- PDF Darmowe pobieranie

Transkrypt

1 Robert Pawlusiński Archipelag Dalmatyński - współczesny obraz wysp chorwackich Położenie i środowisko przyrodnicze Chorwackie wybrzeże Morza Adriatyckiego jest obok wybrzeża greckiego najbardziej urozmaiconą częścią wybrzeża Morza Śródziemnego. Na szczególną uwagę zasługują położone wzdłuż wybrzeża wyspy określane w literaturze geograficznej wspólną nazwą 80

2 Archipelag Dalmatyński 1. Łącznie jest ich ponad Ciągną się one równolegle do wybrzeża od Płw. Istria aż po Dubrownik. Większość z wysp ma stosunkowo małą powierzchnię, a jedynie osiem z nich przekracza 100 km 2 (Tab. 2). Łączna powierzchnia wysp Chorwacji wynosi ponad 2800 km 2. Wyspy Archipelagu Dalmatyńskiego odznaczają się dobrze rozwiniętą linia brzegowa, z licznymi półwyspami i zatokami. Zbudowane są z wapieni mezozoicznych, na których rozwinęły się dość silnie zjawiska krasowe. Ich centralną część zajmują przeważnie obszary górzyste, które w strefie nadbrzeżnej opadają stromo do morza, tworząc często klify. Plaże rozciągają się wzdłuż zatok i są to przeważnie plaże kamieniste i żwirowe. Do rzadkości należą plaże piaszczyste. Najbardziej znaną plażą piaszczystą jest Złoty Róg (Zlatni Rat) na Wyspie Brač - uznana za najpiękniejszą na całym wybrzeżu. Obecny układ wysp Archipelagu jest wynikiem transgresji morza w pasma Gór Dynarskich. Proces ten rozpoczął się po okresie ostatniego zlodowacenia i trwa praktycznie nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. W pierwszej fazie woda wdarła się w poprzeczne doliny w grzbietach górskich, aby następnie wypełnić podłużne zagłębienia oddzielające poszczególne grzbiety. W efekcie tego powstał układ wysp równoległych do linii brzegowej lądu, o wydłużonym kształcie oraz oddzielających je wąskich kanałów określany w literaturze jako wybrzeże kanałowe lub dalmatyńskie. Wyspy Archipelagu Dalmatyńskiego odznaczają się bardzo korzystnymi warunkami klimatycznymi dla rozwoju turystyki wypoczynkowej. Panuje tam klimat śródziemnomorski. Średnie temperatury stycznia wahają się od 3 o C na północy do 9 o C na południu. W lipcu natomiast na całym obszarze przekraczają 24 o C (Tab. 1). Charakterystyczny, zwłaszcza dla środkowej i południowej Dalmacji, jest długi okres insolacji (maksymalnie wyspa Hvar ponad 2718 godzin). Opady, rzędu mm, występują głównie od września do marca. Silny wpływ na stosunki klimatyczne na wyspach mają wiatry zimowe: bora (wiejący z lądu) i sirocco (od morza) oraz letni - mistral (od morza), który powoduje, że wysokie temperatury nie są tam bardzo odczuwalne. 1 W nazewnictwie chorwackim wyspy Archipelagu Dalmatyńskiego dzielone są na: wyspy Kwarneru oraz wyspy Dalmatyńskie. Pod pierwszą nazwą kryją się wyspy leżące na odcinku od Rijeki po Zadar, natomiast położone na południe od Zadaru i ciągnące się aż do Dubrownika to właściwe wyspy Dalmatyńskie. 81

3 Tab. 1 Warunki klimatyczne na Wybrzeżu Dalmatyńskim Chorwacji miejscowość temp. styczeń [ o C] temp. lipiec [ o C] Roczne opady [mm] przewaga opadów opady latem [mm] Dubrownik (pd. Dalmacja) 8,6 24, wrzesieńmarzec lipiec -24 sierpień -38 Hvar (śr. Dalmacja) 8,6 25,1 722 wrzesieńluty lipiec- 23 sierpień -27 Mały Losinj (pd. Kwarner) 6,9 24,4 890 wrzesień marzec lipiec - 36 sierpień -43 Rijeka (pn. Kwarner) 5,4 23, wrzesieńczerwiec lipiec- 80 sierpień -74 Źródło: opracowanie własne na podstawie Milojević B., 1958, Jugosławia. Zarys Geografii, PWN, Warszawa, Istotnym problemem wysp jest niedobór wody słodkiej. Spowodowane jest to zarówno poprzez nierównomierne rozłożenie opadów, jak i warunki geologiczne utrudniające retencję. Stała sieć rzeczna praktycznie nie występuje, a jedynym większym rezerwuarem wody słodkiej na wyspach jest jezioro Vransko (5,8 km 2 ) na wyspie Cres. Ograniczone zasoby wody uzupełniane są za pomocą systemu rurociągów dostarczających wodę z lądu. Natomiast niezmiernym atutem wysp chorwackich są otaczające je wody Morza Adriatyckiego zwanego przez Chorwatów Jadranem. Ich średnia temperatura latem wynosi o C, a zasolenie 38. W szacie roślinnej wysp spotyka się przede wszystkim zbiorowiska typowe dla makii oraz silnie przekształcone przez człowieka lasy. Należy podkreślić, że dużo uroku wyspom dodają wprowadzone sztucznie drzewa i krzewy takie jak palmy, cyprysy, kaktusy, figowce, migdałowce, kiwi, drzewa cytrusowe oraz winorośl. Najcenniejsze przyrodniczo fragmenty wysp objęte zostały ochroną w ramach dwóch parków narodowych: Mljet (53,8km 2 ) oraz Kornati (51 km 2 ). Pierwszy z nich położony jest w południowej części Archipelagu Dalmatyńskiego, na wyspie Mljet. Ochroną objęte są tam kompleksy leśne oraz dwa słone jeziorka: Veliko i Malo połączone z morzem kanałami. Drugi park narodowy - Kornati znajduje się w 82

4 środkowej części Archipelagu, na wysokości Zadaru. Jego atrakcją jest archipelag 125 wysp i wysepek, w większości porośniętych zbiorowiskami trawiastymi o łącznej powierzchni 218 km 2. Rys historyczny Wyspy Archipelagu Dalmatyńskiego ze względu swoją bliskość w stosunku do stałego lądu zostały zasiedlone dość wcześnie, bowiem początki osadnictwa na ich terenie datuje się na X w. p.n.e. Wówczas to sąsiadujące z lądem wyspy zasiedliły plemiona iliryjskie (m. in. w. Rab). Jednak bardziej intensywna akcja osadnicza nastąpiła w okresie kolonizacji greckiej (VII-VI w. p.n.e.). Jej efektem było powstanie stałych osad, wśród których należy wymienić m. in.: Issę na wyspie Vis, Pharos na wyspie Hvar, Korkyra Melaina na wyspie Korčula. Grecy, obok założenia pierwszych stałych osad, przyczynili się do rozwoju gospodarczego wysp. To ich dziełem jest wprowadzenie na wyspy uprawy winnej latorośli, oliwek oraz innych gatunków drzew owocowych. Jak podają Wasilewski i Felczak (1985), kontakty ludności iliryjskiej z Grekami przyspieszyły różnicowanie się społeczeństwa i powstawanie pierwszych organizacji plemiennych. Od I w p.n.e. kontrolę nad wyspami przejmuje Rzym, a po jego upadku - Bizancjum. W VI-VII w. n.e. docierają na obszar Dalmacji plemiona słowiańskie, które dość szybko asymilują się z ludnością miejscową. Początkowo Słowianie nie zajmowali wysp, dopiero od połowy VIII w. na skutek zmniejszania się wpływów Bizancjum na tym terenie, jedno z plemion (Nerentanie) opanowuje czasowo wyspy: Brač, Hvar i Korčulę. Od X wieku na wyspach zaznaczają się wpływy Republiki Weneckiej. Dominacja Wenecjan trwa z przerwami do XVIII w. Okres ten należy uznać za stosunkowo ważny dla rozwoju wysp. W XI wieku następuje utwierdzenie się kościoła łacińskiego i odrzucenie wpływów kościoła wschodniego (Wasilewski, Felczak 1985) 2. Poprzez kontakty handlowe na wyspy docierają wzorce weneckie, co można zaobserwować chociażby w obecnym układzie urbanistycznym większości miasteczek na wyspach chorwackich. 2 Chociaż nadal w użyciu pozostaje głagolica pierwszy alfabet słowiański ułożony przez Cyryla. Wyparcie głagolicy z obszaru dzisiejszej Chorwacji nastąpiło dopiero w XIV w., kiedy to piśmiennictwo chorwackie zaczęło posługiwać się alfabetem łacińskim. 83

5 Ważną rolę w rozwoju osadniczym wysp odegrało zagrożenie ze strony Turków. Od XVI w. obserwuje się bowiem dość intensywną presję osadniczą na wyspy, stwarzające wówczas większe poczucie bezpieczeństwa. Na mocy uchwał Kongresu Wiedeńskiego (1815), wyspy stają się częścią Monarchii Habsburskiej. Po I wojnie światowej wchodzą w skład nowopowstałej Jugosławii, a od niezależnego państwa chorwackiego. Obecna sytuacja społeczno-gospodarcza Spośród wszystkich wysp Archipelagu Dalmatyńskiego stale zamieszkałych jest jedynie 66 wysp, gdzie w 287 osiedlach żyje 127,5 tys. osób (2,7% ludności kraju). Najgęściej zaludnione są przybrzeżne wyspy Čiovo (210 os/km 2 ), Ugljan, Lošinj oraz Rab. Duże skupiska ludności znajdują się na wyspach Korčula (17 tys.) oraz Krk (16 tys.). Rozpatrując stosunki ludnościowe na wyspach należy wyraźnie podkreślić obserwowane od końca XIX w. do lat 70. XX w. silne tendencje depopulacyjne. Pierwsza fala emigracji związana była z załamaniem lokalnej gospodarki spowodowanym przez plagę, jaka dotknęła w końcu XIX w. winnice. Późniejsze - z ucieczką miejscowej ludności do rozwijających się ośrodków przemysłowych Jugosławii, a nawet za granicę (głównie do RFN i USA). Współcześnie jedynie 4 spośród 20 najliczniej zaludnionych wysp chorwackich liczą więcej mieszkańców niż na początku XX w. Są to: Pag, Rab, Ciovo, i Vir. Proces wyludniania wysp zahamowano dopiero w ostatnich latach, co związane jest z dość dynamicznym rozwojem sektora turystycznego. Do czasów pojawienia się turystyki wyspy były zacofane gospodarczo, a u podstaw ich gospodarki leżało ekstensywne rolnictwo, rybołówstwo, handel morski oraz produkcja statków. Obecnie podstawą gospodarki lokalnej stała się turystyka. Jak podaje Jordan (1995) w niektórych gminach o słabo rozwiniętym przemyśle prawie cała działalność ekonomiczna jest bezpośrednio i pośrednio związane z turystyką.nadal jednakże podtrzymywane są typowe dla wysp formy aktywności gospodarczej, przede wszystkim rolnictwo i rybołówstwo. Wśród upraw na wyspach dominujący udział ma winna latorośl (m. in. Korčula, Hvar), oliwki oraz drzewa owocowe (figi, cytrusy). Uprawiana jest także lawenda (gł. Hvar, Brač). Ze zwierząt hodowlanych spotyka się przede wszystkim owce oraz bydło juczne. Zabroniona jest natomiast hodowla kóz, co związane jest z ochroną poszycia leśnego. Na niektórych z wysp funkcjonują kamieniołomy. Największe z nich znajdują się na 84

6 Braču i Korčuli. Słynne na całym świecie marmury z Braču wykorzystane zostały między innymi do budowy Pałacu Dioklecjana w Splicie, Białego Domu w Waszyngtonie i Opery Wiedeńskiej. Tab. 2 Ludność wysp Archipelagu Dalmatyńskiego Powierz -chnia [km 2 ] ludność w 1910 ludność w 1991 zmiana zaludnienia [%] gęstość zaludnienia 1991 [os/km 2 ] Krk ,98 40,00 Cres 405, ,95 7,98 Brač 394, ,81 35,04 Hvar 299, ,37 38,24 Pag 284, ,79 28,00 Korčula 276, ,23 61,73 Dugi Otok 114, ,53 25,10 Mljet 100, ,40 12,32 Rab 90, ,53 101,33 Vis 90, ,78 48,06 Lošinj 74, ,47 108,92 Pasman 63, ,68 52,87 Solta 59, ,82 24,55 Ugljan 51, ,81 145,00 Lastovo 46, ,96 25,71 Ciovo 28, ,03 210,80 Olib 26, ,36 27,32 Vir 22, ,91 38,43 Wyspy 2830, ,60 45,05 Chorwacja ,25 84,51 Źródło: opracowanie własne na podstawie Zemljopisna karta Republike Hrvatske, 1998, Zagreb. Przemysłowo najbardziej rozwinięta jest wyspa Krk. Zadecydowało o tym w głównej mierze jej położenie, bliskość Rijeki (ważny ośrodek przemysłowy Chorwacji) oraz połączenie wyspy z lądem za pomocą mostu w 1989 r. W północnej części funkcjonuje kilka zakładów przemysłowych (m. in. zakłady przemysłu chemicznego). Należy podkreślić, iż dogodne połączenie komunikacyjne z lądem 85

7 sprawiło, iż funkcjonujące na wyspie Krk lotnisko międzynarodowe stało się ważnym portem dla całego regionu Płw. Istria i Kwarneru. Komunikację pomiędzy lądem a wyspami zapewnia dobrze rozwinięta sieć połączeń promowych obsługiwanych przez narodowego przewoźnika Jadrolinjia (najdłuższe połączenia promowe na trasie Rijeka- Zadar-Split-Hvar-Korčula-Dubrownik). Do wielu z wysp docierają także mniejsze jednostki małych firm przewozowych. Obok wyspy Krk portem lotniczym dysponuje także wyspa Brač. Turystyka na wyspach Podstawę rozwoju turystyki na wyspach obok licznych walorów turystycznych stanowią dość dobrze rozwinięta baza noclegowa oraz komunikacyjna, a także bogate tradycje turystyczne. Pierwsze formy aktywności turystycznej datowane są już na wiek XIX. W 1866 roku powstała pierwsza organizacja turystyczna na wyspie Krk, a dwa lata później na Hvarze (Croatian Almanac 1999). Wśród miejsc najczęściej odwiedzanych przez turystów w XIX w. i na początku XX wieku były między innymi Korčula, Krk, Hvar, Rab. Od lat 60 XX w. wieku ruch turystyczny na wyspach nabrał charakteru masowego. Wiązało się to zarówno z poprawą dostępności komunikacyjnej wysp: budowa Jadranskiej Magistrali (linii drogowej biegnącej wzdłuż wybrzeża chorwackiego), zwiększenie połączeń promowych pomiędzy wyspami, jak i z rozwojem samej bazy noclegowej i transportowej na wyspach. W latach osiemdziesiątych ofertę wysp rozszerzono o porty jachtowe (mariny). Wówczas to na wyspach udzielano rokrocznie około 15 mln noclegów. Koniec prosperity wysp chorwackich na rynku turystycznym południowej Europy nastąpił w latach 90. Wybuch wojny domowej w Jugosławii, relacjonowanej na bieżąco w mediach spowodował, iż w pierwszym roku wojny (1991) wyspy chorwackie odwiedziło ponad dziesięciokrotnie mniej turystów niż w szczytowych latach 80. Tocząca się do 1995 r. wojna, chociaż bezpośrednio nie obejmowała wysp spowodowała znaczące straty w ich gospodarce turystycznej. Według wyliczeń Instytutu Turystyki z Zagrzebia (Institut za Turizam) wyspy chorwackie straciły w latach bezpowrotnie 129 mln możliwych do wykorzystania noclegów, co stanowiło 83% ich potencjału noclegowego z tego okresu (Mikacić, Pepeonik 1997) 86

8 Tab. 3 Ruch turystyczny na wyspach chorwackich (wg udzielonych noclegów) Rok ogółem Liczba udzielonych noclegów w tym obcokrajowcom w tys. w tys. w % Źródło: Mikacic V., Pepeonik Z., 1997, Znaczenie wysp w turystyce przyjazdowej w Chorwacji, Materiały IV Międzynarodowego Seminarium Uwarunkowania rozwoju turystyki zagranicznej w Europie Środkowej i Wschodniej, Szklarska Poręba, październik 1996, Uniwersytet Wrocławski. Obecnie turyści docierają do 120 z 287 osad położonych na wyspach chorwackich (Mikacić, Pepeonik 1997). W strukturze ruchu turystycznego wyraźnie zaznacza się duży udział turystów zagranicznych (ok. 60% ogółu wykorzystanych noclegów). Dominującymi formami ruchu turystycznego jest turystyka morska i wypoczynkowa. Wyspy, na które przypada 69% linii brzegowej Chorwacji obsługują około 50% całej turystyki morskiej. Do dyspozycji turystów oddanych jest tam 37 tys. miejsc cumowniczych. Baza noclegowa wszystkich wysp liczy łącznie 159 tys. miejsc noclegowych (1995), z czego w hotelach znajduje się blisko 40 tys. (ok. 25%). Największy udział mają kwatery prywatne, których liczba (ponad 61 tys. miejsc noclegowych) jest porównywalna do lądowej części wybrzeża chorwackiego. Dodatkowo na bazę noclegową wysp składają się także tzw. drugie domy. Jak podają Mikacić i Pepeonik (1997) według spisu powszechnego z 1991 zarejestrowano 39 tys. takich obiektów, co stanowi 43% ogólnej liczby wszystkich budynków mieszkalnych na wyspach. Wśród wysp chorwackich największą popularnością turystów cieszą się obecnie Krk, Lošinj, Rab, Brač, Hvar i Korčula. Obok nich na wymienienie zasługują także: Pag, Cres, Archipelag Kornati oraz Mljet. Wyspa Krk to największa wyspa wchodząca w skład Archipelagu Dalmatyńskiego. Położona jest w jego północnej części, na południe od Rijeki. W 1989 r. uzyskała połączenie z lądem poprzez most (pierwsze 87

9 przęsło mostu ma rozpiętość aż 390 m.). Najważniejszymi ośrodkami na wyspie są Krk i Baška. Miasto Krk liczy obecnie około 3 tys. mieszkańców. Niegdyś istniała tutaj osada Ilirów, następnie rzymskie miasto Curicum. Wśród wielu zabytków tego miasta należy wymienić katedrę z XII w., romańską bazylikę św. Kwiryna z X-XI w., zamek książęcy z XII w., Pałac Biskupi. Baška to zarazem znany ośrodek wypoczynkowy, jak i jedno z najważniejszych dla Chorwatów miejsc. Stamtąd pochodzi bowiem najstarszy zabytek piśmiennictwa starochorwackiego Baščanska Ploča - obecnie w Bašce znajduje się jego kopia (w kościele św. Łucji na wzgórzu Jurandvor). Wyspa Lošinj jest najdalej wysuniętą na zachód wyspą Kwarneru. W przeszłości stanowiła integralną część sąsiedniej wyspy Cres, jednakże w czasach rzymskich rozdzielono wyspy sztucznie wykopanym kanałem. Odznacza się ona stosunkowo dużym nasłonecznieniem (2600 godzin/ rok), łagodnym klimatem i piaszczystymi plażami. Głównymi ośrodkami turystycznymi na wyspie są: Mali Lošinj, Veli Lošinj i Nerezine. Wyspa ta jest szczególnie popularna wśród turystów włoskich. Obecnie obok wypoczynku nad wodą stanowi cel żeglarzy, miłośników nurkowania, a także naturystów. Wyspa Rab to jedna z najładniejszych, a zarazem najbardziej nasłonecznionych wysp na Adriatyku. Obok Krku jest najczęściej odwiedzaną wyspą regionu Kwarneru. Dominują tam głównie turyści z Niemiec. Wśród rozlicznych atrakcji na uwagę zasługuje miasteczko Rab, określane w przewodnikach jako muzeum pod gołym niebem (m. in. klasztor św. Antoniego z XII w., romańska katedra, kościół św. Justyny z XVI w. obecnie muzeum sztuki sakralnej, ruiny klasztoru Benedyktynów z XI w.). Z innych ośrodków wczasowych wymienić należy: Lopar (piaszczyste plaże), Kampor, Supetarska Draga Suha Punta i in. Kolejną wyspą Archipelagu Dalmatyńskiego, która stanowi cel przyjazdu turystów to położona na południe od Splitu wyspa Brač. Jest trzecią pod względem powierzchni wyspą chorwacką, a pierwszą pod względem wysokości nad poziom morza. Jej najwyższy szczyt - Vidova Gora osiąga 780 m n.p.m. Wyspa w znacznej części jest górzysta, a jej brzegi są strome i skaliste. Najważniejszym ośrodkiem turystycznym jest miejscowość Bol, ze znaną piaszczystą plażą Zlatni Rat, kościołem św. Ivana z XI w., klasztorem Dominikanów z XV w. Z innych miejscowości na uwagę zasługują Supetar (piaszczyste plaże, kościoły z XI i XVIII w., Mauzoleum rodziny Petrinowić) i Milna (atrakcyjne połowy ryb po zmroku, przy pomocy latarni). 88

10 Dużymi tradycjami turystycznymi odznacza się wyspa Hvar. Ciągnie się równolegle do Płw. Pelješac i wyspy Korčula. Jej długość wynosi 68 km, a przeciętna szerokość 4,5 km. Wyspa w przeważającej części pokryta jest górami, a największe miejscowości położone są nad brzegiem morza. Panuje tam bardzo łagodny klimat; ujemne temperatury praktycznie nie występują, co przyczyniło się do uzyskania przez nią miana chorwackiej (jugosłowiańskiej) Madery. Największe miejscowości na wyspie to: Hvar, Stari Grad, Jelsa, Sućuraj. Miasteczko Hvar centrum administracyjne wyspy, znane jest z licznych zabytków, spośród których warto wymienić ruiny klasztoru Dominikanów (obecnie muzeum archeologiczne), renesansowy klasztor Franciszkanów (XV w.), twierdzę wenecką Fortica z XV w. oraz najstarszy teatr nowożytnej Europy (z 1612 r.). W Starim Gradzie zachowały się miedzy innymi wczesnośredniowieczne babtysterium w kościele św. Ivana z XII w., zamek Tvardalj z XVI w., klasztor Dominikanów z XV w., a w leżącym na drugim końcu wyspy Sućuraju- ruiny klasztoru Augustianów z XVI w. i twierdzy weneckiej z XVII w. Interesującą wyspą jest także Korčula. Jest najbardziej wysuniętą na południe spośród omawianych powyżej wysp. Odznacza się podobnie jak inne wyspy górzystym wnętrzem i stromymi brzegami. W centralnej części wytworzyły się dwa obniżenia: Lumbardsko Polje i Blatsko Polje. Wyspa słynie z bogatej historii i licznych obiektów zabytkowych. Szczególnie atrakcyjne jest miasteczko Korčula (2,5 tys. mieszkańców), które położone jest na maleńkim półwyspie (170x300 m.), w północnowschodniej części wyspy. Jest to typowe dalmatyńskie miasto, które w swojej architekturze odzwierciedla silne wpływy weneckie. Wśród licznych zabytków należy wymienić katedrę św. Marka z XV w. uznawaną za jeden z najciekawszych architektonicznie obiektów w Dalmacji, kościół św. Petra z XI w., pałace: Opatów, Arneli, Gabrielis, dom, w którym urodził się Marco Polo. Miasto znane jest także z moreški imprezy kulturalnej upamiętniającej wydarzenia najazdu piratów w 1571 r., która corocznie odbywa się w lipcu. Z innych miejscowości na Korčuli należy wymienić Lumbardę i Velą Lukę. LITERATURA Croatian Almanac, 1998/1999, Zagreb wersja CD. Državni Hidrometeorologiški Zavod - Jordan P., 1995, Wpływ wojny w Chorwacji i Bośni-Hercegowinie na turystykę w tym regionie, [w:] Uwarunkowania rozwoju turystyki zagranicznej w Europie Środkowej i Wschodniej, red: L. 89

11 Baraniecki, Materiały Międzynarodowego Seminarium w Miłkowie (9-12 październik 1994 r.), z.3, s Mikačić V., Pepeonik Z., 1997, Znaczenie wysp w zagranicznej turystyce przyjazdowej w Chorwacji, w: Uwarunkowania rozwoju turystyki zagranicznej w Europie Środkowej i Wschodniej, Materiały Międzynarodowego Seminarium, Szklarska Poręba, październik 1996, Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki IG Uniwersytetu Wrocławskiego, z. 4, s Milojević B., 1958, Jugosławia. Zarys Geografii, PWN, Warszawa. Pawlusiński R., 2000,Chorwacja, [w:] R. Mydel i J. Groch (red.) Przeglądowy Atlas Świata, Europa. Cz. 2., Oficyna Wydawnicza Fogra, Kraków, s Pawlusiński R., 1999, Wojna jako czynnik ograniczający rozwój turystyki międzynarodowej na przykładzie Chorwacji, Kwartalnik Geograficzny, nr 3., s Swajdo J., Stovgar J., 1999, Chorwacja. Praktyczny przewodnik, Pascal, Bielsko-Biała. Wasilewski T., Felczak W., 1985, Historia Jugosławii, Ossolineum. Wiluś R., Wlodarczyk B., 1996, Współczesne problemy rozwoju turystyki dalmatyńskiego wybrzeża Chorwacji, Turyzm, Uniwersytet Łódzki, t.6, z.2. s Zemljopisna karta Republike Hrvatske, 1998, Zagreb. 90