenergetycznej. Zakres rzeczowy Rozbudowa sieci Opracowanie dokumentacji techniczno prawnej. Budowa stacji transformatorowych. Budowa 12,4 km sieci elektroenergetycznej. Tab.10. Lista projektów inwestycyjnych związana z modernizacją i odtworzeniem majątku Gmina Nazwa/rodzaj projektu inwestycyjnego Zakres rzeczowy Lata Podegrodzie Rozdzielnia 110 kv Brzezna 9 pól liniowych + pole sprzęgła z możliwością rozbudowy Stary Sącz, Podegrodzie Budowa linii dwutorowej SN 15 kv GPZ Stary Sącz Brzezna, GPZ Stary Sącz Czarny Potok (ist. linia Stary Sącz Klęczany) Podegrodzie Wymiana słupów SN i izolatorów SN Podegrodzie Automatyzacja linii SN Podegrodzie Wymiana przewodów ln SN Podegrodzie Modernizacja linii napowietrznych SN Podegrodzie Modernizacja linii kablowej SN Podegrodzie Modernizacja stacji transformatorowych SN/nn Podegrodzie Wymiana słupów nn Podegrodzie Modernizacja sieci napowietrznych nn Podegrodzie Wymiana przewodów w sieci nn Podegrodzie Modernizacja sieci kablowej nn Podegrodzie Modernizacja sieci nn związana z przyłączeniem odbiorców Limanowa, Podegrodzie Poprawa wskaźnika niezawodności etap II powiązanie pomiędzy st (wysokie 4) /linia 30 kv LSS Rożnów/ a st (Brzezna 13) /linia 15 kv NAS p. 19/ Podegrodzie Powiązanie pomiędzy stacjami tr (Szczereż) 8176 (Czarny Potok 02) Podegrodzie Powiązanie pomiędzy st (Gostwica 02) 8741 (Długołęka 03) Źródło: TAURON Dystrybucja S.A. Kraków 5.3.Zaopatrzenie w gaz Stan istniejący gaz sieciowy Linia napowietrzna SN 15 kv dł. ok. 4,0 km, kablowa SN 15 kv dł. ok. 0,05 km Budowa linii napowietrznej SN PAS 70 1,3 km Linia napowietrzna PAS 70 mm2, l=0,55 km, THO 1 szt. (słup T74) Linia kablowa 15 Kv/120 mm2 l=1,35 km, łącznik zwykły Ł 1 szt. Rozłącznik sterowany THO 1 szt. (na słupie nr E75) Po roku W gminie nie występuje sieć gazowa przewodowa. Jedyną formą zaopatrzenia w gaz są butle gazowe, do nabycia w punktach wymiany butli lub dowożone cysternami. Obecnie trwają

31 rozmowy o ewentualnych możliwościach przeprowadzania trasy gazociągu na terenie Gminy Podegrodzie i podpięcia do niej mieszkańców. W celu gazyfikacji niezbędne jest wykonanie kosztem i staraniem gminy koncepcji programowej gazyfikacji, która określi trasy i średnice gazociągów na podstawie wyliczonego zapotrzebowania gazu. Podstawą opracowania koncepcji powinien być aktualny plan zagospodarowania przestrzennego gminy oraz warunki techniczne wydane przez O/PZG na życzenie gminy. Przedsiębiorstwo gazownicze zgodnie z obowiązującą Ustawą Prawo Energetyczne i aktami wykonawczymi do niej, zobowiązane jest do realizacji inwestycji, gdy istnieją techniczne i ekonomiczne warunki dostarczania paliwa gazowego. Przed rozpoczęciem każdej inwestycji wykonywana jest analiza ekonomiczna, zaś gazyfikacja prowadzona jest wówczas, gdy zostanie wykazana jej ekonomiczna opłacalność Stan istniejący gaz płynny LPG Gaz płynny w gminie Podegrodzie powszechnie stosowany jest przede wszystkim na cele bytowe do przygotowania posiłków oraz do celów grzewczych i technologicznych. Dla gospodarstw domowych gaz dostarczany w butlach o pojemności 11 kg. Dla potrzeb grzewczych i technologicznych gaz magazynowany jest w zbiornikach naziemnych lub podziemnych. Dystrybutorami gazu są przedsiębiorstwa znajdujące się na terenie gminy. Szacuje się, że rocznie zużywa się ok. 250 tys. kg gazu LPG Kierunki rozwoju Zgodnie z zapisami w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego Gminy Podegrodzie ustalone zostały następujące zasady zaopatrzenia w gaz: Dopuszcza się budowę gazociągów średniego ciśnienia z wyłączeniem terenów lasów, gruntów rolnych położonych w terenach przewidywanych inwestycji o znaczeniu ponad lokalnym oraz gruntów rolnych położonych w terenach przewidywanych pod lokalizację zbiorników retencyjnych. Wzdłuż projektowanych tras gazociągów średniego ciśnienia obowiązują strefy kontrolowane, których wymogi i wymiary określają przepisy odrębne. Nowoprojektowane gazociągi należy prowadzić poza liniami rozgraniczającymi istniejących i projektowanych dróg. Lokalizowanie ich w obrębie pasa drogowego 31

32 dopuszcza się za zgodą i na warunkach określonych przez zarządcę drogi. Dopuszcza się prowadzenie gazociągów innymi trasami zgodnie z przyjętymi rozwiązaniami technicznymi. 6. Prognoza zapotrzebowania na ciepło, energię elektryczną i gaz wraz z zaleceniami i rekomendacjami dla prowadzenia gminnej gospodarki energetycznej w perspektywie do 2032 roku Zmiany zapotrzebowania na energię w perspektywie do 2032 roku będą wynikiem m.in. rozwoju budownictwa mieszkaniowego, rozwoju działalności usługowej i przemysłowej oraz podjętych przez władze gminy szeroko zakrojonych działań w ramach gospodarki niskoemisyjnej. Rozwój nowego budownictwa mieszkaniowego na obszarze Gminy zależeć będzie w głównej mierze od potrzeb lokalnej społeczności, co jest zdeterminowane przez szereg czynników, takich jak m.in. jej zamożność, sytuacja demograficzna, dostępność terenów do zabudowy, jak również odpowiednia promocja walorów klimatycznych i przyrodniczych gminy. Przy założeniu sprzyjających warunków inwestycyjnych, możliwa jest również działalność handlowo-usługowa i przemysłowa. Przy prognozie potrzeb energetycznych Gminy Podegrodzie wykorzystano prognozy zawarte w Polityce Energetycznej Polski do 2032 roku, analizy i obliczenia własne oraz dane statystyczne GUS Prognoza zapotrzebowania na energię cieplną Dynamika wzrostu zapotrzebowania na energię cieplną ma ścisły związek z dynamiką rozwoju wzrostu liczby ludności i dążenia do poprawy warunków mieszkalnych, co pociąga za sobą rozwój budownictwa mieszkaniowego, usługowego i przemysłu na terenie gminy. Stwierdzono, że w Polsce zapotrzebowanie na energię cieplną w ostatnich latach wykazuje tendencję spadkową, co związane jest z modernizacją źródeł ciepła poprzez zastępowanie niskosprawnych pieców węglowych nowoczesnymi kotłami na odnawialne paliwa stałe, gazowe lub pompy ciepła oraz poddawanie zabudowań termomodernizacji, jak również ogólną poprawą sprawności urządzeń grzewczych. Z punktu widzenia odbiorców ciepła, pożądane są działania zmierzające do obniżenia zużycia ciepła, które w Polsce jest wyższe niż w krajach rozwiniętych. W warunkach klimatu polski można przyjąć, że budynek jest ciepły, jeżeli zużywa na ogrzewanie ok kwh/m 3 energii w ciągu sezonu grzewczego. 32

33 Zapotrzebowanie na ciepło wynika z potrzeb budownictwa mieszkaniowego, funkcjonowania budynków użyteczności publicznej oraz obiektów handlowych, usługowych i zakładów produkcyjnych, w tym rolniczych. Zmiany zapotrzebowania na ciepło w perspektywie do 2032 roku będą wynikać z przewidywanego systematycznego, ale nieznacznego rozwoju Gminy Podegrodzie związanego z zagospodarowaniem terenów przeznaczonych pod inwestycje budowlane (mieszkaniowe, handlowe, usługowe) oraz z działań modernizacyjnych istniejącego budownictwa, związanych z racjonalizacją użytkowania energii, a także podejmowanych działań związanych z montażem instalacji wykorzystujących odnawialne źródła energii. Przewidywane są dalsze prace termomodernizacyjne, które mają również na cele poprawę standardu życia mieszkańców, będą one jednak prowadzone zapewne w oparciu o możliwości finansowe użytkowników. Natomiast przyrost nowych powierzchni w sektorze budownictwa niemieszkalnego będzie postępował proporcjonalnie do rozwoju mieszkalnictwa. Zakłada się również, że nowopowstałe budynki będą energooszczędne, budowane zgodnie z najnowszymi technologiami. Wzrost zużycia ciepła będzie powodowany w głównej mierze powstaniem nowych budynków. W założeniach uwzględniono kontynuację i rozwój działań termomodernizacyjnych podejmowanych przez Gminę, jak i promowanie podejmowania takich działań wśród mieszkańców. Na terenie gminy działania termomodernizacyjne przeprowadzane są w zakresie dostosowanym do możliwości finansowych mieszkańców. W horyzoncie 2032 roku przewiduje się dalsze prace termomodernizacyjne, mające na celu również poprawienie standardu życia mieszkańców. W ślad za źródłami literaturowymi i przykładowej dokumentacji audytów energetycznych, zakłada się, iż dalsze działania termomodernizacyjne budynków pozwalają na ograniczenie zużycia energii paliw wykorzystywanych na ogrzewanie o 30-50% do obecnie wykorzystywanej ilości. Spodziewany efekt zabiegów termomodernizacyjnych to zmniejszenie zapotrzebowania na energię cieplną w latach w docieplonych budynkach nawet o kilkanaście procent w stosunku do stanu obecnego. Przyjęto również, że do 2031 roku średnie zapotrzebowanie mocy na 1 m 2 powierzchni będzie wynosić ok. 60 W. Należy wziąć pod uwagę, że na terenie Gminy Podegrodzie, podobnie jak w pozostałych rejonach kraju, istnieje potencjał zaoszczędzenia energii cieplnej w budownictwie, a także wykorzystania odnawialnych źródeł energii. W związku z tym przewiduje się również spadek energochłonności budynków już istniejących, w wyniku działań termomodernizacyjnych. 33

34 Przewiduje się zatem, że wzrost zapotrzebowania na ciepło spowodowany nowym budownictwem, będzie znacząco rekompensowany poprzez działania termomodernizacyjne oraz montaż instalacji OZE. Istotne znaczenie ma propagowanie działań prooszczędnościowych, a więc zachęcanie do podejmowania zadań zmierzających do poprawy jakości energetycznej budynków. Przewiduje się, że do 2032 roku udział najbardziej emisyjnych nośników energii/paliw znacząco spadnie. Na terenach przeznaczonych pod zabudowę, zgodnie z obowiązującymi trendami, wprowadzane będą do użytku ekologiczne systemy do zabezpieczenia potrzeb cieplnych. Działania Władz Gminy powinny być ukierunkowane na termomodernizację oraz zwiększanie udziału paliw ekologicznych w produkcji ciepła, w tym na rozwój systemu gazowniczego. Zaleca się także promowanie i zwiększanie pokrycia potrzeb cieplnych, z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii. Do roku 2032 dla sektora przemysłu, handlu i usług przewidziano wzrost zużycia energii cieplnej. Dla budynków użyteczności publicznej zużycie energii cieplnej zmaleje, na co wpływ będzie miała termomodernizacja budynków. Zmiany zajdą również w strukturze nośników wykorzystywanych na cele grzewcze. Zmaleje zapotrzebowanie na węgiel, z uwagi między innymi na zaplanowane w Planie Gospodarki Niskoemisyjnej Gminy Podegrodzie wymiany starych pieców węglowych na nowe opalane biomasą, czy montaż pomp ciepła, paneli fotowoltaicznych i kolektorów słonecznych. Ponadto należy mieć na względzie fakt, że przeprowadzona prognoza została oparta o dane szacunkowe, aktualne w momencie opracowywania niniejszych założeń, a rzeczywista wartość zapotrzebowania powinna być aktualizowana w oparciu o zmieniające się trendy i indywidualne, bieżące uwarunkowania Gminy Prognoza zapotrzebowania na energię elektryczną Według uaktualnienia prognozy zapotrzebowania na paliwa i energię do 2032 r., krajowe zapotrzebowanie na energię elektryczną w perspektywie 2032 r. wzrośnie o ok. 30% w stosunku do 2010 r. Wzrost ten spowodowany będzie istniejącymi rezerwami transformacji rynkowej oraz działaniami efektywnościowymi w gospodarce narodowej. Największy wzrost prognozowany jest w sektorze usługowym ok.46%, 33% w sektorze gospodarstw domowych i ok.28% w sektorze przemysłu. Do czynników kształtujących wielkość zapotrzebowania na energię elektryczną należą: aktywność gospodarcza, rozumiana jako wielkość produkcji i usług; aktywność społeczna, czyli liczba mieszkań, standard i komfort życia mieszkańców; funkcjonowanie obiektów użyteczności publicznej, oświetlenia ulicznego oraz budynków handlowo usługowych, a także zakładów przemysłowych; 34

35 cena, w odniesieniu do możliwości wykorzystania innych nośników energii (np. do ogrzewania pomieszczeń) oraz oszczędności; energochłonność produkcji i usług oraz zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych (energochłonność) do przygotowania posiłków, c.w.u., oświetlenia, napędu sprzętu gospodarstwa domowego, itp. Mimo przewidywanego lekkiego spadku liczby mieszkańców Gminy, możliwe jest zwiększenie zużycia energii elektrycznej, wynikające z coraz większej liczby używanych urządzeń elektrycznych w gospodarstwach domowych oraz z coraz większego używania maszyn i urządzeń wyposażonych w silniki elektryczne używane w gospodarstwach rolnych. Corocznie rośnie zużycie energii elektrycznej na terenie Gminy. Prognozuje się, że tendencja wzrostowa będzie utrzymywać się również w przyszłości. Wzrost ten uwarunkowany jest wyposażeniem gospodarstw domowych w odpowiednie urządzenia, stanem sieci elektrycznej niskiego napięcia i instalacji elektrycznych w budynkach oraz względami ekonomicznymi. Ponadto należy podkreślić, że wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną wynikać będzie również z zagospodarowania terenów rozwojowych (pod budownictwo mieszkaniowe i usługowo-handlowe). Główną przyczyną wzrostu będzie jednak większe zapotrzebowanie istniejących odbiorców z tytułu zwiększonego wykorzystania sprzętu gospodarstwa domowego oraz wyższe zużycie energii elektrycznej na cele grzewcze oraz klimatyzacyjne. Założono, iż zapotrzebowanie na energię elektryczną będzie miało charakter zrównoważony i w głównej mierze zależne będzie od zmieniającej się liczby mieszkańców. Mimo wzrostu liczby odbiorników energii elektrycznej u poszczególnych odbiorców oraz rozwoju cywilizacyjnemu i większą dostępnością do urządzeń i usług działających w branży energetycznej, prognozuje się, iż zapotrzebowanie na energię będzie wyhamowywane poprzez zwiększenie świadomości oszczędności energetycznej mieszkańców, w tym stosowanie rozwiązań energooszczędnych, tj. wymiana żarówek tradycyjnych na energooszczędne świetlówki kompaktowe, wymiana urządzeń elektrycznych na nowe, bardziej energooszczędne. Do dokonania szacunku prognozuje się przyrost związany z nowym budownictwem, a także zakupem nowego oświetlenia ulicznego oraz spadek skorelowany z podejmowaniem działań proekologicznych wymianą oświetlenia na bardziej energooszczędne. Sukcesywna wymiana oświetlenia ulicznego na technologię LED w ciągu najbliższych lat pozwoli 35

36 na zmniejszenie kosztów zużycia energii nawet o 40%. Poprzez stosowanie inteligentnych systemów oświetleniowych, możliwe jest dodatkowe obniżenie kosztów zużycia energii na oświetlenie uliczne nawet do 60%. Zaznaczyć również należy, iż coraz większy udział w produkcji energii elektrycznej na obszarze Gminy będą miały odnawialne źródła energii uruchomienie Przedszkola Gminnego w Podegrodziu wybudowanego w technologii pasywnej oraz wyposażenie budynku w system pomp cieplnych, planowane panele fotowoltaiczne na dachach budynków mieszkalnych oraz użyteczności publicznych. Podsumowując wyniki analizy danych o zużyciu energii elektrycznej oraz porównując je z prognozami demograficznymi, przewiduje się, że zużycie energii elektrycznej będzie oscylowało wokół obecnego zużycia z niewielką tendencją spadkową na poziome ok. 1,5-2%. Należy mieć również na względzie fakt, że przeprowadzona prognoza została oparta o dane szacunkowe, aktualne w momencie opracowywania niniejszych założeń, a rzeczywista wartość zapotrzebowania powinna być aktualizowana w oparciu o zmieniające się trendy i indywidualne, bieżące uwarunkowania Gminy Prognoza zapotrzebowania na paliwa gazowe Na terenie Gminy Podegrodzie nie ma sieci gazowej. Obecnie trwają rozmowy o ewentualnych możliwościach przeprowadzania trasy gazociągu na terenie Gminy Podegrodzie. 7. Działania racjonalizujące gospodarkę energią Racjonalizacja zużycia energii to najważniejszy element gospodarki energetycznej. Rozeznanie potrzeb i zwiększenie świadomości społeczeństwa w tym zakresie powinno stanowić podwaliny pod nowoczesne zarządzanie energią w gminie. Racjonalizacja zużycia energii można w skrócie określić jako zwiększenie efektywności energetycznej przy zminimalizowanych kosztach i obniżonym negatywnym wpływie energetyki na środowisko naturalne. 7.1 Racjonalizacja użytkowania ciepła Do najważniejszych działań obniżających koszt produkcji, zapotrzebowanie, zużycie oraz negatywny wpływ produkcji ciepła na środowisko należą: Modernizacja pieców i kotłów węglowych w celu poprawy ich sprawności, Termomodernizacja budynków: wymiana stolarki okiennej oraz drzwi, izolacja cieplna 36

37 ścian zewnętrznych, izolacja cieplna stropów. Stosowanie regulatorów zużycia energii, Stosowanie termostatów w kaloryferach, Modernizacja instalacji w przypadku lokalnych sieci i kotłowni, Wsparcie działań energooszczędnych w postaci ulg podatkowych i dofinansowań działań realizujących gospodarkę cieplną. 7.2 Racjonalizacja użytkowania energii elektrycznej Działania energooszczędne mogą być prowadzone na wielu poziomach od dostawcy aż po odbiorcę indywidualnego: Modernizacja linii przesyłowych i transformatorów, Stosowanie energooszczędnych źródeł światła na poziomie użytkownika domowego, Modernizacja sieci oświetlenia ulicznego, Racjonalne użytkowanie urządzeń elektrycznych będące efektem właściwej edukacji społeczeństwa. 7.3 Racjonalizacja użytkowania paliw gazowych Najważniejszym zadaniem powinno być pobudzenie lokalnego rynku gazu jako paliwa najbardziej przyjaznego środowisku. Przyczynić się do tego mogą ulgi oraz dofinansowania dla inwestorów w przypadku planów poprowadzenia gazociągu przez teren gminy. 8. Możliwość wykorzystania odnawialnych źródeł energii i racjonalizacja zużycia energii i paliw 8.1. Energia wodna Energetyka wodna wykorzystuje energię wód płynących lub stojących (zbiorniki wodne). Jest to energia odnawialną i uważana za najczystszą, ponieważ jej produkcja nie wiąże się z emisją do atmosfery szkodliwych substancji gazowych (CO2, SO2). Każdy milion kilowatogodzin (kwh) energii wyprodukowanej w elektrowni wodnej zmniejsza zanieczyszczenie środowiska o ok. 15 Mg związków siarki, 5 Mg związków azotu, 1500 Mg związków węgla, 160 Mg żużli i popiołów. Jak więc widać wykorzystanie energii wodnej sprzyja ochronie środowiska, a zwłaszcza ochronie powietrza atmosferycznego. Istotną zaletą elektrowni wodnej jest możliwość szybkiego wyłączenia lub włączenia do sieci energetycznej. Obecnie Polska wykorzystuje swoje zasoby hydroenergetyczne jedynie w 12%, co stanowi 7,3% mocy zainstalowanej w krajowym systemie energetycznym. 37

38 Potencjał teoretyczny energii wodnej zależny jest od dwóch czynników: spadu i przepływu. Przepływy ze względu na dużą zmienność w czasie muszą być przyjęte na podstawie wieloletnich obserwacji dla przeciętnego roku przy średnich warunkach hydrologicznych. Spad określany jest jako iloczyn spadku i długości na danym odcinku rzeki. Rzeczywiste możliwości wykorzystania zasobów wodnych są znacznie mniejsze. Związane jest to z wieloma ograniczeniami i stratami: Nierównomierność naturalnych przepływów w czasie, Naturalna zmienność spadów, Istniejące warunki terenowe (zabudowa), Bezzwrotny pobór wody dla celów nie energetycznych, Zmienność spadu wynikająca z gospodarki wodnej w zbiornikach, Konieczność zapewnienia minimalnego przepływu wody w korycie rzeki poza elektrownią. Stosunkowo duże nakłady inwestycyjne na budowę elektrowni wodnej powodują, że celowość ekonomiczna ich budowy szczególnie dla Małych Elektrowni Wodnych o mocy zainstalowanej poniżej 5 MW na rzekach o małych spadkach jest często problematyczna. Koszt jednostkowy budowy MEW, w porównaniu z większymi elektrowniami jest bardzo wysoki. Podjęcie decyzji o budowie instalacji wykorzystującej energię wodną, musi być poprzedzone analizą czynników mających wpływ na jej koszt, jak i spodziewanych korzyści finansowych. Potencjał elektrowni wodnych w Gminie Podegrodzie W gminie obecnie nie funkcjonują elektrownie wodne. Można natomiast rozważyć budowę MEW. W celu wyliczenia opłacalności ekonomicznej inwestycji, należy określić roczną produkcję energii elektrycznej, a także wyliczyć przepływ średni roczny w miejscach niemonitorowanych Energia wiatru Elektrownie wiatrowe wykorzystują moc wiatru w zakresie jego prędkości od 4 do 25 m/s. Przy prędkości wiatru mniejszej od 4 m/s moc wiatru jest niewielka, a przy prędkościach powyżej 25 m/s, ze względów bezpieczeństwa elektrownia jest zatrzymywana. Realny potencjał ekonomiczny energetyki wiatrowej wynosi 445 PJ (z czego na lądzie 337 PJ, zaś na morzu 67 PJ). W ostatnich latach wartość zainstalowanej mocy w elektrowniach wiatrowych bardzo szybko wzrasta. 38

39 Na terenie Gminy Podegrodzie nie występują instalacje służące do produkcji energii, które wykorzystują energię wiatru. Gmina Podegrodzie leży w strefie energetycznej wiatru mało korzystnej. W granicach gminy przeważają niekorzystne warunki anemologiczne. Przejawia się to w ok % udziale cisz atmosferycznych i około 80% udziałem dni z wiatrem słabszym niż 2,5 m/s lub ciszą. Z powodu na ukształtowanie terenu, lokalnie mogą wystąpić warunki do pozyskania energii z wiatru. W tym celu przed rozpoczęciem inwestycji zaleca się przeprowadzenie badań prędkości wiatru, aby wyznaczyć użyteczną energię wiatru w poszczególnych miesiącach w skali roku. Rys. 6. Strefy oraz warunki energetyczne wiatru w Polsce Źródło: IMGW Warszawa 8.3. Energia słoneczna Słońce jest niewyczerpalnym źródłem energii, którego ilość docierająca do powierzchni Ziemi w ciągu roku jest wielokrotnie większa niż zbilansowane wszystkie zasoby energii odnawialnej i nieodnawialnej zgromadzonej na Ziemi. Jest powszechnie dostępnym, całkowicie ekologicznym (bez emisyjnym) i najbardziej naturalnym z dostępnych źródeł energii. Daje różnorodne możliwości i sposoby praktycznego jej wykorzystania. W Polsce generalnie istnieją 39

40 dobre warunki do wykorzystania energii promieniowania słonecznego przy dostosowaniu typu systemów i właściwości urządzeń wykorzystujących tą energię do charakteru, struktury i rozkładu w czasie promieniowania słonecznego. Największe szanse rozwoju w krótkim okresie mają technologie konwersji termicznej energii promieniowania słonecznego, oparte na wykorzystaniu kolektorów słonecznych. Z punktu widzenia wykorzystania energii promieniowania słonecznego w kolektorach płaskich najistotniejszymi parametrami są roczne wartości nasłonecznienia, która wyraża ilość energii słonecznej padającej na jednostkę powierzchni płaszczyzny w określonym czasie. Roczna gęstość promieniowania słonecznego w Polsce na płaszczyznę poziomą waha się w granicach kwh/m 2, natomiast średnie usłonecznienie wynosi 1600 godzin na rok. Warunki meteorologiczne charakteryzują się bardzo nierównym rozkładem promieniowania słonecznego w cyklu rocznym. Około 80% całkowitej rocznej sumy nasłonecznienia przypada na sześć miesięcy sezonu wiosenno - letniego, od początku kwietnia do końca września, przy czym czas operacji słonecznej w lecie wydłuża się do 16 h/dzień, natomiast w zimie skraca się do 8 h/dziennie. Najbardziej usłonecznionym rejonem Polski jest jej południowa część, czyli ok. 50% powierzchni kraju, uzyskuje napromieniowanie rzędu kwh/m 2 rok, a wschodnia i północna część Polski 1000 kwh/m 2 rok i mniej. W rzeczywistych warunkach terenowych, wskutek lokalnego zanieczyszczenia atmosfery i występowania przeszkód terenowych, warunki nasłonecznienia mogą odbiegać od podanych. Innym parametrem, decydującym o możliwościach wykorzystania energii promieniowania słonecznego w kolektorach są średnioroczne sumy promieniowania słonecznego. Dla oszacowania lokalnych zasobów energii słonecznej niezbędne są pomiary nasłonecznienia powierzchni ziemi. Energię możliwą do pozyskania od promieniowania słonecznego charakteryzuje nierównomierność rozkładu na tle całego roku. Aby temu zapobiec najkorzystniejsze byłoby zastosowanie dwóch źródeł jednocześnie. Skutkowałoby to uzupełnianiem się uzyskanej mocy np. latem przy słabo wiejących wiatrach braki mocy mogłyby uzupełniać fotoogniwa, a zimą odwrotnie. Współcześnie energia promieniowania słonecznego wykorzystywana jest do: Wytwarzania ciepłej wody użytkowej (w kolektorach słonecznych), Ogrzewania budynków systemem biernym (bez wymuszania obiegu nagrzanego powietrza, wody lub innego nośnika), Ogrzewania budynków systemem czynnym (z wymuszaniem obiegu nagrzanego 40

41 nośnika), Uzyskiwania energii elektrycznej bezpośrednio z ogniw fotoelektrycznych Energia biomasy Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie z dnia 20 lutego 2015roku o odnawialnych źródłach energii biomasa to stałe lub ciekłe substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, które ulegają biodegradacji, pochodzące z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej i leśnej oraz przemysłu przetwarzającego ich produkty, oraz ziarna zbóż. Ponadto energia biomasy może być wykorzystywana również z odpadów przemysłowych czy oczyszczalni ścieków. Z uwagi na charakter terenu objętego analizą najbardziej uzasadnione jest wykorzystanie odpadów z produkcji rolnej, odpadów leśnych, a także możliwość zastosowania do upraw roślin energetycznych, szczególnie na gruntach ugorowanych i glebach o niskiej przydatności rolniczej, wraz z wykorzystaniem odpadów zielonych powstających w związku z utrzymaniem zieleni. W przypadku planowania inwestycji wykorzystującej biomasę niezbędne jest przeprowadzenie zarówno konsultacji społecznych w społeczeństwie i gminach ościennych, jak i odpowiedniego wyliczenia potencjału i możliwości zmagazynowania biomasy. W obiektach mieszkalnych zlokalizowanych na terenie gminy powszechnie stosowane są kotły na biomasę, w większości drewno lub pelet, w rozproszonej zabudowie mieszkaniowej. W nowo budowanych obiektach kocioł na biomasę w postaci kominka z płaszczem wodnym, może z powodzeniem być jednym źródłem energii grzewczej Energia ze źródeł geotermalnych Najszersze zastosowanie mogą mieć na analizowanym obszarze pompy ciepła z wymiennikami gruntowymi czy sondami. Instalacja pomp ciepła może być wykorzystywana zarówno w indywidulanych budynkach mieszkalnych oraz w budynkach użyteczności publicznej czy osiedlach wielorodzinnych. Schemat działania takiego układu opiera się na sprężaniu i rozprężaniu czynnika roboczego w instalacji, w trakcie którego pobierana jest energia z odnawialnego źródła z otoczenia, a także dostarczana częściowo energia elektryczna z zewnątrz. Jakakolwiek inwestycja powinna jednak być dokładnie scharakteryzowana wraz z uzyskaniem niezbędnych warunków środowiskowych w celu określenia potencjału i opłacalności ekonomicznej. 41

42 9. Stan zanieczyszczenia środowiska gminnego Zgodnie z Ustawą z dnia 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska (tj.: Dz.U. z 2017 poz. 519 z późn. zm.), ochrona powietrza polega na zapewnieniu jego najlepszej jakości przez: a). utrzymanie odpowiedniego poziomu substancji w powietrzu poniżej dopuszczalnych ich poziomów lub na tych poziomach, b). zmniejszanie poziomów substancji w powietrzu, gdy poziomy są przekroczone, c). zmniejszenie oraz utrzymywanie poziomów substancji znajdujących się w powietrzu, poniżej poziomów docelowych lub poziomów celów długoterminowych albo co najmniej na tych poziomach. Podstawową przyczyną zanieczyszczeń powietrza jest przede wszystkim niska emisja. Niska emisja polega na wprowadzaniu do środowiska szkodliwych pyłów i gazów na małej wysokości do ok. 10 m nad ziemią. Niebezpieczne dla zdrowia zanieczyszczenia, powstałe w wyniku spalania paliw (węgla, drewna i in.) w piecach domowych i małych kotłowniach, a także benzyny i oleju w silnikach samochodów, gromadzą się na wysokości, na której oddychamy. Niska emisja powstaje głównie w wyniku spalania węgla i drewna w starych piecach domowych i małych kotłowniach, a także podczas spalania benzyny w silnikach samochodów. Piece, kotły, kominki lub popularne kozy opalane paliwem stałym, do którego zaliczamy m. in.: węgiel i drewno, w znacznej mierze emitują wiele szkodliwych substancji do powietrza, ze względu na niską temperaturę spalania. Zanieczyszczenia te wprowadzane są do powietrza nisko nad ziemią i gromadzą się wokół miejsca powstania zwłaszcza tam, gdzie zabudowa jest gęsta, a przewietrzanie utrudnione. Znaczące ilości szkodliwych substancji emitowane są szczególnie wówczas, kiedy wykorzystywane paliwo nie jest dobrej jakości, a system grzewczy jest przestarzały. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż kotły, które nie posiadają automatycznego podajnika paliwa, umożliwiają spalanie odpadów komunalnych. Ilość zanieczyszczeń wzrasta w sezonie grzewczym i przy bezwietrznej pogodzie. Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim za 2015 rok została sporządzona przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie. Jej zapisy pozwalają określić stopień zanieczyszczenia strefy małopolskiej, do której zakwalifikowana jest również Gmina 42

43 Podegrodzie. Roczna ocena jakości powietrza jest sporządzana w oparciu o art. 89 ustawy Prawo Ochrony Środowiska (tj.: Dz. U. z 2017, poz. 519 z późn. zm.) z uwzględnieniem dokumentów prawnych UE. Ocena jakości powietrza województwa małopolskiego w 2015r. przyjmuje wartości kryterialne znajdujące się w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (tj.: Dz.U. z 2012, poz z późn. zm.). Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń są ujęte w tabelach poniżej. Tab. 11. Wyniki klasyfikacji stref dla wszystkich zanieczyszczeń uwzględnianych w ocenie rocznej dokonywanej pod kątem ochrony zdrowia Nazwa strefy As BaP C6H6 CO Cd NO2 Ni O3 PM10 PM2,5 Pb SO2 Aglomeracja A C A A A C A A C C A A krakowska Miasto A C A A A A A A C A A A Tarnów Strefa małopolska A C A A A A A C C C A A Źródło: Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2015 roku, WIOŚ Kraków Tab. 12. Wyniki klasyfikacji stref pod kątem ochrony roślin Nazwa strefy NOx O3 SO2 Strefa małopolska A C A Źródło: Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2015 roku, WIOŚ Kraków Klasy stref i wymagane działania w zależności od poziomów stężeń zanieczyszczeń przedstawiono poniżej. Tab. 13. Klasy stref i wymagane działania w zależności od poziomów stężeń zanieczyszczenia dla przypadków, gdy dla zanieczyszczenia jest określony poziom dopuszczalny i nie jest określony margines tolerancji lub osiągnął on wartość zerową Klasa strefy Poziom stężeń zanieczyszczenia Wymagane działania A Nie przekraczający poziomu dopuszczalnego C Powyżej poziomu dopuszczalnego 43 Utrzymanie stężeń zanieczyszczenia poniżej poziomu dopuszczalnego oraz dążenie do utrzymania najlepszej jakości powietrza zgodnej ze zrównoważonej rozwojem Określenie obszarów przekroczeń poziomów dopuszczalnych. Opracowanie lub aktualizacja programu ochrony powietrza w celu osiągnięcia odpowiednich poziomów dopuszczalnych substancji. Kontrolowanie stężeń zanieczyszczenia

44 na obszarach przekroczeń i prowadzenie działań mających na celu obniżenie stężeń przynajmniej do poziomów dopuszczalnych. Źródło: Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2015 roku, WIOŚ w Krakowie Tab. 14. Klasy stref i oczekiwane działania w zależności od poziomów stężeń zanieczyszczenia, uzyskanych w rocznej ocenie jakości powietrza, dla przypadków, gdy dla zanieczyszczenia jest określany poziom docelowy Klasa strefy Poziom stężeń zanieczyszczenia Wymagane działania A Nie przekraczający poziomu Brak docelowego C Powyżej docelowego Dążenie do osiągnięcia poziomu docelowego w określonym czasie za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych. Opracowanie lub aktualizacja programu ochrony powietrza, w celu osiągnięcia odpowiednich poziomów docelowych w powietrzu. Źródło: Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2015 roku, WIOŚ w Krakowie Strefa małopolska do której należy Gmina Podegrodzie została zakwalifikowana do klasy A w odniesieniu do zanieczyszczeń: As, C6H6, CO, Cd, NO2, Ni, Pb, SO2, do klasy C w odniesieniu do zanieczyszczeń: pyłu zawieszonego PM2,5 oraz PM10 i benzo(α)pirenu, do klasy D2, ze względu na przekroczenie poziomu celu długoterminowego ozonu oraz do klasy C1 ze względu na przekroczenie poziomu dopuszczalnego pyłu PM2,5 II faza obowiązującej od 2020 roku w odniesieniu do klasyfikacji dla kryterium ochrony zdrowia. Zgodnie z klasyfikacją dotyczącą kryterium ochrony roślin strefę małopolską zakwalifikowano do klasy D2, ze względu na przekroczenia poziomu celu długoterminowego ozonu oraz do klasy C, ze względu na przekroczenie poziomu docelowego ozonu (O3). 9.1 Rozkład stężeń pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 Rysunki nr 7 i 8 przedstawiają rozkład stężeń pyłu zawieszonego PM10 oraz PM2,5 stężenia roczne. 44

45 Rys. 7. Rozkład stężeń pyłu zawieszonego PM10 stężenia roczne Źródło: Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2015 roku, WIOŚ w Krakowie 45

46 Rys.8. Rozkład stężeń pyłu zawieszonego PM2,5 stężenia roczne Źródło: Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2015 roku, WIOŚ w Krakowie 10. Przedsięwzięcia racjonalizujące użytkowanie ciepła, energii elektrycznej i paliw gazowych Racjonalizacja użytkowania ciepła, energii elektrycznej i paliw gazowych osiągana jest poprzez poprawę efektywności ekonomicznej wykorzystania nośników energii przy jednoczesnej minimalizacji ich negatywnego oddziaływania na środowisko. W kolejnych podrozdziałach przedstawiono możliwości zastosowania działań racjonalizujących użytkowanie ciepła, energii elektrycznej i paliw gazowych. 46