Zastosowanie kontraktów swap w Polsce Applying contracts swap in Poland

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2011 dr Artur Malinowski Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Zastosowanie kontraktów swap w Polsce Applying contracts swap in Poland Streszczenie: Swap stosowany jest w praktyce jako narz dzie wspomagaj ce zarz dzanie aktywami i pasywami przedsi biorstwa, mog ce zredukowa ryzyko kontraktowe tj. zmiany stóp procentowych, kursów walut, cen towarów czy cen akcji. W dobie globalizacji rynku finansowego, gdzie czynnikiem sukcesu staje si mo liwy dost p do ta szego kapita u, kontrakty swap mog optymalizowowa skutecznie to d enie. Abstract: Swap is used in practice as a tool for the management of assets and liabilities of companies that may reduce the risk of the contract ie, changes in interest rates, exchange rates, commodity prices or equity prices. At globalized financial market, where the factor of success is possible access to cheaper capital, swaps can effectively optimization this needs. Typologia kontraktów swap Kontrakt swap jest definiowany jako umowa zawierana pomi dzy dwoma lub wi cej stronami, która dotyczy wymiany przysz ych p atno ci wed ug wcze niej okre lonych zasad. 1 Swapy zaliczaj si do tzw. instrumentów pochodnych o symetrycznym ryzyku roz o onym mi dzy stronami transakcji. Ró norodno kontraktów swap stanowi pewn trudno dla precyzyjnej typologii. Podstawowym i najwa niejszym podzia em tych transakcji wydaje si by podzia na klasyczne kontrakty swap, tworz ce pierwsz generacj pochodnych oraz nowe formy kontraktów, tzw. swap derivatives nale ce do drugiej generacji instrumentów pochodnych. 2 Do pierwszej generacji swapów finansowych zaliczamy trzy podstawowe rodzaje kontraktów: swap walutowy (ang. currency swap, FX swap), swap stopy procentowej (ang. interest rate swap, IRS), swap walutowo-procentowy, zwany równie swapem walutowym rynku kapita owego (ang. cross currency interest rate swap, CIRS). 1 E. Leszczy ska, Rynek kontraktów swap w Polsce, Wydawnictwo NBP, I. Tymu a, Swapy finansowe, Biblioteka Mened era i Bankowca, Warszawa 2000.

2 128 A. Malinowski Drug generacj swapów tworz transakcje, które s modyfikacj swapów klasycznych lub te innych instrumentów pochodnych. Do najwa niejszych swapów drugiej generacji zaliczamy: swap amortyzowany (ang. amortizing swap), swap zaliczkowy (ang. accreting swap, drawdown swap), swap o zmiennej kwocie kontraktu (ang. roller-coaster swap), swap opó niony (ang. forward start swap, deffer swap), swap prolongowany (ang. extandable swap), callable swap, puttable swap, capped swap, floored swap, callared swap, swap zero-kuponowy (ang. zero-coupon swap), opcja swapowa (ang. swaption), swap aktywów (ang. basset swap), swap towarowy (ang. commodity swap), swap na zw ok w sp acie kredytu (ang. credit default swap), swap ca kowitego dochodu (ang. total return swap), swapy katastroficzne (ang. catastrophe swaps, CAT swaps). Instrument bazowy: procentowe walutowe walutowo-procentowe towarowe oparte na papierach warto ciowych oparte na standingu kredytowym oparte na rozmaitych indeksach Wielko i zmienno kwoty podstawowej: dopasowane zaliczkowe amortyzowane zmiennej kwocie kontraktu Charakter kwoty podstawowej: oparte na aktywach oparte na pasywach Rodzaj transakcji: proste ( plain vanilla) modyfikowane (swap derivatives) Czas umowy: krótkoterminowe d ugoterminowe Moment rozpocz cia: rozpocz te z umow od o one SWAPY FINANSOWE Waluta: jednowalutowe dwuwalutowe Moment zako czenia: zamykane w terminie z prawem wcze niejszego zamkni cia z prawem przed u enia terminu zamkni cia Rys. 1. Rodzaje swapów Fig. 1. Types of swap ród o: opracowanie w asne na podstawie E. Leszczy ska, Rynek kontraktów swap w Polsce, NBP Source: own study on the base E. Leszczy ska, Rynek kontraktów swap w Polsce, NBP Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88

3 Zastosowanie kontraktów swap w Polsce 129 Lista tych swapów nie jest jeszcze zamkni ta, gdy wci powstaj nowe rodzaje kontraktów. S one wyodr bniane wed ug najró niejszych kryteriów, takich na przyk ad, jak konstrukcja transakcji, zastosowanie czy instrument bazowy. Niektóre nie maj jeszcze polskiej nazwy. Zastosowanie swapów w praktyce Transakcje swapów ciesz si coraz wi ksz popularno ci, a rynek nale y do najszybciej rozwijaj cych si segmentów rynku instrumentów pochodnych. Fakt ten, jak s dz, wynika g ównie z tego, e swapy mo emy uzna za instrument uniwersalny i elastyczny, zarówno podmiotowo, jak i przedmiotowo. Podstawowe sposoby wykorzystania swapów to: wykluczanie strat lub niezrealizowanych zysków pojawiaj cych si w wyniku fluktuacji stóp procentowych, wykorzystanie przewagi na jednym rynku w celu skompensowania s abo ci z innym, ustalenie kosztu d ugu w odniesieniu do wzrostu stóp procentowych, skompensowanie aktywów i pasywów o sta ym oprocentowaniu, pozyskanie nowych rodków finansowych z alternatywnego ród a, zmiana proporcji d ugu o zmiennym i sta ym oprocentowaniu w bilansie, mo liwo wykorzystania przewidywalnego spadku stóp procentowych, wykorzystanie arbitra u kredytowego na rynku kapita owym 3. Kontrakty swap umo liwiaj podmiotowi wzi cie tylko tego ryzyka, którym akurat jest on zainteresowany, bior c pod uwag rodzaj prowadzonej dzia alno ci. Ponadto, za niew tpliw zalet mo emy uzna mo liwo redukcji kosztów wykorzystania instrumentów pochodnych, gdy koszty transakcji swap s relatywnie ni sze w porównaniu do kosztów innych instrumentów pochodnych. Istota kontraktów swap Konstrukcja swapów przedstawiona zostanie na przykladzie dwóch form, stosowanych najcz ciej na rynku polskim, mianowicie swapów walutowych i stóp procentowych. Na swap walutowy sk adaj si dwie transakcje walutowe, z których druga jest odwróceniem pierwszej. 4 Obie z nich nazywane s nogami swapu, gdzie pierwsza noga oznacza pierwsz transakcj, a druga noga jest drug transakcj. 3 A. McDougall, Mastering Swaps markets. A step-by-step guide to the products, applications and risk, Financial Times Prentice Hall, Great Britain P. ukowski, FX swap mo liwy tak e w Polsce, Rynek Terminowy nr 4/6/99, listopad ZN nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011

4 130 A. Malinowski Walutowy kontrakt swap zawiera nast puj ce elementy: strony transakcji, dat zawarcia transakcji, walut sprzedawan lub kupowan, kursy wymiany walut: kurs spotowy oraz kurs terminowy, kwoty poszczególnych walut: s to kwoty rodków denominowane w ró nych poszczególnych walutach, daty dostawy rodków: w swapie walutowym wyst puj dwie daty dostawy rodków, pierwsza data wymiany kapita ów (ang. value date) to najcz ciej dwa dni robocze (spot) od daty zawarcia, druga to data przep ywu rodków (ang. matuity date) to data ponownej wymiany kwot na koniec kontraktu, instrukcje p atnicze: przy zawieraniu transakcji strony podaj rachunki, na których oczekuj wp ywu zakupionych rodków. Kontrakty swap kwotowane s w formie punktów swapowych. Punkty wyliczane s na podstawie ró nicy oprocentowania obu walut w okre lonym terminie i s swoist rekompensat utraconych korzy ci z trzymania ni ej oprocentowanej waluty. Formu a liczenia punktów swapowych wygl da nast puj co 5 : Punkty swapowe = kurs terminowy (forwardowy) - kurs spotowy PLN% oprocentowanie z otych na dany okres, WO% oprocentowanie waluty obcej na dany okres, Rok bazowy liczba dni w roku bazowym (dla PLN i GBP 365 dni, dla innych walut 360 dni). Procentowy kontrakt swap zawiera z kolei: strony kontraktu, dat zawarcia kontraktu, walut kontraktu, kwot nominaln swapu: warto, na podstawie której kszta tuj si wzajemne przep ywy gotówkowe w transakcji, dat pocz tkow i ko cow : kontrakt wygasa po dokonaniu ostatnich p atno ci odsetkowych, cz stotliwo p atno ci odsetek, 5 J. Zaj c, Polski rynek walutowy w praktyce: produkty, transakcje, strategie zarz dzania ryzykiem walutowym, K.E. LIBER, Warszawa Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88

5 Zastosowanie kontraktów swap w Polsce 131 dat ustalania wysoko ci oprocentowania: data, kiedy ustalana jest zmienna stopa procentowa, ceny kontraktu: stopy procentowe wymieniane przez obie strony, baz wyliczania p atno ci odsetkowych. Ze wzgl du na wra liwo na zmian stóp procentowych na rynku pieni nym podmiot, który p aci odsetki wed ug sta ego oprocentowania, okre- lany jest jako finansowany d ugo, natomiast otrzymuj cy odsetki wed ug sta ej stopy, okre lany jest jako finansowany krótko. Oznacza to, e podmiot, który kupi IRS (p aci sta e oprocentowanie), zajmuje pozycj krótk, natomiast podmiot, który sprzeda IRS (otrzymuje sta e oprocentowanie), zajmuje pozycj d ug 6. Banki kwotuj transakcje IRS podaj c cen kupna (ang. bid rate) oraz cen sprzeda y (ang. offer rate). Cena kupna jest cen, po jakiej bank zobowi zuje si p aci odsetki wed ug sta ej stopy procentowej. Z kolei cena sprzeda y jest cen banku, po której jest sk onny przyjmowa odsetki wed ug sta ej stawki procentowej. Cechy szczególne rynku Rynek kontraktów swap jest rynkiem typu OTC ( ang. Over the Counter Market). Oznacza to, i jest to rynek zdecentralizowany pod wzgl dem ekonomicznym, geograficznym oraz technicznym. Cechy charakterystyczne rynku OTC to: du a elastyczno rynek nie jest poddany cis ym regulacjom, tak jak rynek instrumentów notowanych na gie dzie. Nie okre laj go przepisy tak jak w przypadku rynku opcji i transakcji futures, nad którym czuwa Commodity Futures Trading Commision, prywatno o zawartym kontrakcie wiedz jedynie strony transakcji i po rednik, który zapewnia klientom prywatno i anonimowo. Rynek transakcji swap, bior c pod uwag rodzaje kontraktów, b dacych przedmiotem obrotu na rynku, klasyfikujemy na: 7 pierwotny stanowi cy podstaw rynku swapów, wtórny na tym rynku odbywa si obrót kontraktami ju istniej cymi. W ogólnym wolumenie transakcji swapowych dominuj transakcje dokonywane na rynku pierwotnym. Fakt ten wynika z zindywidualizowanego charakteru warunków transakcji, które s ci le dopasowane do indywidualnych potrzeb stron transakcji. 6 A. Wola ska, Ekonomiczne modele wyceny swapów walutowych i procentowych, Rynek Terminowy nr 8/2/00. 7 P. Binkowski, H. Beck, Innowacje bankowe, instrumenty terminowego rynku finansowego, Poltex, Warszawa ZN nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011

6 132 A. Malinowski Uczestnicy rynku Uczestników rynku mo emy podzieli na klientów, twórców rynku i po redników. End users s to faktyczni klienci rynku swapów, których celem jest zabezpieczenie posiadanych aktywów, zobowi za lub te inwestorzy spekuluj cy na zmian warunków rynkowych. Market maker s to twórcy rynku, instytucje finansowe zapewniaj ce p ynno rynkowi, poprzez dokonywanie przeciwstawnych pozycji na rynku swapów. Zazwyczaj zabezpieczaj oni otwarte pozycje poprzez zawieranie przeciwstawnych kontraktów. Cz ciej dokonuj transakcji z market makers ni z innymi klientami. Po rednicy finansowi znajduj si pomi dzy dwiema stronami kontraktu. Przyjmuj na siebie ryzyko kredytowe, zwi zane z niewywi zaniem si jednej ze stron z kontraktu. Klasycznym przyk adem po rednictwa jest dzia alno brokerska. Zadaniem brokera jest znalezienie partnera kontraktu. Dysponuje on baz danych, zawieraj c dane klientów i ich sprecyzowane potrzeby. W imieniu klienta kontaktuje si z potencjalnymi partnerami, jednak nie zdradza nazwy firmy, a do momentu znalezienia drugiej strony transakcji. Za swoje us ugi broker pobiera prowizj od obu stron. Nie dokonuje jednak transakcji na w asny rachunek. Sta e oprocentowanie Sta e oprocentowanie FIRMA X BROKER FIRMA Y Zmienne oprocentowanie Zmienne oprocentowanie Rys. 2. Przebieg transakcji zawartej przez brokera Fig. 2. Course of the transaction conducted by the broker ród o: opracowanie w asne. Source: own study. Inn form po rednictwa stosuje dealer. Dealer, podobnie jak broker, po redniczy w zawieraniu transakcji, jednak w niektórych kontraktach mo e wyst powa jako strona transakcji. Gdy nie mo e znale partnera, transakcj zawiera we w asnym imieniu i na w asny rachunek i dopiero wtedy szuka drugiego partnera. W okresie przej ciowym zabezpiecza otwart pozycj wykorzystuj c inne instrumenty finansowe. Zysk dealera to ró nica pomi dzy kursem kupna i sprzeda y warto ci nominalnej kontraktu. Transakcje swap w Polsce Pierwszym w Polsce po 1989 roku aktem prawnym, który pos ugiwa si terminem instrumenty pochodne, by Uk ad Europejski ustanawiaj cy sto- Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88

7 Zastosowanie kontraktów swap w Polsce 133 warzyszenie mi dzy Rzeczpospolit Polsk a Wspólnotami Europejskimi i ich Pa stwami Cz onkowskimi w 1991 r. 8 Od stycznia 1992 roku zacz o obowi zywa rozporz dzenie zezwalaj ce bankom na ustalanie w transakcjach z klientami i mi dzy sob kursów mog cych ró ni si o +/- 2% od oficjalnych kursów og aszanych przez NBP. By a to zmiana, która rozpocz a proces tworzenia mi dzybankowego rynku walutowego. Niemniej jednak, niedo wiadczenie banków oraz s aba infrastruktura techniczna i telekomunikacyjna spowodowa y, i w latach nie istnia y nawet zal ki rynku kontraktów swap 9. Podmioty gospodarzenie nie posiada y równie dostatecznej wiedzy na temat funkcjonowania i zastosowania transakcji. Pionierem kontraktów swap w Polsce jest Polski Bank Rozwoju S.A., który w 1997 roku zosta przej ty przez Bank Rozwoju Eksportu S.A. Od lipca 2002 roku Polski Bank Rozwoju S.A. jako pierwszy zacz codziennie og asza swoje kwotowania dla terminowych transakcji walutowych w USD u DEM 10. W drugiej po owie 1994 roku kontrakty te oferowa o ju 8 banków, m.in. Polski Bank Inwestycyjny i ING Bank. W 1995 roku PBR jako pierwszy zawar 7-letni kontrakt basset swap, a w 1996 roku swap walutowo-procentowy. Gwa towny rozwój rynku walutowych kontraktów swap nast pi w 1998 roku. Przyczynili si do niego g ównie inwestorzy zagraniczni, którzy d yli do posiadania aktywów lub pasywów w PLN. By o to jednak trudne, gdy dost p do waluty by ograniczony. Zawarcie transakcji umo liwia o nierezydentom omini cie restrykcji dewizowych. W roku 1999 instytucje finansowe dzia aj ce w krajach Unii Europejskiej zyska y prawo do dzia ania na terenie Polski, na podobnych warunkach jak polskie instytucje finansowe, czego nast pstwem by wzrost obecno ci na rynku swapów banków zagranicznych. Polski rynek procentowych oraz walutowo-procentowych kontraktów na z otego powsta dopiero w 1998 roku. Prze omowy okaza si rok 1999, kiedy zmieni si trend inflacyjny. Poziom cen zacz rosn, a wraz z nim wzros y stopy procentowe. Jako kamienie milowe w rozwoju rynku swapów w Polsce potraktowa mo na dwa zdarzenia. Po pierwsze, w 1997 roku Telekomunikacja Polska zawar a 7-letni kontrakt swapu walutowo-procentowego na kwot 100 milionów dolarów ameryka skich. W czerwcu 1999 roku TP S.A. zabezpieczy a 300 milionów zobowi za w USD, zawieraj c bardzo innowacyjn, 4-letni transakcj zamiany 11. Po drugie, w listopadzie 2008 zosta a zawarta tymczasowa umowa swap EUR/CHF pomi dzy Narodowym Bankiem Szwajcarii (SNB) i Narodowym Bankiem Polski. Umowa ta, podobnie jak istniej ca umowa pomi dzy SNB i Europejskim Bankiem Centralnym, umo liwi NBP zapewnienie finan- 8 E. Leszczy ska, Rynek kontraktów swap w Polsce, Wydawnictwo NBP E. Pietrzak, P. Kowalewski, Polityka kursowa, rynek walutowy oraz instrumenty pochodne dotychczasowy rozwój i perspektywy, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Transformacja Gospodarki Nr 88, Warszawa I. Antowska-Bartosiewicz, W. Ma ecki, Terminowy rynek walutowy - propozycje wprowadzenia w gospodarce polskiej, Instytut Finansów, Warszawa M. Rudzi ki, J. Wo niak, Zarz dzanie ryzykiem - fanaberia czy konieczno, dodatek Ekonomia i Rynek, Rzeczpospolita nr 266, ZN nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011

8 134 A. Malinowski sowania we frankach szwajcarskich, w formie swapów walutowych, bankom b d cym w obszarze jego kompetencji. Mimo i polski rynek nieustannie si rozwija, wci obserwuje si znacz ce ró nice w porównaniu do rynków zagranicznych. Do g ównych aspektów dyferencji polskiego rynku zaliczamy: nisk p ynno i elastyczno, fakt, e sektor swapów drugiej generacji wci jest w fazie rozwoju, brak instytucji finansowych, które by yby przygotowane do magazynowania swapów. Do tej listy doda mo na, e w wietle polskich przepisów nie wszystkie instytucje mog stosowa instrumenty pochodne. Perspektywy i bariery w rozwoju kontraktów swap w Polsce Stopniowo wzrasta poziom wiedzy na temat ryzyka oraz sposobów zabezpieczania si przed nim w ród kadry zarz dzaj cej polskich podmiotów gospodarczych. Dodatkowo wskaza nale y na dynamiczny rozwój informatyki i telekomunikacji, dzi ki czemu zastosowanie narz dzi informatycznych umo liwia klientom porównywanie cen transakcji oferowanych przez instytucje finansowe na ca ym wiecie. Rynek swapów nale y do najszybciej rozwijaj cych si segmentów rynku instrumentów pochodnych. Stanowi one zestaw u ytecznych narz dzi, umo liwiaj cych elastyczne zarz dzanie przep ywami finansowymi podmiotów gospodarczych. Tabela 1. Kontrakty swap oferowane przez banki w Polsce Table 1. Swap contracts offered by banks in Poland Nazwa banku Swapy Swapy Swapy walutowe procentowe walutowo-procentowe Bank Gospodarki ywno ciowej S.A. X Bank Handlowy w Warszawie S.A. X X X Bank Ochrony rodowiska S.A. X Bank of America (Polska) S.A. X X Bank Zachodni WBK S.A. X X X Bre Bank S.A. X X X Deutsche Bank S.A. X X ING Bank l ski X X X Kredyt Bank S.A. X Powszechna Kasa Oszcz dno ci - BP X Raiffeisen Bank Polska S.A. X ród o: opracowanie w asne. Source: own study. Bariery w rozwoju rynku swapów, na jakie si najcz ciej wskazuje, zwi zane s z egzemplifikacj w ostatnich kilku latach ryzyka zwi zanego z wykorzystywaniem swapów do krótkoterminowych operacji spekulacyjnych. Jest to szczególnie widoczne z perspektywy swapów walutowych zawieranych w 2008 r., kiedy to wyra nie mo na by o zauwa y nadmiern Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88

9 Zastosowanie kontraktów swap w Polsce 135 ekspozycj przedsiebiorstw na ryzyko. Jak si wydaje, sytuacja taka wynika- a raczej z niezrozumienia mechanizmu swapu ni z d enia do maksymalizacji zysku za wszelk cen. Dodatkowo czynniki ryzyka zwi kszaj niejasne regulacje prawne. Brak jest jasnych regu okre laj cych zasady ksi gowania kontraktów swapowych. Brakuje te przepisów reguluj cych zasady: prezentacji swapów w bilansie i rachunku wyników przedsi biorstwa, zaliczania przep ywów zwi zanych z transakcj do kosztów / przychodów wp ywaj cych na podstaw opodatkowania firmy, ksi gowania swapów jako transakcji zabezpieczaj cych i spekulacyjnych, powi zania transakcji zabezpieczaj cych z amortyzacj aktywów sfinansowanych zabezpieczonym kredytem. Równie sprawa opodatkowania zysków z kontraktów swap nie jest jasno okre lona, podobnie jak systemy informatyczno-ksi gowe wielu polskich banków nie s dostosowane do ksi gowania, monitorowania oraz rozliczania instrumentów pochodnych, w tym w a nie kontraktów swap. Przyj jednak nale y, e zminimalizowanie wskazanych czynników ryzyka wp ynie bezpo rednio na rynek swapów, jako instrumentów pochodnych, wyra nie dynamizuj c jego rozwój. Bibliografia Antowska-Bartosiewicz I., Ma ecki W., Terminowy rynek walutowy - propozycje wprowadzenia w gospodarce polskiej, Instytut Finansów, Warszawa Binkowski P., Beck H., Innowacje bankowe, instrumenty terminowego rynku finansowego, Poltex, Warszawa Leszczy ska E., Rynek kontraktów swap w Polsce, Wydawnictwo NBP McDougall A., Mastering Swaps markets. A step-by-step guide to the products, applications and risk, Financial Times, Prentice Hall, Great Britain Pietrzak E., Kowalewski P., Polityka kursowa, rynek walutowy oraz instrumenty pochodne dotychczasowy rozwój i perspektywy, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Transformacja Gospodarki Nr 88, Warszawa Rudzi ki M., Wo niak J., Zarz dzanie ryzykiem - fanaberia czy konieczno, Rzeczpospolita nr 266, Tymu a I., Swapy finansowe, Biblioteka Mened era i Bankowca, Warszawa Wola ska A., Ekonomiczne modele wyceny swapów walutowych i procentowych, Rynek Terminowy nr 8/2000. Zaj c J., Polski rynek walutowy w praktyce: produkty, transakcje, strategie zarz dzania ryzykiem walutowym, K.E. LIBER, Warszawa ukowski P., FX swap mo liwy tak e w Polsce, Rynek Terminowy nr 4/6/99, listopad ZN nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011

10 136 A. Malinowski Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88