NA OBSZARZE ŁODZI JAKO PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA HISTORYCZNYCH ŹRÓDEŁ KARTOGRAFICZNYCH

Transkrypt

1 9 ADAM BARTNIK Uniwersytet Łódzki DOROTA BARTNIK Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego ROZMIESZCZENIEMŁYNÓW WODNYCH NA OBSZARZE ŁODZI JAKO PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA HISTORYCZNYCH ŹRÓDEŁ KARTOGRAFICZNYCH R ozwój świadomości społecznej w środowiskach lokalnych spowodował w ostatnim czasie wzrost zainteresowania historią i przemianami środowiska geograficznego najbliższych nam okolic. Wskutek tego pojawia się obecnie wiele opracowań populamo-naukowych i naukowych, dotyczących przemian historycznych, kulturowych i społecznych. W ten nurt wpisują się również badania nad lokalizacją młynów wodnych w regionie łódzkim, prowadzone od kilku lat przez Katedrę Hydrologii i Gospodarki Wodnej Uniwersytetu Łódzkiego. Ich ideąjest ustalenie pierwotnego potencjału energetycznego rzek. W okresie przedindustrialnym na obszarze współczesnej Łodzi, to właśnie obecność wielu małych, wartko płynących strumieni, była przyczyną budowy różnego typu urządzeń napędzanych siłą wody. Służyły one nie tylko mieleniu zbóż, lecz również cięciu drzewa (tartaki) czy produkcji sukna (folusze). Pierwsze młyny pojawiły się na tym obszarze w XIV w. (Wójtowski, Grobelny, Chachuła) wraz z budową gęstej sieci młynów na ziemiach biskupstwa włocławskiego. Wszystkie one powstawały na wzór i podobieństwo młyna nad Bzurą w Łęczycy, który został zbudowany w 1145 r. i uchodzi za najstarszy tego typu obiekt na ziemiach polskich. Liczba młynów na obszarze Łodzi stale się zmieniała. Jedne były remontowane, inne płonęły, znosiła je woda czy też były porzucane. Ich liczba systematycznie rosła do przełomu XVIII i XIX w. Punktem zwrotnym w dziejach Łodzi, do tej pory małego rolniczego miasteczka, była wizytacja w 1820 r. Prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego, Rajmunda Rembielińskiego. Poszukiwał on miejsca o jak najlepszych warunkach do lokowania przemysłu włókienniczego. O wyborze Łodzi zadecydowała dogodna lokalizacja (w pobliżu granicy Królestwa Polskiego ), bogactwo lasów i pokładów gliny (dobrych jako materiał budowlany) i obfitość małych,

2 lo szybko płynących strumieni, odpowiednich do napędu krosen tkackich. Na ich brzegach w późniejszym okresie powstały największe manufaktury bawełniane K. Scheiblera, T. i L. Grobrnanów oraz L. Geyera, a w dolinach prężnie rozwijało się miasto. Koryta łódzkich rzek były wówczas wielokrotnie przekładane, budowano jazy i zbiorniki wodne do potrzeb technologicznych. Zastosowanie maszyn parowych ograniczyło energetyczne wykorzystanie cieków, a pogarszająca się jakość wody wymusiła budowę ujęć wód podziemnych w ich dolinach. Równocześnie z rozwojem przemysłu przestała funkcjonować większość młynów wodnych. Niniejsze opracowanie stanowi próbę wykorzystania licznych źródeł historycznych do ustalenia lokalizacji i okresu funkcjonowania młynów na obszarze wyznaczonym przez granicę administracyjną miasta Łodzi. Wykorzystano w tym celu bogate źródła kartograficzne i rękopiśmienne z zasobu Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego i Archiwum Państwowego w Łodzi, a także liczne opracowania dotyczące historii i geografii miasta i regionu. Autorzy zwracająprzy tym uwagę na konieczność weryfikacji informacji kartograficznej, płynącej z analiz dawnych map, w oparciu o ówczesne i późniejsze opracowania.

3 Zespół Historii Kartografii przy Instytucie Historii Nauki PAN Pracownia Atlasu Historycznego Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego Zakład Geoinformatyki i Kartografii Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego

4 PATRONAT HONOROWY Rektor Uniwersytetu Wrocławskiego Prof. dr hab. Marek Bojarski Dziekan Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Prof. dr hab. Elżbieta Kościk Dziekan Wydziału Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Prof. dr hab. Zdzisław Jary Dyrektor Instytutu Historycznego Prof. dr hab. Rościsław Żerelik Dyrektor Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Prof. dr hab. Piotr Mi goń ORGANIZATORZY Zespół Historii Kartografii przy Instytucie Historii Nauki PAN Pracownia Atlasu Historycznego Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego Zakład Geoinformatyki i Kartografii Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego

5 ZESPÓŁ HISTORII KARTOGRAFII PRZY INSTYTUCIE HISTORII NAUKI PAN PRACOWNIA ATLASU HISTORYCZNEGO INSTYTUTU HISTORYCZNEGO UNIWERSYTETU WROCŁAWSKIEGO ZAKłAD GEOINFORMATYKI I KARTOGRAFII INSTYTUTU GEOGRAFII I ROZWOJU REGIONALNEGO UNIWERSYTETU WROCŁAWSKIEGO XXIX OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA HISTORYKÓW KARTOGRAFII MAPAJAKO NARRACJA INTERPRETACYJNA Wrocław, września 2015 r. STRESZCZENIA REFERATÓW Wrocław 2015

6 OPRACOWANIE REDAKCYJNE Teresa Bogacz, Beata Konopska RADA NAUKOWA KONFERENCJI Teresa Bogacz, Janusz Gołaszewski, Beata Konopska, Joanna Nowosielska-Sobel, Jerzy Ostrowski, Radosław Skrycki, Waldemar Spallek, Grzegorz Strauchold KOMITET ORGANIZACYJNY Grzegorz Strauchold, Waldemar Spallek, Tomasz Niedzielski, Joanna Nowosielska-Sobel, Ewa Szynkiewicz WE INTERNATIONAL MAP YEAR Konferencja została włączona w obchody Międzynarodowego Roku Mapy , inicjatywę Międzynarodowej Asocjacji Kartograficznej. Międzynarodowy Rok Mapy uzyskał poparcie Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wydawnictwa IHN PAN Nowy Świat 72, Warszawa ihn@ihnpan.waw.pl by: IHNPAN Opracowanie techniczne i przygotowanie do druku Signum CM Cezary Mazur Druk i oprawa: Drukarnia nr l, Warszawa

7 SPIS TREŚCI Adam Bartnik, Dorota Bartnik, Rozmieszczenie młynów wodnych na obszarze Łodzi jako przykład wykorzystania historycznych źródeł kartograficznych... 9 Henryk Bartoszewicz, Anna Paszczyk, Kartografia miast Korony Królestwa Pafskiego do 1795 roku. Stan zachowania miejskich map wielkoskal owych, rozmieszczenie ich w zbiorach polskich i zagranicznych oraz potrzeby i perspektywy badawcze Teresa Bogacz, Treści kulturowe w polskich publikacjach z historii kartografii z lat Wybrane aspekty Dorota Borowicz, Dawne mapy przedmiotem manipulacji i narzędziem propagandy Dariusz Brykała, Stopień szczegółowości treści map H szczegulnych H województw Karola Pertheesa na podstawie analizy sieci młynów wodnych i w odniesieniu do innych opracowań kartograficznych z epoki Rafał Eysymontt, Plan historyczny jako narzędzie rekonstrukcji przestrzeni miejskiej. Przykład wykorzystania treści dawnych planów miast Dolnego Śląska Aneta Falk, Aleksandra Losik-Sidorska, Mapy w służbie Działyńskich i Zamoyskich. Okoliczności powstania zasobu kartograficznego PAN Biblioteki Kórnickiej Dariusz Gierczak, Autoprezentacja miasta na mapach na przykładzie Bytomia w okresie republiki weimarskiej Piotr Grabowski, Obszar ziem pruskich, Warmii i Prus Wschodnich oraz Warmii i Mazur po 1945 roku w moich badaniach kartograficznych w latach Kulisy kartograficznych wyzwań Maria Jankowska, Narracyjna rola map w ocenie zmian przebiegu i funkcji dróg w krajobrazie wsi od końca XVIIJ do początku XX wieku na przykładzie okolic Poznania... 23

8 6 Dorota Jutrzenka-Supryn, Zabytki kartografii w rękach konserwatorów. Interdyscyplinarne metody badań - możliwości i ograniczenia Beata Konopska, Radosław Skrycki, Polska historia kartografii - stan i perspektywy Kazimierz Kozica, Friedrich Bernhard Werner i Georg Balthasar Probst - twórcy serii I 6 widoków Wrocławia z drugiej polowy XVIII wieku Marta Kuźma, Wpływ opracowań źródłowych na wiarygodność wojskowych map historycznych Christian Lotz, Eine " neue " Weltordnung Visualisieren. Die Weltkarte (Karta Mira) I : als Spiegel des Ost-West-Konjlikts ( ) Anna Małka, Wojciech Jegliński, Justyna Relisko-Rybak, Regina Kramarska, Pruskie mapy geologiczne i topograficzne z XIX i początków.xx wieku w zbiorach Państwowego Instytutu Geologicznego - PIB Wojciech Mielewczyk, Zmiany przestrzeni wsi w drugiej polowie XIX i na początku.xx wieku. Przykłady wybranych map ze zbiorów Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie Kamil Nieścioruk, Małgorzata Sosik, Od wojennych ruin do perły renesansu. Mapy w pracach Karola Sicińskiego i procesie odbudowy Kazimierza Dolnego Joanna Nowosielska-Sobel, Heimatkunde jako wyznacznik interpretacyjny map w niemieckich atlasach szkolnych na Śląsku w czasach cesarstwa i republiki weimarskiej Anna Osowska, Dariusz Przybytek, Jak mapy Eugeniusza Romera przekonały świat o istnieniu Polski - spojrzenie historyczno-metodyczne Jerzy Ostrowski, Czterdzieści lat działalności Zespołu Historii Kartografii przy Instytucie Historii Nauki PAN w świetle tematyki konferencji ogólnopolskich i publikacji ich materiałów... 36

9 6 Dorota Jutrzenka-Supryn, Zabytki kartografii w rękach konserwatorów. Interdyscyplinarne metody badań- możliwości i ograniczenia Beata Konopska, Radosław Skrycki, Polska historia kartografii - stan i perspektywy Kazimierz Kozica, Friedrich Bernhard Werner i Georg Balthasar Probst - twórcy serii 16 widoków Wrocławia z drugiej polowy XVIII wieku Marta Kuźma, Wpływ opracowań źródłowych na wiarygodność wojskowych map historycznych Christian Lotz, Eine "neue" Weltordnung Vzsualisieren. Die Weltkarte (Karta Mira) 1: als Spiegel des Ost-West-Koriflikts ( ) Anna Małka, Wojciech Jegliński, Justyna Relisko-Rybak, Regina Kramarska, Pruskie mapy geologiczne i topograficzne z XIX i początków XX wieku w zbiorach Państwowego Instytutu Geologicznego - PIB Wojciech Mielewczyk, Zmiany przestrzeni wsi w drugiej polowie XIX i na początku XX wieku. Przykłady wybranych map ze zbiorów Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie Kamil Nieścioruk, Małgorzata Sosik, Od wojennych ruin do perły renesansu. Mapy w pracach Karola Sicińskiego i procesie odbudowy Kazimierza Dolnego Joanna Nowosielska-Sobel, Heimatkunde jako wyznacznik interpretacyjny map w niemieckich atlasach szkolnych na Śląsku w czasach cesarstwa i republiki weimarskiej Anna Osowska, Dariusz Przybytek, Jak mapy Eugeniusza Romera przekonały świat o istnieniu Polski -spojrzenie historyczno-metodyczne Jerzy Ostrowski, Czterdzieści lat działalnośc i Zespołu Historii Kartografii przy Instytucie Historii Nauki PAN w świetle tematyki konferencji ogólnopolskich i publikacji ich materiałów

10 7 Waldemar Spallek, Obraz bieżących wydarzeń politycznych w latach w 12 (i 13) wydaniu Małego atlasu geograficznego i drugim wydaniu Powszechnego atlasu geograficznego Eugeniusza Romera Waldemar Spallek, Małgorzata Wieczorek, Zabezpieczenia przeciwpowodziowe we wrocławskim węźle wodnym w XIX i pierwszej połowie XX wieku na podstawie niemieckiej mapy topograficznej 1: (Messtischblatt) Grzegorz S traucho l d, Wschodnie granice Polski w XX wieku w narracji historycznej- w atlasach ZSRR, Federacji Rosyjskiej, Litwy, Białorusi i Ukrainy Lucyna Szaniawska, Mapa dokumentem ekspansji Rosji na wschód do końca XVIII wieku Paweł E. Weszpiński, Kartograficzny obraz niematerialnych zjawisk i zdarzeń przestrzennych w miastach na przykładzie planów Warszawy z lat Zbigniew J. Wójcik, Historia kartografii przyrodniczej w Pols ce. Kilka refleksji Joanna Wolska, Historyczne ziemie polskie na mapach do końca XVIll wieku na podstawie wybranych zbiorów z kolekcji Ossolińskich... 49