Aloes możliwość wykorzystania jako suplementu diety

Transkrypt

1 632 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Aloes możliwość wykorzystania jako suplementu diety Aloe as a diet supplement possibility Anita Kukułowicz, Izabela Steinka Katedra Towaroznawstwa i Zarządzania Jakością, Akademia Morska w Gdyni Wprowadzenie. Aloes wykorzystany jako dodatek do produktów spożywczych przyczynia się do wzrostu wartości odżywczej, odporności organizmu, poprawy trawienia, podwyższenia atrakcyjności sensorycznej oraz bezpieczeństwa wyrobu. Dlatego też ważna jest jakość stosowanego wsadu, tak aby nie przyczynił się on do obniżenia wartości produkowanego wyrobu. Cel badań. Ocena jakości mikrobiologicznej świeżej miazgi aloesu oraz przydatności jej stosowania w produktach spożywczych mających charakter suplementów diety. Materiał i metody. Materiał badawczy stanowiły liście aloesu przygotowywane według Patentu nr 17769, jogurty o konsystencji stałej z cząstkami aloesu, jogurty pitne wzbogacane aloesem, kulturami pro biotycznymi LA-5 i BB-12 oraz omegą 3, napoje z kawałkami aloesu i soku z białych winogron oraz czysty, 100% sok z 4 botanicznych odmian aloesu (A. barbadensis, A. arborescens, A. ferox, A. chinensis). W badanym materiale oznaczano ogólną liczbę bakterii mezofilnych tlenowych na, liczbę Staphylococcus aureus oraz liczbę grzybów. Analizy mikrobiologiczne wykonywano zgodnie z odpowiednimi normami metodycznymi EN ISO do oznaczania mikroorganizmów. Wyniki. Najwyższy poziom ogólnej liczby mikroflory mezofilnej tlenowej stwierdzono w jogurtach z kawałkami aloesu (C) oraz jogurtach z aloesem, kulturami probiotycznymi oraz omegą 3, w których liczebność tych drobnoustrojów wynosiła średnio 7,54 log jtk/g. Niższą o ponad 6 cykli logarytmicznych populację drobnoustrojów tlenowych stwierdzono w napoju z aloesu z sokiem z białych winogron (E). 100% sok aloesowy (F), będący suplementem diety, charakteryzował się podobną liczbą komórek drobnoustrojów mezofilnych tlenowych co świeża miazga aloesu. Najwyższy stopień zanieczyszczenia grzybami strzępkowymi na poziomie 2,17 log jtk/g wśród produktów zawierającym wsad aloesowy obserwowano w próbie E, natomiast brak obecności tych drobnoustrojów odnotowano w próbie D. Napój z aloesu z sokiem z białych winogron (E), jak również 100% sok aloesowy (F) charakteryzowały się brakiem obecności drożdży oraz gronkowców koagulazodadatnich. Stwierdzono, że najczystsze pod względem mikrobiologicznym były próby zawierające napój z aloesu z sokiem z białych winogron (E). Wniosek. W celu zapewnienia odpowiedniej jakości produktów spożywczych produkowanych z udziałem tkanki aloesu, mających charakter suplementów diety, konieczna jest kontrola jakości stosowanego dodatku. Introduction. Aloe used as a food product additive contributes to the increase of food nutritional value, body immunity, improvement of digestion and the food product sensory attractiveness and safety. Therefore, the quality of the used input is important. Aim. To evaluate microbiological quality of fresh aloe pulp and the usefulness of its application in food products advertised as diet supplements. Material and methods. The research subject were aloe leaves prepared according to the Patent No , yoghurts produced by using the thermostatic method with aloe pieces, drinking yoghurts enriched with aloe, probiotic cultures LA-5 and BB-12 and omega 3, drinks with aloe pieces and white grape juice, and pure 100% juice of 4 botanical varieties of aloe (A. barbadensis, A. arborescens, A. ferox, A. chinensis). Total number of aerobic mesophilic bacteria, number of Staphylococcus aureus and number of moulds and yeasts were marked. A microbiological analysis was carried out in accordance with the relevant EN ISO standards for marking microorganisms. Results. The highest level of the total number of mezophilic aerobic microflora was found in yoghurts with aloe pieces (C) and yoghurts with aloe, probiotic cultures and omega 3, in which the number of these micro-organisms was on an average level of 7.54 log jtk/g. Lower than 6 logarithmic cycles population of aerobic micro-organisms was found in aloe drink with white grape juice (E). 100% aloe juice (F), being a diet supplement, had a number of aerobic mesophilic bacteria similar to those in fresh aloe pulp. The highest degree of pollution by fungi of hypha type, at a level of 2.17 log jtk/g among products containing aloe was observed in the sample E, whereas the absence of these micro-organisms was observed in the sample D. Aloe drink with white grape juice (E), as well as 100% aloe juice (F), remained yeast- and coagulase-positive-staphylococcus-free. It was found that the clearest, in the microbiological aspect, were samples containing aloe drink with white grape juice (E). Conclusions. In order to ensure the right quality of food products made with the application of aloe tissues as a diet supplement, it is necessary to control the quality of used additive. Key words: aloe, diet supplement, microflora Słowa kluczowe: aloes, suplement diety, mikroflora Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Anita Kukułowicz Katedra Towaroznawstwa i Zarządzania Jakością Akademia Morska w Gdyni, ul. Morska 81-87, Gdynia tel. (058) , fax (058) , anitaqq@o2.pl

2 Kukułowicz A, Steinka I. Aloes możliwość wykorzystania jako suplementu diety 633 Wprowadzenie Rodzaj Aloë należy do rodziny liliowatych Liliaceae. W medycynie i ziołolecznictwie najbardziej znane i cenione są Aloë arboresces (drzewiasty), Aloë vera (zwyczajny) inaczej zwany Aloë barbadensis oraz Aloë ferox (kolczasty). Swoje właściwości aloes zawdzięcza bogatemu składowi chemicznemu zawartemu w liściach. Skład uzależniony jest od kilku czynników, m.in.: rodzaju i warunków prowadzonej uprawy, pory zbioru (najodpowiedniejszym ze względu na plony liścia jest lipiec), klimatu, położenia liści na łodydze, gatunku aloesu, metody pozyskiwania liści [1, 2, 3]. Źródła literaturowe podają, że aloes zawiera wiele związków aktywnych biologicznie [4, 5]. Wśród substancji czynnych biologicznie aloes wykazuje wysokie stężenia: polisacharydów będących głównymi składnikami substancji śluzowych, buforujących działanie kwasów oraz zasad, wpływających na układ odpornościowy człowieka. Danhof podaje, że wielocukry aloesu składają się z linearnych łańcuchów β-1-4 łączących glukozę i cząsteczki mannozy. Z powodu obecności tych dwóch cukrów prostych nazywane są glukomannozami. Długość łańcuchów może wynosić od kilku cząsteczek, aż do kilku tysięcy. W zależności od długości łańcucha aloes posiada różne właściwości fizyczne [4]. Wyodrębnić należy monosacharydy, głównie glukozę, mannozę, celulozę, polisacharydy polimannozy, glukomannozy oraz bardzo duże ilości mukopolisacharydów, wśród których wyróżnia się acemannan, posiadający właściwości immunomodulatora [5,6]. Istotnymi dla organizmu ludzkiego są również glikoproteiny (lektyny), w których w częściach białkowych znajduje się znaczna ilość aminokwasów o wysokiej zawartości kwasu glutaminowego i asparaginowego. Z aloesu wyizolowano także glikoproteinę posiadającą właściwości przeciwuczuleniowe, którą nazwano alprogen. Wykazano, iż alprogen blokuje przepływ jonów wapnia do komórki oraz znacząco zmniejsza ilość histaminy, która stale uwalniana zwiększa przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych, powodując bolesne obrzęki, jak też lokalne wysięki osocza krwi [5, 7, 8, 9]. Yagi i wsp. dzięki swoim badaniom stwierdzili, że glikoproteina wyizolowana z Aloe arborescens wykazuje właściwości enzymatyczne przeciwko bradykininie (hormon tkankowy, czynnik wywołujący ból) powodując jej degradację [10]. Z literatury wynika, że w tkance aloesu znajdują się również polipeptydy o znacznych zdolnościach hemaglutynacji oraz hamowania wzrostu grzybów [6]. Dostępne dane piśmiennictwa wskazują również na istotne znaczenie aminokwasów. Liście aloesu zawierają różne aminokwasy endogenne z czego najwyższe stężenie zajmuje arginina, następnie asparagina, glutaminian, seryna oraz egzogenne, których organizm nie jest w stanie sam wyprodukować (lizyna, leucyna, walina, fenyloalanina, treonina, tryptofan, izoleucyna) [5, 6, 8, 11, 12]. Substancjami aktywnymi w tkance aloesu są także antrazwiązki występujące w postaci wolnej lub glikozydowej. Międzynarodowa Rada Naukowa ds. Aloesu (IASC) rozróżniła antrachinony znalezione w zewnętrznej warstwie liści aloesu od pozostałej jego części. Zgodnie z IASC maksymalna dopuszczalna zawartość aloiny w substancjach aloeso pochodnych o przeznaczeniu nie medycznym wynosić powinna do 50 ppm. Antrazwiązki są głównym składnikiem mleczka aloesowego, natomiast w żelu aloesowym obecne są w ilości śladowej. Zgodnie z prezentowanymi danymi, farmakologicznie aktywne antrachinony to: aloina (A i B), aloeemodyna, emodyna, barbaloina, isobarbaloina, kwas aloesowy, antranol. Posiadają one właściwości przeciwzapalne, przeczyszczające, przeciwutleniające, jak też przeciwgrzybiczne i przeciwbakteryjne. W organizmie człowieka ulegają rozpadowi na związki fizjologicznie czynne, które w jelicie cienkim wchłaniają się do krwi, a następnie wydzielane są przez śluzówkę okrężnicy powodując wypróżnienie [1, 5, 6, 13, 14]. Z miazgi aloesowej wyizolować można liczne enzymy reprezentowane przez amylazę, katalazę, cyklooksygenazę, lipazę, oksydazę, karboksypeptydazę, peroksydazę glutationu oraz witaminy z grupy B, C, kwas foliowy, cholinę, a-tokoferol. Świeży żel aloesu zawiera izoenzymy dysmutazy ponadtlenkowej, dzięki którym neutralizuje anionorodnik ponadtlenkowy. Rodnik ten odpowiedzialny jest za inicjację reakcji wolnorodnikowych, których produktami są m.in. silnie toksyczny nadtlenek wodoru oraz rodnik hydroksylowy [1, 5, 8, 14, 15]. Aloes zawiera także składniki mineralne (Fe, Zn, Mn, Mg, Ca), kwas salicylowy (o działaniu przeciwbólowym), sterole, β-sitosterol (o działaniu przeciwzapalnym), trójglicerydy, saponiny (działanie ściągające i odkażające na skórę), ligniny, dzięki którym sok z aloesu znakomicie wnika w głąb skóry [1, 5, 14]. Przygotowany przez Andersona raport, potwierdził niezwykłe właściwości zdrowotne tej rośliny [16]. Z ustaleń Food Drag Administration wynika, że Aloe perryi, Aloe barbadensis, Aloe ferox oraz krzyżówki tych gatunków z Aloe africana i Aloe spicata stanowią gatunki dopuszczone do bezpośredniego spożycia przez człowieka i traktowane są jako substancje naturalne [12]. Ze względu na swoje liczne właściwości i skład chemiczny aloes szeroko stosowany jest przez przemysł. Przemysł kosmetyczny wykorzystuje liście aloesu do produkcji kremów, balsamów, mydeł, emulsji do i po opalaniu, płynów do kąpieli oraz maseczek ziołowych. Przemysł farmaceutyczno-kosmetyczny

3 634 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): produkuje preparaty leczące zmiany skórne np. trądzik, szampony przeciwłupieżowe, preparaty przeciw wypadaniu włosów [17, 18]. Czyniono udane próby z zastosowaniem żelu z Aloe vera, jako jadalnej powłoki okrywającej oraz chroniącej wiśnie przed utratą jakości po zbiorze, a zarazem przyczyniającej się do wydłużenia ich trwałości. Uzyskane wyniki mogą stanowić alternatywę dla środków chemicznych wykorzystywanych przez przemysł [19]. Od dłuższego czasu na rynku spożywczym obserwuje się wzrost zainteresowania produktami wzbogacanymi aloesem w różnej formie. Kontrolę nad jakością produktów aloesowych sprawuje Międzynarodowa Rada Naukowa ds. Aloesu (International Aloe Science Council), która nadaje certyfikaty jakości zarówno produktom, jak i producentom. Preparaty z Certyfikatem Jakości IASC gwarantują dobroczynne i bezpieczne działanie aloesu. Najczęściej spotykanymi wyrobami z dodatkiem aloesu zatwierdzonymi przez IASC są m.in.: soki z miąższu liści aloesu bez dodatków, jak również uzupełniane biosiarką, żurawiną z jabłkiem, brzoskwinią oraz sokiem z winogron. Nabyć można również zieloną herbatę z aloesem, jogurty z samym miąższem aloesowym oraz dodatkowo uzupełniane lionką, markują lub omega 3. Ze względu na nietrwałość tkanki, liście aloesu po ścięciu powinny jak najszybciej trafić do miejsca przetwarzania. Obróbka liści polega na obraniu ich ze skórki zewnętrznej, dzięki czemu otrzymuje się treściwy miąższ, który jest następnie krojony. Ręczna obróbka pozwala kontrolować zawartość aloiny, obecnej w część okrywającej liścia [12]. Aloes wykorzystany jako dodatek do produktów spożywczych przyczynia się do wzrostu wartości odżywczej, odporności organizmu, poprawy trawienia, podwyższenia atrakcyjności sensorycznej oraz bezpieczeństwa wyrobu. Dlatego też ważna jest jakość stosowanego wsadu, tak aby nie przyczynił się on do obniżenia wartości produkowanego wyrobu. Cel badań Ocena jakości mikrobiologicznej świeżej miazgi aloesu oraz przydatności jej stosowania w produktach spożywczych mających charakter suplementów diety. Materiał i metody Materiał badawczy stanowiły liście Aloe arborescens, które płukano w jałowej wodzie destylowanej przez 30 min., aby oczyścić ich powierzchnię z zanieczyszczeń. Po upływie wyznaczonego czasu materiał osuszano, następnie dzielono na dwie części. Tkankę aloesu do badania przygotowywano poprzez homogenizację liści ze skórą oraz po pozbawieniu skóry według Patentu nr Kolejnym materiałem badawczym były jogurt o konsystencji stałej z cząstkami aloesu, jogurty pitne wzbogacane aloesem, kulturami pro biotycznymi LA-5 i BB-12 oraz omegą 3, napoje z kawałkami aloesu i sokiem z białych winogron oraz czysty, 100% sok z 4 botanicznych odmian aloesu (A. barbadensis, A. arborescens, A. ferox, A. chinensis) przy produkcji i konserwacji na zimno bez żadnej formy ciepła. W badanym materiale oznaczano ogólną liczbę bakterii mezofilnych tlenowych na podłożu agar odżywczy firmy Merck, liczbę Staphylococcus aureus na podłożach selektywnych Baird-Parker RPF firmy bio- Merieux oraz liczbę grzybów na podłożu wybiórczym YGC z chloramfenikolem firmy Merck. Inkubację mezofilnych tlenowców prowadzono w temp. 30 C przez 72 h, gronkowców w 37 C przez 48 h, a grzybów w 25 C przez 120 h. Analizy mikrobiologiczne wykonywano tradycyjną metodą płytkową zgodnie z odpowiednimi normami metodycznymi EN ISO do oznaczania mikroorganizmów. Wyniki i dyskusja Aloes należący do gatunków roślin zielonych uprawia się w Polsce w warunkach szklarniowych. Sposób pozyskiwania warunkuje obecność różnorodnej mikroflory na powierzchni liści aloesu. Z przeprowadzonych badań wynika, że średni stopień zanieczyszczenia świeżych prób miazgi aloesu homogenizowanego ze skórą mikroflorą mezofilną, koagulazododatnimi i koagulazoujemnymi Staphylococcus aureus, jak też grzybami strzępkowymi oraz drożdżami wynosił odpowiednio: 4,74 log jtk/g, 1,54 log jtk/g, 3,28 log jtk/g, 4,56 log jtk/g oraz 3,53 log jtk/g. Stopień zanieczyszczenia świeżych prób miazgi aloesu bez skóry tymi samymi drobnoustrojami wynosił odpowiednio: 4,44 log jtk/g, 0,23 log jtk/g, 1,93 log jtk/g, 3,40 log jtk/g oraz 2,24 log jtk/g. Uzyskane wyniki są zgodne z wytycznymi UE [20], które mówią, że zanieczyszczenie aloesu mikroflorą mezofilną nie powinno przekraczać 10 5 jtk/g. Na podstawie uzyskanych wyników badań, najwyższy poziom ogólnej liczby mikroflory mezofilnej tlenowej stwierdzono w jogurtach z kawałkami aloesu (C) oraz jogurtach z aloesem, kulturami probiotycznymi oraz omegą 3, w których liczebność tych drobnoustrojów wynosiła średnio 7,54 log jtk/g. Podobną liczbę komórek badanych mikroorganizmów, na poziomie jtk/g obserwowały w badanych przez siebie jogurtach naturalnych oraz z dodatkami Molska i wsp. [21]. Niższą o ponad 6 cykli logarytmicznych populację drobnoustrojów tlenowych stwierdzono w napoju z aloesu z sokiem z białych winogron (E) (tab. I). 100% sok aloesowy (F), będący suplementem

4 Kukułowicz A, Steinka I. Aloes możliwość wykorzystania jako suplementu diety 635 Tabela I. Liczba komórek drobnoustrojów obecnych na powierzchni świeżej miazgi aloesowej oraz w wybranych produktach zawierających wsad aloesowy Table I. The number of bacteria present on the surface of fresh aloe and in the chosen products containing aloe pieces Kod próby /Trial code Drobnoustroje mezofilne tlenowe /Mezophilic aerobic microflora Wartości średnie X (log jtk/g)/average value X (log cfu/g) Grzyby strzępkowe /Moulds Drożdże /Yeasts Gronkowce koagulazododatnie /coagulasepositive staphylococci Gronkowce koagulazoujemne /coagulasenegative staphylococci A 4,74 3,53 4,56 1,54 4,82 B 4,44 2,24 3,40 0,23 2,16 C 7,70 1,54 1,75 0,48 1,12 D 7,39 nb 0,70 1,06 1,72 E 1,48 2,17 nb nb 1,18 F 4,72 1,08 nb nb. 3,43 A świeża miazga ze skórą; B świeża miazga bez skóry; C jogurt z cząstkami aloesu, D jogurt z aloesem, kulturami probiotycznymi, omega 3; E napój z kawałkami aloesu, sokiem z białych winogron, F czysty, 100% sok; nb nieobecne A fresh aloe with skin, B fresh aloe without skin, C yoghurts with aloe pieces, D yoghurts with aloe, probiotic cultures, omega 3, E drinks with aloe pieces and white grape juice, F pure 100% juice, nb absent diety charakteryzował się podobną liczbą komórek drobnoustrojów mezofilnych tlenowych co świeża miazga aloesu (ryc. 1). Najwyższy stopień zanieczyszczenia grzybami strzępkowymi na poziomie 2,17 log jtk/g wśród produktów zawierającym wsad aloesowy obserwowano w próbie E, natomiast brak obecności tych drobnoustrojów odnotowano w próbie D (tab. I). Napój z aloesu z sokiem z białych winogron (E), jak również 100% sok aloesowy (F) charakteryzowały się brakiem obecności drożdży oraz gronkowców koagulazodadatnich. Drożdże oraz grzyby strzępkowe występujące w badanych produktach prawdopodobnie pochodziły z wykorzystanego podczas produkcji aloesu, który w znaczącej ilości zasiedlany może być przez grzyby. Potwierdzają to zarówno niniejsze wyniki badań nad jakością świeżej miazgi aloesu ze skórą oraz bez skóry log jtk/g bakterie mezofilne tlenowe grzyby strzępkowe drożdże Ryc. 1. Liczba komórek drobnoustrojów obecnych na powierzchni świeżej miazgi aloesowej oraz w wybranych produktach zawierających wsad aloesowy Fig. 1. The number of bacteria present on the surface of fresh aloe and in the chosen products containing aloe pieces A B C D E F gronkowiec K(+) gronkowiec K(-) (ryc.1), jak również wyniki badań Steinki i wsp. [22] oraz Kukułowicz i wsp. [23]. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że najczystsze pod względem mikrobiologicznym były próby zawierające napój z aloesu z sokiem z białych winogron (E) (tab. I). Wprowadzanie przez producentów substancji dodatkowych, u wielu konsumentów budzi obawy i zastrzeżenia. Stosowane do żywności substancje dodatkowe muszą być bezpieczne dla nabywców co powoduje, że stosuje się odpowiednie kryteria ich czystości mikrobiologicznej. Wątpliwości co do bezpieczeństwa nowych produktów i ich niekorzystnego wpływu na organizm podnoszone są w wielu pracach [24, 25]. Stosowane od wielu lat wyciągi ze świeżych roślin cieszą się uznaniem ze strony producentów, jak też konsumentów. Wyciągi roślinne wchodzą w skład suplementów diety, ze względu na zawartość substancji czynnych. Są też źródłem składników odżywczych. W gospodarstwach domowych często spotyka się różnego rodzaju nalewki bądź wyciągi płynne z roślin, które mają właściwości lecznicze [6, 26]. Aloes jest sukulentem zawierającym substancje o charakterze biostatycznym w stosunku do mikroorganizmów, jednakże aby wykorzystać go jako suplement diety bądź dodatek do produktów spożywczych, powinien on spełniać kryteria żywności przede wszystkim pod względem bezpieczeństwa zdrowotnego konsumenta [27]. Wniosek W celu zapewnienia odpowiedniej jakości produktów spożywczych produkowanych z udziałem tkanki aloesu, mających charakter suplementów diety, konieczna jest kontrola jakości mikrobiologicznej stosowanego dodatku oraz metody pozyskiwania liści.

5 636 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Piśmiennictwo / References 1. Choi S, Chung MH. A review on the relationship between Aloe vera components and their biologic effects. Semin Integrative Med 2003, 1 (1): Dedio I. Hydroponiczna uprawa Aloë arborescens Mill. cz. II. Wpływ zwiększonych dawek mikroelementów na plon surowca i zawartość związków czynnych. Herb Pol 1991, XXXVII, 2: Olechnowicz-Stępień W, Rządkowska-Bodalska H, Gąsiorowski K. Charakterystyka chemiczna niektórych wyciągów z Aloë arborescens Mill. oraz badanie ich wpływu na funkcje obronne granulocytów in vitro. Herb Pol 1988, XXXIV, 1-2: Danhof IE. Position statement on polysaccharides. 1998, 5. Kodym A. Substancje biologicznie aktywne liści aloesu drzewiastego (Aloe arborescens Mill.) uprawianego w cieplarniach Zakładów Zielarskich Herbapol w Klęce. Farm Pol 1998, 54 (19): Jambor J, Horoszkiewicz-Hassan M, Krawczyk A. Znaczenie aloesu w dermatologii i kosmetyce. Post Fitoter 2001, 9: Jambor J, Czosnowska E. Preparaty ze świeżych roślin. Post Fitoter 2001, 8: Roge A, Kość A, Warwas M. Przydatność w leczeniu i mechanizmy działania aloesu współczesne poglądy. Farm Pol 2000, 58(8): Ro JY, Lee BC, Kim JY, et al. Inhibitory mechanism of aloe single component (alprogen) on mediator release in guinea pig lung mast cells activated with specific antigen-antibody reactions. J Pharmacol Exp Ther 2000, 292(1): Yagi A, Harada K, Shimomura K, et al. Bradykinin degrading glycoprotein in Aloe arborescens var natalensis. Planta Med 1987,53: Mrozowski T. Aloes właściwości lecznicze i zastosowanie. Wiad Ziel 2002, 12: Final Report on the Safety Assessment of Aloe Andongensis Extract, Aloe Andongensis Leaf Juice, Aloe Arborescens Leaf Extract, Aloe Arborescens Leaf Juice, Aloe Arborescens Leaf Protoplasts, Aloe Barbadensis Flower Extract, Aloe Barbadensis Leaf, Aloe Barbadensis Leaf Extract, Aloe Barbadensis Leaf Juice, Aloe Barbadensis Leaf Polysaccharides, Aloe Barbadensis Leaf Water, Aloe Ferox Leaf Extract, Aloe Ferox Leaf Juice, and Aloe Ferox Leaf Juice Extract. Int J Toxicol 2007, 26, S2: Nowak R, Starek K. Składniki chemiczne roślin z rodzaju Aloë L. i ich aktywność farmakologiczna. I. Pochodne antracenu. Herb Pol 2003, 49, 1, 2: Shelton RM. Aloe vera. Its chemical and therapeutic properties. Int J Dermatol 1991, 30(10): Klein AD, Penneys NS. Aloe vera. J Am Acad Dermatol 1988, 18(4): Anderson J. Aloes na świecie. Altern Med 1999, Ciołkowska-Paluch G. Aloes w kosmetyce. Wiad Ziel 1996, 3: Moody JO, Adebiyi OA, Adeniyi BA. Do Aloe vera and Ageratum conzyoides enhance the anti-microbial activity of traditional medicinal soft soaps (Osedudu)? J Ethnopharmacol 2004, 92: Martínez-Romero D, Alburquerque N, Valverde JM, et al. Postharvest sweet cherry quality and safety maintenance by Aloe vera treatment: A new edible coating. Postharvest Biol Technol 2006, 39(1): Ustalenia w sprawie zanieczyszczeń suplementów do żywności. FAO/WHO, Genewa Molska J, Nowosielska R, Frelik I. Zmiany jakości mikrobiologicznej kefiru I jogurtu rynku warszawskiego w latach Roczn PZH 2003, 54(2): Steinka I, Kukułowicz A. Influence of UV radiation on the microbiological quality of aloe pulp. Pol J Food Nutrition Sci 2007, 57,4(C): Kukułowicz A, Steinka I. Wpływ parametrów pasteryzacji na jakość mikrobiologiczną miazgi aloesowej. Brom Chem Toksykol 2009, XLII, 3: Szponar L, Gielecińska I. Substancje dodatkowe i dodatki funkcjonalne a bezpieczeństwo żywności i jej wartość żywieniowa. Post Fitoter 2000, Gajda J. Nowe substancje dodatkowe do żywności. Przem Spoż 2006, 5: Stoś K, Szponar L, Kunachowicz H i wsp. Nowa żywność i nowe składniki żywności. Przem Spoż 2007, 4: Waszkiewicz-Robak B. Suplement diety środek spożywczy czy alternatywa produktu leczniczego. Agro Przemysł 2009, 2: