Ochrona mokradeł w Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej

Transkrypt

1 Ochrona mokradeł w Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej Sfinansowano ze środków Fundacji EkoFundusz Żytkiejmy 2007

2 Tekst Katarzyna Siwak, Anna Michowiak Zdjęcia Milena Andruszkiewicz, Jaromir Krajewski, Magdalena Marzec, Łukasz Mazurek, Anna Michowiak, Katarzyna Siwak Rysunek Milena Andruszkiewicz Wydano w ramach projektu dotowanego przez Fundację EkoFundusz Sklad i łamanie SIGNI Mirosław Słapik Usługi Wydawnicze bobby@slapik.pl Wydawca Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej ul. Szkolna Żytkiejmy tel./fax (+48)(87) puszczaromincka@poczta.onet.pl

3 Mokradła, moczary, grzęzawiska, trzęsawiska, topiele i topieliska opasane wieczorną mgłą. Po takich słowach nasza wyobraźnia przywołuje zasłyszane od starszych ludzi historie o nocnych odgłosach dochodzących z mokradeł. Aż dreszcz po skórze przechodzi. A tymczasem... Tymczasem to głosy dzikiej przyrody wciąż żyjącej pośród ocalałych trzcinowisk i moczarów. Rozdzierający wieczorną ciszę płaczliwy klangor żurawi i tajemniczy głos bąka - straszą i fascynują. Oby odgłosy te pozostały jak najdłużej. 3

4 Czym są mokradła? Zgodnie z Konwencją Ramsarską za mokradła uznaje się obszary wodno-błotne, czyli środowiska, w których dominującą rolę odgrywa woda. Są to tereny bagien, błot, torfowisk, a także zbiorniki wodne i rzeki. Znaczenie mokradeł Mokradła należą do niezwykle ważnych ekosystemów warunkujących występowanie różnorodności gatunkowej roślin, zwierząt i grzybów. Jednocześnie są one bardzo wrażliwe - zwłaszcza na zmiany stosunków wodnych oraz zanieczyszczenia. Zanikanie i dewastacja mokradeł pociąga za sobą utratę wielu gatunków. Może też doprowadzić do zaburzenia przebiegu procesów przyrodniczych istotnych zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej. 4

5 Zachowanie bioróżnorodności Trudno dostępne mokradła stanowią ostoje wielu rzadkich gatunków takich jak rosiczka okrągłolistna, grążel drobny, brzoza niska, bocian czarny, łoś czy wydra. Warto podkreślić, że niektóre z tych gatunków spotkać możemy tylko na mokradłach. Wiele z nich to endemity bądź relikty polodowcowe. Dla licznych gatunków zwierząt mokradła są miejscem rozrodu i rozwoju. Inne mają tam swoje tereny żerowisk. Magazynowanie wody Mokradła, zwłaszcza torfowiska, odgrywają niezwykle ważną rolę w retencjonowaniu wody. W czasie intensywnych opadów duże zasoby wody przyjmowane są przez obszary torfowiskowe, co zapobiega występowaniu lokalnych powodzi. Z kolei w okresach suchych torfowiska stanowią istotny rezerwuar wody. Szacuje się, że torfowiska w Polsce magazynują około 35 3 miliardów m wody to więcej niż zasoby słodkiej wody we wszystkich naszych jeziorach! Krążenie pierwiastków Mokradła pełnią również istotną rolę w obiegu pierwiastków, szczególnie węgla i azotu, odkładając je w postaci osadów organicznych. Dzięki temu ograniczają emisję do atmosfery pierwiastków odpowiedzialnych m.in. za globalne ocieplenie. Naturalne filtry Mokradła, a przede wszystkim torfowiska, pełnią rolę naturalnych filtrów zatrzymujących zanieczyszczenia, które dostają się do wód opadowych i podziemnych. 5

6 Ochrona przeciwpożarowa Występowanie mokradeł sprzyja utrzymywaniu się korzystnych warunków wilgotnościowych na terenie większych kompleksów leśnych. Nawet w suchych okresach roku zachowana jest duża wilgotność zarówno powietrza jak i ściółki. Dzięki temu obecność mokradeł w istotny sposób przyczynia się do minimalizowania zagrożeń pożarowych. Ochrona mokradeł na świecie W skali świata mokradła zostały uznane za niezwykle cenne ekosystemy ze względu na wysokie walory przyrodnicze i ekologiczne. O ich randze świadczy podpisanie międzynarodowej konwencji w Ramsar, ratyfikowanej przez 133 państwa, w tym także przez Polskę. Założeniem Konwencji Ramsarskiej jest ochrona i utrzymanie ekosystemów wodnych i wodno-błotnych oraz ptaków zamieszkujących te obszary lub okresowo na nich przebywających. Na świecie wyróżniono 40 typów takich obszarów. W rocznicę podpisania Konwencji Ramsarskiej (2 lutego 1971 roku) obchodzimy Międzynarodowy Dzień Mokradeł. 6

7 Mokradła w Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej Jednym z wyróżników Puszczy Rominckiej i jej okolic jest występowanie wielu obszarów podmokłych. Doliny rzeczne przecinające Puszczę mają często charakter bagienny. Największe takie tereny obejmują dolinę Strugi Żytkiejmskiej objętą ochroną rezerwatową. Teren Puszczy to także wiele bezodpływowych zagłębień terenu (będących pozostałościami po bryłach martwego lodu), obecnie zajętych przez torfowiska. Największe kompleksy torfowiskowe chronione są w rezerwatach Mechacz Wielki i Uroczysko Kramnik. W Puszczy nie brak też mniejszych obszarów torfowiskowych oraz niedużych zbiorników wodnych. Dużą rolę w tworzeniu podmokłości odgrywają bobry, które na wielu ciekach, zarówno na terenie zwartego kompleksu leśnego, jak i poza nim, utworzyły liczne rozlewiska. W Parku i na jego obrzeżach występują także mniejsze i większe jeziora. Największym jest jezioro Gołdap a najczystszym jezio- 7

8 ro Pobłędzie. Z obszarami podmokłymi wiąże się występowanie określonych zbiorowisk roślinnych. W dolinach rzek wykształcają się łęgi, zaś na żyznych bagiennych glebach - olsy. Torfowiska To obszary silnie wilgotne, porośnięte przez roślinność tworzącą torf. Ze względu na sposób zasilania w wodę torfowiska dzielimy na wysokie i niskie. Torfowiska łączące w sobie cechy obu tych typów nazywamy torfowiskami przejściowymi. Torfowisko wysokie w rezerwacie Mechacz Wielki Malina moroszka (Rubus chamaemorus) Torfowiska wysokie tworzą się w bezodpływowych nieckach i zasilane są głównie przez wody opadowe, dlatego dostęp substancji mineralnych jest znacznie ograniczony. Stąd uboga flora torfowisk wysokich, w skład której wchodzą gatunki wyspecjalizowane do życia w warunkach ograniczonego dostępu mineralnych substancji odżywczych. Pozostałe niezbędne do życia pierwiastki czerpią z innych źródeł. Na przykład rosiczka okrą- 8

9 głolistna, odżywiająca się owadami, przyswaja związki azotu z organizmów zwierzęcych. Dominującymi roślinami występującymi na torfowiskach są różne gatunki mchów torfowców. Charakterystyczna jest także wełnianka pochwowata, modrzewnica zwyczajna czy żurawina błotna. Cennym gatunkiem torfowisk Puszczy Rominckiej jest owocująca malina moroszka relikt polodowcowy. Gatunek torfowisk wysokich: rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia) Torfowiska niskie wykształcają się w zarastających zbiornikach wodnych lub w dolinach wolno płynących cieków. Zasilane są przez wody źródliskowe i wysiękowe. Pokłady torfu tworzone są przez różne gatunki turzyc. Z cennych roślin na uwagę zasługują występujące na torfowiskach niskich storczyki, takie jak kruszczyk błotny czy stoplamek krwisty oraz inne rzadkie gatunki np. bobrek trójlistkowy i brzoza niska. 9

10 Na obrzeżach torfowisk często wykształcają się bory bagienne - podmokłe zbiorowiska leśne z dużym udziałem sosny, słabo wykształconym podszytem, ale bujnym runem. Możemy spotkać tu borówkę bagienną, bagno zwyczajne roślinę o intensywnym zapachu, bażynę czarną oraz torfowce. Bagno zwyczajne (Ledum palustre) Jeziora Na terenie naszego Parku i w jego otulinie położonych jest ponad 80 stałych zbiorników wodnych, spośród których 7 ma powierzchnię powyżej 1 ha. Większość z nich ma pochodzenie polodowcowe. Jezioro Gołdap, Czarne i Przerośl to typowe jeziora rynnowe, zaś Pobłędzie, Tobellus oraz szereg niewielkich zbiorników to jeziora wytopiskowe. W Puszczy i na jej obrzeżach występują też cenne przyrodniczo sztuczne stawy, spiętrzone jeszcze przed wojną, m.in. staw na Zaciszu znajdujący się na terenie rezerwatu Struga Żytkiejmska. Ponadto występuje wiele śródleśnych i śródpolnych oczek wodnych stanowiących ważny element w zachowaniu bioróżnorodności. Jeziora spotykane w Parku i otulinie reprezentują dwa podstawowe typy troficzne. Jeziora eutroficzne to zbiorniki bogate w składniki organiczne. Ich brzegi zajęte są przez pas trzcinowisk, będących ostoją licznego ptactwa wodnego. Wypatrzyć tu można łyskę, łabędzia niemego, błotniaka stawowego, a nawet usłyszeć bąka. Spośród roślin występują m.in. grzybienie białe, grążel żółty, osoka aleosowa, okrężnica bagienna. 10

11 Wśród nadbrzeżnej roślinności wprawne oko wypatrzy rokitniczkę (Acrocephalusschoenobaenus) Jeziora dystroficzne (suchary) położone w terenach bezodpływowych, charakteryzują się małą ilość tlenu i dużą ilością kwasów humusowych. Suchary łatwo rozpoznać po brunatnej wodzie. Na obrzeżach zbiornika narasta kożuch torfowców tworzących tzw. pło. Znaleźć tu można rosiczkę okrągłolistną, żurawinę błotną czy wełniankę pochwowatą. Rozlewiska bobrowe Są elementem wpisanym od lat w krajobraz naszego Parku. Spotykane na większości cieków przecinających Puszczę, a także na 11

12 jej obrzeżach. Rozlewiska będące dziełem bobrów, które w ten sposób przystosowują środowisko do swoich potrzeb, mają duże znaczenie dla bioróżnorodności gatunkowej. Są doskonałym miejscem rozrodu i rozwoju wielu gatunków płazów: kumaków nizinnych, traszek grzebieniastych i zwyczajnych oraz żab i ropuch. Ponadto występują w nich liczne bezkręgowce wodne. Rozlewiska stanowią także ostoję dużych ptaków wodnych, takich jak czapla czy żuraw oraz ssaków np. łosia. Rozlewiska bobrowe, a także niewielkie śródpolne lub śródleśne jeziorka są potencjalnym miejscem bytowania żółwia błotnego. 12 Cieki wodne Rzeki przepływające przez Park cechuje wysoka czystość wód oraz często wartki (charakterystyczny dla obszarów górskich) nurt. Decyduje o tym ich źródliskowy charakter, bowiem na południe od Puszczy przebiega dział wodny między dorzeczami Wisły i Pregoły. Nad bystrymi wodami Bludzi, Błędzianki czy Czerwonej Strugi spotkać można zimorodka i wydrę, zaś w wodzie pstrąga potokowego i różankę.

13 Wartki nurt Bludzi Zabagniona dolina Żytkiejmskiej Strugi W niektórych miejscach doliny rzek mają podmokły, zabagniony charakter, a wzdłuż meandrujących rzek rozciągają się trzcinowiska. Oprócz Żytkiejmskiej Strugi, takie podmokłe doliny występują nad Błędzinką nieopodal granicy państwowej oraz nad Jarką w pobliżu jej ujścia do jeziora Gołdap. Zaobserwować tu można łosia, bobra, gągoła, trzciniaka i liczne polujące ptaki drapieżne. 13

14 Podmokłe łąki Podmokłe łąki występują enklawami w Puszczy oraz w miejscach dawniej zamieszkałych przez człowieka. Duże obszary łąkowe zobaczyć można w okolicy Hajnówka, Golubi oraz koło rezerwatu Boczki. Cennymi gatunkami roślin podmokłych łąk są: wielosił błękitny, pełnik europejski oraz storczyki: stoplamek krwisty i szerokolistny. Usłyszeć tu można derkacza, czajkę, kumaka nizinnego oraz zaobserwować rzadkiego motyla - czerwończyka nieparka. Na podmokłych łąkach możemy spotkać czajki (Vanellus vanellus) oraz brodźce krwawodziobe (Tringa totanus) 14

15 Olsy Te podmokłe lasy olszowe wykształcają się na żyznych, bagiennych siedliskach. Dominującym gatunkiem drzew jest olsza czarna. Cechą charakterystyczną typowego olsu jest kępowa struktura runa: na wyniesionych kopułach wokół drzew znajdziemy roślinność borową (borówki, widłaki) a w dolinkach, często zalanych wodą, rośliny bagienne np. kmieć błotną. Knieć błotna (Caltha palustris) Godujące żaby moczarowe (Rana arvalis) W olsach woda zalega przez większą część roku, przez co stanowi doskonałe miejsce rozrodu żaby trawnej i moczarowej. Trudno dostępne olsy są chętnie odwiedzane przez dziki, jelenie i łosie. 15

16 Łęgi Wykształcają się na glebach o wysokim poziomie wód gruntowych, zalewanych przez wody rzeczne. W drzewostanie dominuje olsza czarna z domieszką jesionu, lipy. W Puszczy Rominckiej wykształcił się rzadki typ łęgu gwiazdnicowego z pióropusznikiem strusim, objęty ochroną w rezerwacie Czerwona Struga. Łęgi są miejscem bytowania m.in. dzięcioła średniego, kowalika, ropuchy szarej. Pióropusznik strusi (Matteucia struthiopteris) w łęgu gwiazdnicowym rezerwat Czerwona Struga 16 Zagrożenia Zanikanie mokradeł jest wynikiem oddziaływania wielu czynników, zarówno naturalnych, jak i antropogenicznych. Do pierwszych należy m.in. sukcesja naturalna, w wyniku której część mokradeł (torfowiska, podmokłe łąki, zabagnione doliny rzecze, jeziora) ulega zarastaniu. Zmieniają się wówczas stosunki wodne oraz skład gatunkowy fauny i flory.

17 Jednak szczególnie duży wpływ na zanikanie terenów wodnobłotnych ma działalność człowieka. Niewłaściwie przeprowadzone melioracje doprowadziły w wielu rejonach do obniżenia się poziomu wód gruntowych, a co za tym idzie do osuszenia wielu podmokłych terenów. Innym problemem jest zasypywanie czy zaśmiecanie małych zbiorników wodnych, które coraz szybciej znikają z wiejskiego krajobrazu. Gospodarka rolna i przemysł przyczyniają się do zanieczyszczenia wód gruntowych i podziemnych, co negatywnie odbija się na bioróżnorodności mokradeł, przyczynia się też do szybszej eutrofizacji zbiorników wodnych. Ochrona mokradeł w Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej Puszczańska rzeka Błędzianka Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej od kilku lat wdraża szereg projektów mających na uwadze ochronę mokradeł zarówno bierną jak i czynną. Niektóre z nich mają charakter pionierski w skali całego kraju. 17

18 Ochrona bierna Podstawą działań mających na celu zachowanie mokradeł jest ochrona bierna, do której zaliczamy powoływanie przestrzennych form ochrony przyrody. Najcenniejsze obszary podmokłe Planowany użytek ekologiczny Ślepe jeziorko chronimy w rezerwatach przyrody: Mechacz Wielki, Uroczysko Kramnik, Struga Żytkiejmska, Czerwona Struga. Planujemy powołać kolejny rezerwat obejmujący torfowisko nad rzeką Czarną, a także użytek ekologiczny na jednym z jezior dystroficznych na terenie Puszczy. Torfowisko chronione w rezerwacie Uroczysko Kramnik 18

19 Ochrona czynna Ochronna czynna opiera się na wdrażaniu zabiegów ochronnych mających na celu przywrócenie dawnego stanu ekosystemów lub zapobieganie jego degradacji. Na terenie Parku realizowanych jest szereg projektów, które odgrywają istotną rolę w poprawie stosunków wodnych. Budowa zastawek na dawnych rowach melioracyjnych Zbudowane przed wojną rowy melioracyjne odwadniają cenne przyrodniczo tereny mokradeł, takie jak torfowiska, suchary i zbiorowiska leśne. Zadaniem zastawek jest utrzymywanie poziomu wód gruntowych na określonym poziomie. W Puszczy zbudowanych jest 10 zastawek, a w planach mamy budowę kolejnych 20 urządzeń. Budowa przepustów na ciekach Betonowe przepusty na puszczańskich ciekach stanowią barierę w migracji bezkręgowców wodnych. W miejscu 5 dawnych 19

20 przepustów powstały pionierskie przepusty o żeberkowanej strukturze. Konstrukcje takie umożliwiają odbudowę dna cieku, poprzez naturalne nanoszenie materiału przez nurt rzeki i zaleganie mułu rzecznego. Odnawianie oczek wodnych Odtwarzanie zbiorników wodnych dla płazów Z krajobrazu znika wiele śródleśnych i śródpolnych oczek wodnych, dlatego jednym z działań podejmowanych na terenie Parku jest odnawianie dawnych niewielkich zbiorników wodnych. Obecnie mamy odnowionych 9 oczek, w najbliższym czasie planujemy odnowienie 15 kolejnych zbiorników, które będą mogły być wykorzystywane przez płazy i inne zwierzęta wodne. Dbałość o czystość rzek Aby ograniczyć przedostawanie się zanieczyszczeń do wód powierzchniowych na terenie Parku zbudowanych zostało 9 płyt obornikowych przy gospodarstwach znajdujących się w dolinie Błędzianki. Powstały także trzy przydomowe oczyszczalnie ścieków przy leśniczówkach zlokalizowanych nad Bludzią i Błędzianką. 20

21 Płyta obornikowa Rekultywacja jeziora Gołdap Słaba wymiana wód w tym jeziorze oraz zanieczyszczenia komunalne i rolnicze przyczyniają się do nadmiernego wzrostu składników organicznych i nadmiernej jego eutrofizacji. Obecnie trwają badania mające na celu określenie stanu wód oraz wyznaczenie najbardziej skutecznej metody rekultywacji tego największego jeziora Parku. Jezioro Gołdap 21

22 Działania edukacyjne Niemniej ważnym elementem ochrony mokradeł jest podnoszenie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej. Nasze działania skierowaliśmy do różnych grup odbiorców, którzy w sposób pośredni lub bezpośredni mają wpływ na stan środowiska. Przeprowadzone zostały warsztaty dla leśników. Przygotowaliśmy zestaw kart pracy dla szkół podstawowych i gimnazjów poświęconych tematyce mokradeł, które będą pomocą dla nauczycieli. Organizujemy zajęcia dla różnych grup szkolnych w oparciu o powstałą nowoczesną salę edukacyjną w siedzibie Parku, a także zajęcia terenowe na terenie Puszczy. 22

23

24