Rozmieszczenie i zmiany liczebności populacji Drosera anglica i Scheuchzeria palustris na torfowiskach Gór Izerskich

Transkrypt

1 Polechońska L., Łojko R., Kuras I., Wojtuń B. & Żołnierz L. 2014: Rozmieszczenie i zmiany liczebności populacji Drosera anglica i Scheuchzeria palustris na torfowiskach Gór Izerskich. Opera Corcontica 51: Rozmieszczenie i zmiany liczebności populacji Drosera anglica i Scheuchzeria palustris na torfowiskach Gór Izerskich Distribution and changes of populations size of Drosera anglica and Scheuchzeria palustris in the peat bogs of the Izery Mts Ludmiła Polechońska 1, Renata Łojko 2, Iwona Kuras 3, Bronisław Wojtuń 1 & Ludwik Żołnierz 4 1 Uniwersytet Wrocławski, Katedra Ekologii, Biogeochemii i Ochrony Środowiska, ul. Kanonia 6/8, Wrocław, PL, l.polechonska@gmail.com, bronislaw.wojtun@uni.wroc.pl 2 Uniwersytet Wrocławski, Zakład Botaniki, ul. Kanonia 6/8, Wrocław, PL, renata.lojko@gmail.com 3 Uniwersytet Wrocławski, Muzeum Przyrodnicze, ul. Sienkiewicza 21, Wrocław, PL, iwonakuras1@wp.pl 4 Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Botaniki i Ekologii Roślin, pl. Grunwaldzki 24a, Wrocław, PL, ludwik.zolnierz@up.wroc.pl Abstrakt Artykuł prezentuje wyniki badań, które miały na celu weryfikację rozmieszczenia i określenie zmian wielkości populacji dwóch rzadkich i chronionych gatunków roślin, Drosera anglica i Scheuchzeria palustris w ciągu pierwszej dekady obecnego stulecia na torfowiskach w Górach Izerskich. Zlokalizowano 5 stanowisk, na których występują monitorowane gatunki. Potwierdzone zostały wszystkie stanowiska badanych gatunków notowane do roku W porównaniu ze stanem z roku 2000 zaobserwowano wzrost liczebności obu populacji Drosera anglica (średnio ponad czterokrotnie) i Scheuchzeria palustris (średnio ponad trzykrotne) na trzech z czterech badanych stanowisk. Słowa kluczowe: gatunki zagrożone, torfowiska górskie, Sudety Abstract The aim of the study was to verify the distribution and population size changes of two rare vascular plant species, Drosera anglica and Scheuchzeria palustris, in the peat bogs of the Izery Mts during the last ten years. The studied species occur in five localities. All stands reported by other researchers since 2000 were confirmed. The population size of both species has increased as compared to Both populations of Drosera anglica have increased more than four times on average. The sizes of Scheuchzeria palustris populations have increased by more than three times on average on three of its four sites. Keywords: threatened species, mountain mires, Sudetes Wstęp Górny odcinek doliny rzeki Izery tworzy środowisko unikatowe w skali Sudetów. Wzdłuż jej brzegów, zwłaszcza po stronie polskiej, występują jedne z największych kompleksów torfowiskowych w górach Polski (Wojtuń et al. 2000). W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia Góry Izerskie doświadczyły klęski ekologicznej wywołanej opadem zanieczyszczeń atmosferycznych, która najsilniej odcisnęła się na ekosystemach leśnych. Wielkoobszarowe wylesienia dotknęły również bory bagienne, co przyczyniło się do postępu degradacji ekosystemów torfowiskowych przyspieszając ich wysychanie, które już wcześniej zapoczątkowane zostało przez prace melioracyjne (Żołnierz et al. 2003). Następstwem tych niekorzystnych przemian były przekształcenia struktury biotycznej zbiorowisk roślinnych torfowisk prowadzące do spadku ich różnorodności gatunkowej. Ubyły w tym czasie 3 gatunki: Salix myrtilloides, Salix lapponum oraz Rubus cha-

2 62 Opera Corcontica 51 / 2014 maemorus, jednakże z badań przeprowadzonych w latach wynika, że na niektórych torfowiskach nadal zachowały się tak rzadkie gatunki, jak Scheuchzeria palustris, Drosera anglica, Lycopodiella inundata, a liczebność populacji Betula nana i Pinus x rhaetica jest większa niż wcześniej podawano (Matuła et al. 2000). Scheuchzeria palustris i Drosera anglica były podawane z Gór Izerskich jeszcze w czasach niemieckich, od Wimmera & Grabowskiego (1827), przez opracowania Wimmera (1841), Fieka (1881) i Winklera (1881) po Schubego (1903) z rejonu Hali Izerskiej (Iserwiese). Należy przy tym dodać, że D. anglica była przez wymienionych badaczy mylnie podawana jako D. intermedia. W czasach powojennych występowanie D. anglica i S. palustris potwierdzono w końcu ubiegłego stulecia (Matuła et al. 1997, 2000; Potocka 1998, 2004), przy czym D. anglica była nadal mylona z D. intermedia. Dopiero Gramsz & Potocka (2006) zrewidowali ten pogląd utrzymujący się przez ponad 150 lat. Badania miały na celu weryfikację rozmieszczenia i określenie zmian wielkości populacji S. palustris oraz D. anglica na torfowiskach w Górach Izerskich w pierwszej dekadzie obecnego stulecia. Służyć miały one ocenie szans przetrwania gatunków, a w wypadku rosiczki długolistnej określeniu skuteczności podjętych w roku 2000 działań w zakresie ochrony ex situ i introdukcji na stanowisku rezerwowym. Materiał i metodyka Charakterystyka gatunków Bagnica torfowa Scheuchzeria palustris (Scheuchzeriaceae) związana jest z torfowiskami przejściowymi i wysokimi. Pod względem wymagań ekologicznych jest gatunkiem siedlisk nasłonecznionych oraz silnie oligotroficznych i kwaśnych (Zarzycki et al. 2002). Jej zasięg ogranicza się do strefy umiarkowanej półkuli północnej (Hultén & Fries 1986). W Polsce bagnica torfowa jest rzadko spotykana, co więcej, w ostatnich dziesięcioleciach obserwowany jest duży spadek liczby jej stanowisk (Zarzycki et al. 2002). Najliczniej występuje w północnej i wschodniej części kraju (Mirek & Piękoś Mirkowa 2008). W Sudetach takson występuje w trzech rejonach: w Górach Bystrzyckich (torfowisko Topieliska), w Górach Stołowych (Wielkie Torfowisko Batorowskie) oraz w Górach Izerskich (Matuła et al. 2000). W skali kraju bagnica torfowa zalicza się do grupy gatunków wymierających kategoria zagrożenia E (Zarzycki & Szeląg 2006). Również na poziomie regionalnym przypisuje się gatunkowi kategorię zagrożenia VU wg IUCN, co oznacza wysokie ryzyko wymarcia w niedalekiej przyszłości (Fabiszewski & Kwiatkowski 2002). Rosiczka długolistna Drosera anglica (Droseraceae) preferuje siedliska silnie kwaśne, dobrze uwodnione, od oligo- do mezotroficznych i umiarkowanie nasłonecznione (Herbich & Herbichowa 2002, Zarzycki et al. 2002). Występuje głównie na obszarze Europy i Azji, ale notowana jest także w Ameryce Północnej i na Hawajach (Hultén & Fries 1986, Baskin et al. 2001). W Polsce osiąga południową granicę zwartego zasięgu. Spotykana jest w rozproszeniu na niżu i w niższych położeniach górskich (Kłosowski & Kłosowski 2001). W Górach Izerskich podawana jest z dwóch stanowisk (Gramsz & Potocka 2006). Pierwsze, na torfowisku Borowina jest naturalne, natomiast drugie, na Torfowisku Młyńskim ma charakter stanowiska rezerwowego, na którym w roku 2000 dokonano introdukcji osobników z Borowiny namnożonych ex situ (Kromer et al. 2000a, b). Przy wyborze lokalizacji stanowiska rezerwowego kierowano się podobieństwem jego cech siedliskowych do stanowiska pierwotnego. W skali kraju (Zarzycki & Szeląg 2006) jak i regionalnie (Fabiszewski & Kwiatkowski 2002) D. anglica została sklasyfikowana jako gatunek zagrożony. Bagnica torfowa i rosiczka długolistna są gatunkami rzadkimi i zagrożonymi również na sąsiednich obszarach Czech i wschodnich Niemiec. Obydwa gatunki znajdują się na czarnej i czerwonej liście roślin naczyniowych Karkonoszy (Štursa et al. 2009) jako krytycznie zagrożone (kategoria C1). Na terenie Saksonii D. anglica jest gatunkiem skrajnie rzadkim i krytycznie zagrożonym, odznaczającym się silnym regresem istniejących populacji, natomiast S. palustris wymarła (Schulz 2012).

3 Polechońska et al.: ROZMIESZCZENIE DROSERA ANGLICA I SCHEUCHZERIA PALUSTRIS 63 Obszar badań Góry Izerskie pod względem geologicznym leżą w obrębie bloku karkonosko-izerskiego, zbudowanego z granitów karkonoskich, gnejsów izerskich i łupków krystalicznych. Wierzchowiny i rozległe śródgórskie obniżenia otoczone są grzbietami ze stromymi krawędziami stoków zewnętrznych (Żelaźniewicz 2005). Klimat tego pasma jest bardzo surowy: ma cechy klimatu atlantyckiego oraz subarktycznego północnej Skandynawii. Duży wpływ na jego kształtowanie ma fakt, że stanowi ono pierwszą orograficzną barierę na drodze wilgotnych mas powietrza atlantyckiego. Góry te charakteryzują się wysokim przychodem wód, a suma opadów w skali roku przekracza mm. Charakterystycznymi cechami są tu również niskie średnie roczne temperatury powietrza i wysokie dobowe amplitudy (Blachowski et al. 2005, Błaś & Sobik 2010). W Górach Izerskich wykształciły się jedynie piętra reglowe. Ich pierwotna roślinność w większej części została przekształcona w monokultury świerkowe (Blachowski et al. 2005). Rozległe kotlinowate obniżenia górskie, z których największym jest Hala Izerska, są miejscem stagnacji zimnych mas powietrza i powstawania zmrozowisk w czasie wyżowej pogody (Urban et al. 2000). Chłodny klimat, wysoka wilgotność i ukształtowanie terenu sprzyjają rozwojowi torfowisk, które w polskiej części Gór Izerskich zajmują łączną powierzchnię ponad 500 ha (Wojtuń et al. 2000). Prace terenowe W lipcu 2011 r. badaniami objęto 5 stanowisk (Ryc. 1), wytypowanych na podstawie danych z literatury (Matuła et al. 2000, Wojtuń et al. 2000). Po zlokalizowaniu populacji w terenie, za pomocą odbiornika GPS wyznaczono współrzędne geograficzne środka każdego stanowiska. Liczebności populacji określano przyjmując, że osobnik to pojedynczy nadziemny pęd. Wyniki i dyskusja W 2011 r. potwierdzono występowanie gatunków na wcześniej opisywanych stanowiskach. Na Torfowisku Polska Poland Góry Izerskie Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk ( ) w Górach Izerskich: 1 Torfowisko pod Stogiem Izerskim (Bagienko); 2 Izerskie Bagno; 3 Borowina; 4 Torfowisko Młyńskie ; 5 Kobyla Łąka. Obszar rezerwatu Torfowiska Doliny Izery został oznaczony szarym kolorem. Fig. 1. Location of stands ( ) in the Izery Mts. The gray area indicates the Torfowiska Doliny Izery nature reserve. Młyńskim na Hali Izerskiej współwystępują oba monitorowane gatunki. Wykaz stanowisk oraz stan liczebności populacji badanych gatunków zawiera Tab. 1. Populacja bagnicy torfowej w 2011 r. monitorowana była na czterech z pięciu jej stanowisk (Tab. 1). Na torfowisku położonym w kompleksie torfowiskowym Borowiny nie liczono osobników. Liczebności populacji Scheuchzeria palustris dla poszczególnych stanowiskach mieściły się w przedziale osobników, przy czym populacja o największej liczbie osobników znajdowała się na Torfowisku Młyńskim, a o najmniejszej na Kobylej Łące. Porównanie aktualnej liczebności populacji bagnicy z wynikami wcześniejszych badań (Matuła et al. 2000) pokazuje wzrost liczby osobników na trzech stanowiskach (1, 2 i 4), a tylko na jednym (5) liczebność populacji pozostała na poziomie zbliżonym do poprzedniego. Najsilniejszy, ponad ośmiokrotny przyrost liczebności bagnicy odnotowano na stanowisku 1 (Torfowisko pod Stogiem Izerskim). Jednym z czynników związanych z tak dużym wzrostem może być wysoki udział

4 64 Opera Corcontica 51 / 2014 Tab. 1. Stanowiska oraz liczba osobników Scheuchzeria palustris i Drosera anglica w 1997/2000 (Matuła et al. 2000) oraz 2011 r. *Dane z 1997 r. BD brak danych. Tab. 1. Stands and number of individuals of Scheuchzeria palustris and Drosera anglica in 1997/2000 (Matuła et al. 2000) and *Data from BD data missing. Nr stanowiska / Stand number Nazwa stanowiska / Stand name 1 Torfowisko pod Stogiem Izerskim Współrzędne geograficzne / Geographical coordinates N E Gatunek / Species Liczba osobników / No. of individuals Scheuchzeria palustris Izerskie Bagno N E Scheuchzeria palustris Borowina N E Scheuchzeria palustris 400 BD Drosera anglica * Torfowisko Młyńskie N E Scheuchzeria palustris Drosera anglica (populacja introdukowana) Kobyla Łąka N E Scheuchzeria palustris osobników rozmnażających się w sposób generatywny obserwowany przez innych badaczy w latach poprzedzających badania. W 2000 r. populacja ta liczyła zaledwie 45 osobników, przy czym ponad połowę (25 sztuk) stanowiły pędy owocujące (Matuła et al. 2000). Rolę sposobu rozmnażania zdaje się potwierdzać fakt, że populacja z Kobylej Łąki (stanowisko 5), w 1997 r. składająca się wyłącznie z osobników wegetatywnych (Matuła et al. 2000), w ciągu badanego okresu praktycznie nie zmieniła swojej wielkości (Tab. 1). Ogólna liczebność S. palustris na czterech badanych stanowiskach wynosi około osobników. W porównaniu do roku 2000 oznacza to prawie 2,5 krotny wzrost. Z uwagi na niewielką liczbę stanowisk i utrzymujące się zagrożenie gatunku należy kontynuować obserwacje stanu populacji S. palustris na torfowiskach izerskich. Badania liczebności populacji Drosera anglica przeprowadzono na dwóch stanowiskach w obrębie kompleksu torfowiskowego Borowina (stanowisko nr 3), oraz na Torfowisku Młyńskim (stanowisko nr 4), gdzie gatunek był introdukowany. Przy introdukcji rosiczki, w celu poznania optymalnych warunków dla utrzymania się roślin wybrano dwa rodzaje mikrosiedlisk na obrzeżach rynien erozyjnych po trzy miejsca na odsłoniętym torfie i w darni torfowców (Tab. 2). Miejsca te zlokalizowane są na otwartej, nieleśnej części torfowiska. Obserwacje przeprowadzone w 2007 r. pokazały wyraźne różnice pomiędzy mikrosiedliskami w porównaniu ze stanem w momencie rozpoczęcia eksperymentu (Kromer et al. 2000b). Przeżywalność roślin wysadzonych na odkrytym torfie była niewielka: liczba osobników w tym mikrosiedlisku zmniejszyła się o 90 % i dopiero po roku 2007 Tab. 2. Zmiany liczebności Drosera anglica wysadzonych na odsłoniętym torfie i w darni torfowców zachodniej części Torfowiska Młyńskiego (stanowisko 4). 1 Dane za Kromer et al. (2000b). Tab. 2. Changes in the number of Drosera anglica individuals planted in bare peat and a Sphagnum carpet in the western part of Torfowisko Młyńskie (stand No. 4). 1 Data from Kromer et al. (2000b). Mikrosiedlisko / Microhabitat Rok / Year Odsłonięty torf / bare peat Darń torfowców / Sphagnum carpet Suma / Total

5 Polechońska et al.: ROZMIESZCZENIE DROSERA ANGLICA I SCHEUCHZERIA PALUSTRIS 65 odnotowano wzrost liczby osobników. Natomiast w obrębie darni torfowców przeżyła większość wysadzonych roślin, a liczba osobników wzrosła do 2007 r. o około 60 %. Ponowne obserwacje z 2011 r. wykazały, że liczebność obu populacji zwiększyła się średnio ponad czterokrotnie. Obserwacje różnej reakcji na właściwości mikrosiedlisk wysadzanych osobników D. anglica mają znaczenie praktyczne dla przyszłych zabiegów introdukcji gatunku. W badaniach Nordbakkena et al. (2004) prowadzonych na torfowisku ombrotroficznym w strefie borealnej nasiona rosiczki lepiej kiełkowały na odsłoniętym torfie, natomiast w darni torfowców ich kiełkowanie i wzrost siewek były osłabione na skutek konkurencji ze strony mchów. Wysadzanie siewek, jak to zostało przeprowadzone na Torfowisku Młyńskim, pozwala ominąć krytyczną fazę rozwojową kiełkowania nasion. Wydaje się, że lepszy wynik, jaki uzyskano w wypadku siewek wysadzonych w darni torfowców można tłumaczyć zdolnością tych mchów do utrzymywania korzystnej dla rosiczki stabilnej wilgotności mikrosiedliska, czego brak na odkrytym torfie. W roku 1997 populacja D. anglica w obrębie kompleksu Borowiny obejmowała ok. 500 osobników (Tab. 1). Większość z nich rosła w skupieniach na obrzeżach rynien erozyjnych na nagim torfie. Populacja ta była wówczas ponad sześciokrotnie liczniejsza niż ta introdukowana na Torfowisku Młyńskim. W ciągu trzynastu lat liczebności obu populacji przyrosły ponad czterokrotnie, jednak wzajemny stosunek ich liczebności pozostał bez zmian. W momencie podjęcia czynnej ochrony rosiczki długolistnej w roku 2000, jej populacja na Borowinie była w stanie krytycznego zagrożenia. Liczyła ona wówczas zaledwie ok. 300 osobników skupionych na niewielkiej powierzchni w południowej części torfowiska. Ryzyko ekstynkcji gatunku w niespodziewany sposób uległo radykalnemu zwiększeniu, kiedy w centrum zasiedlonego przez rosiczkę płatu pojawiło się gniazdo żurawi (Grus grus). Ptaki stratowały wówczas dużą liczbę osobników. Obserwacje prowadzone w kolejnych latach wykazywały wahania liczebności populacji na stanowisku na Borowinie. Gramsz & Potocka (2006) w latach zanotowali około osobników. W późniejszych latach doszło do silnego wzrostu liczebności, która w roku 2011 osiągnęła poziom ponad osobników (Tab. 1). Zatem wielkość populacji tego gatunku w Górach Izerskich wynosi około osobników. Obserwacje przeprowadzone w roku 2011 wykazały obecność dwóch korzystnych tendencji: nastąpił niemal kilkukrotny wzrost liczebności populacji oraz doszło do zmiany rozmieszczenia osobników. W 1997 r. populacja była skupiona w jednym miejscu na powierzchni około 15 m 2 (Matuła et al. 2000), natomiast w późniejszych latach ( ) rozprzestrzeniła się ona na całą otwartą część torfowiska. Wzrost liczebności i zmiana przestrzennego wzorca rozmieszczenia osobników w znakomity sposób poprawiają szanse przetrwania populacji D. anglica na naturalnym stanowisku. Zwiększenie się liczebności osobników wysadzonych wśród darni torfowców może być spowodowane lepszymi warunkami wilgotnościowymi w porównaniu do odkrytego torfu, który może szybko i często wysychać. Jest to zgodne z obserwacjami Nordbakkena et al. (2004) na torfowisku wysokim w południowo-wschodniej Norwegii. Z badań przeprowadzonych przez tych autorów wynika, że na gradiencie wilgotności (poziom zwierciadła wody od 2,8 do 19,3 cm) D. anglica preferuje siedliska bardziej wilgotne i większość populacji rośnie w miejscach, gdzie poziom wody wynosi od 1 do 7 cm. Otwarte pozostaje pytanie, jaka jest przyczyna wzrostu liczebności badanych populacji w okresie od około 2000 r. Mogły na to wpłynąć korzystne dla tych gatunków warunki klimatyczne w tym czasie, osłabienie wpływu zanieczyszczeń atmosferycznych na obszarze Sudetów po roku 1989, a być może obydwa te czynniki we wzajemnym współoddziaływaniu. Bagnica torfowa i rosiczka długolistna są gatunkami ważnymi dla różnorodności biologicznej w skali lokalnej i regionalnej. W znaczący sposób odciskają swoje znamię na specyfice florystycznej torfowisk izerskich. To powody, dla których należy nadal prowadzić okresowe badania stanu ich populacji. Konieczne jest również utrzymywanie kolekcji osobników D. anglica ex situ na wypadek pojawienia się potrzeby reintrodukcji gatunku.

6 66 Opera Corcontica 51 / 2014 Summary Introduction One of the largest mountain mire areas in Central Europe is in the Izery Mts. During the last few decades, these mires were subjected to unfavorable influence due to severe disturbance of hydrological relations leading to drainage, as well as acidification and eutrophication of habitats caused by air pollution. These led to a severe forest decline. Acting together, these impacts resulted in changes in mire community composition and loss of biological diversity. In that time, the mire flora of the Izery Mts lost three rare species: Salix myrtilloides, S. lapponum and Rubus chamaemorus. The objective of the present study was to recognize the current distribution and population sizes of two rare species, Drosera anglica and Scheuchzeria palustris, in the Izery Mts. Material and methods Both species are rare mire species in Poland where they are categorized as endangered on the national Red List. They have been reported occurring in the Izery Mts from the first half of the 19 th century, being first mentioned by German botanists. The field study was carried out in July Five currently known stands from literature records were surveyed to estimate their presence and population size. These stands were: 1. Torfowisko pod Stogiem Izerskim, 2. Izerskie Bagno, 3. Borowina, 4. Torfowisko Młyńskie and 5. Kobyla Łąka. Results and Discussion The occurrence of both species was confirmed in all previously reported stands. The population size of Scheuchzeria palustris was estimated in four of the five stands. The number of S. palustris individuals varied from 160 to The highest number of individuals was noted in Torfowisko Młyńskie bog and the lowest one in Kobyla Łąka. Altogether, approximately individuals were found in 2011 in all four stands. This means that the population size has increased approximately two and half times in comparison to the previous study. The population size of D. anglica was studied in two stands the complex of Borowina, which is its natural locality, and Torfowisko Młyńskie, where the species was introduced in In the former stand, the species was originally planted in two microhabitats: on bare peat and within a Sphagnum carpet. A survey of the stand in 2007 showed clear differences between the habitats: the number of individuals had decreased by 90 % in the bare peat whereas the number of individuals had increased by 60 % in the moss carpet. By 2011, the population size had increased more than six times. Similarly, the number of individuals on Borowina has also increased more than four times during the last 13 years. Therefore, the total population size of the species in the Izery Mts can be estimated at around individuals (Tab. 1.). Both Drosera anglica and Scheuchzeria palustris are rare and threatened species in the Sudetes Mts as well as in Poland, the Czech Republic and eastern Germany. Both species are very important for the floristic specificity of the Izery Mts mires. Therefore, they should be carefully studied on their localities in the future. Literatura Baskin C. C., Milberg P., Andersson L. & Baskin J. M. 2001: Seed dormancy-breaking and germination requirements of Drosera anglica, an insectivorous species of the Northern Hemisphere. Acta Oecologica 22: 1 8. Blachowski J., Markowicz-Judycka E. & Zięba D. (eds) 2005: Opracowanie ekofizjograficzne dla województwa dolnośląskiego. Zarząd Województwa Dolnośląskiego Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Wrocław: Fabiszewski J. & Kwiatkowski P. 2002: Threatened vascular plants of the Sudeten Mountains. Acta Societatis Botanicorum Poloniae 71: Fiek E Flora von Schlesien. Breslau. 418 str. Gramsz R. & Potocka J. 2006: Rosiczka długolistna Drosera anglica HUDS. w Górach Izerskich. Przyroda Sudetów 9: Herbich J. & Herbichowa M. 2002: Szata roślinna torfowisk Polski. In: Ilnicki P. (ed.), Torfowiska i torf. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań:

7 Polechońska et al.: ROZMIESZCZENIE DROSERA ANGLICA I SCHEUCHZERIA PALUSTRIS 67 Hultén E. & Fries M. 1986: Atlas of north European vascular plants north of the Tropic of Cancer. 3 vols. Koeltz Scientific Books Königstein. 979, str. Kłosowski S. & Kłosowski G. 2001: Rośliny wodne i bagienne. MULTICO Oficyna Wydawnicza Warszawa. 278 str. Kromer K., Nowak T., Wojtuń B. & Poturała D. 2000a: Rozmnażanie w warunkach in vitro populacji roślin Drosera intermedia pochodzących z Gór Izerskich. Biuletyn Ogrodów Botanicznych Muzeów i Zbiorów 9: 3 7. Kromer K., Nowak T., Matuła J., Wojtuń B. & Żołnierz L. 2000b: Reintrodukcja i zabezpieczenie ex situ gatunków zagrożonych Raport. Ms. (Fundacja Karkonoska w Jeleniej Górze, Fundacja Ekofundusz). Matuła J., Wojtuń B., Tomaszewska K. & Żołnierz L. 1997: Torfowiska polskiej części Karkonoszy i Gór Izerskich. Annales Silesiae 27: Matuła J., Wojtuń B., Żołnierz L. & Tomaszewska K. 2000: Wymarłe i rzadkie gatunki roślin na torfowiskach Gór Izerskich. Opera Corcontica 37: Mirek Z. & Piękoś-Mirkowa H. 2008: Czerwona Księga Karpat Polski Rośliny Naczyniowe. Instytut Botaniki im. Szafera PAN Kraków: Nordbakken J. F., Rydgren K. & Økland H. 2004: Demography and population dynamics of Drosera anglica and D. rotundifolia. Journal of Ecology 92: Potocka J. 1998: Zmiany roślinności torfowisk Gór Izerskich w ciągu ostatniego półwiecza. In: Miądlikowska J. (ed.), Botanika Polska u progu XXI wieku. Materiały sympozjum i obrad sekcji 51 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Polskie Tow. Bot., Oddział Gdański, Katedra Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. 400 str. Potocka J. 2004: Góry Izerskie kraina torfowisk. W: Fabiszewski J. (ed.), Wartości botaniczne wybranych pasm Sudetów. Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, seria B 213: Schube T. 1903: Die Verbreitung der Gefäßpflanzen in Schlesien preußischen und österreichischen Anteils. Nieschkowsky Breslau. 361 str. Schulz D. 2012: Rote Liste und Artenliste Sachsens. Farn- und Samenpflanzen. Sächsisches Landesamt für Umwelt, Landwirtschaft und Geologie Dresden. 309 str. Sobik M. & Błaś M. 2010: Wyjątkowe zdarzenia meteorologiczne. W: Migoń P. (ed.), Wyjątkowe zdarzenia przyrodnicze na Dolnym Śląsku i ich skutki. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego 14, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław: Štursa J., Kwiatkowski P., Harčarik J., Zahradníková J. & Krahulec F. 2009: Černý a červený seznam cévnatých rostlin Krkonoš. Opera Corcontica 46: Urban G., Bańkowski J. & Sobik M. 2000: Wpływ warunkow termicznych na wzrost świerka w Górach Izerskich. Opera Corcontica 37: Wimmer F. & Grabowski H. 1827: Flora Silesiae. Vratislaviae (Breslau), T. I. 446 str. Winkler F. 1881: Flora des Riesen- und Isergebirges. E. Gruhn Warmbrunn, VIII str. Wimmer F. 1841: Flora von Schlesien. Ferdinand Hirt s Verlag Breslau. 695 str. Wojtuń B., Matuła J., Tomaszewska K. & Żołnierz L. 2000: Ochrona torfowisk w Górach Izerskich. Opera Corcontica 37: Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J. & Korzeniak U. (eds) 2002: Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. IB PAN Kraków. 182 str. Zarzycki K. & Szeląg Z. 2006: Red list of the vascular plants in Poland. In: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. & Szeląg Z. (eds),

8 68 Opera Corcontica 51 / 2014 Red list of the plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences Kraków: Żelaźniewicz A. 2005: Przeszłość geologiczna. In: Fabiszewski J., Przyroda Dolnego Śląska. KORAB Sp. z o.o. Wrocław: Żołnierz L., Wojtuń B. & Matuła J. 2003: Problemy ochrony czynnej torfowisk w Górach Izerskich. Annales Silesiae 32: