STAN BEZPIECZEŃSTWA PRACY W POLSKIM GÓRNICTWIE

Transkrypt

1 GÓRNICTWO I GEOLOGIA 2010 Tom 5 Zeszyt 3 Piotr LITWA Wyższy Urząd Górniczy, Katowice STAN BEZPIECZEŃSTWA PRACY W POLSKIM GÓRNICTWIE Streszczenie. W artykule ukazano zadania i zakres prac organów nadzoru górniczego w Polsce. Przedstawiono stan wypadkowości w górnictwie podziemnym, odkrywkowym i otworowym, kształtowanie się podstawowych zagrożeń w polskim górnictwie oraz główne przyczyny wypadków śmiertelnych i ciężkich oraz niebezpiecznych zdarzeń w 2009 roku. Zaprezentowano stan higieny pracy w górnictwie. Omówiono podejmowane działania organów nadzoru górniczego w zakresie poprawy stanu bezpieczeństwa w górnictwie. WORK SAFETY IN POLISH MINING INDUSTRY Summary. The article deals with tasks and competencies of in Poland. The most prominent topics are: industrial accidents statistics divided into underground, opencast ore and borehole mining; presentation of basic hazards, main causes of dangerous occurrences in Polish mining industry, including deaths and serious injuries as they were in The actual state of work safety is also discussed in length. The last paragraph presents range of activities undertaken by Polish mining supervision agencies to provide higher level of work safety in extraction industry in Poland. 1. Wprowadzenie 1.1. Organy nadzoru górniczego Wyższy Urząd Górniczy, Okręgowe Urzędy Górnicze i Urząd Górniczy do Badań Kontrolnych Urządzeń Energomechanicznych, realizują zadania organów nadzoru górniczego określone przepisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku Prawo geologiczne i górnicze (DzU RP z 2005 r., nr 228, poz z późn. zmianami) oraz przepisami innych ustaw związanych z zakresem działania organów nadzoru górniczego.

2 76 P. Litwa Organy nadzoru górniczego sprawują nadzór i kontrolę nad ruchem zakładów górniczych wydobywających kopaliny podstawowe i pospolite, w szczególności w zakresie: - bezpieczeństwa i higieny pracy oraz bezpieczeństwa pożarowego, - ratownictwa górniczego, - gospodarki złożami kopalin w procesie ich wydobywania, - ochrony środowiska, w tym zapobiegania szkodom, - budowy i likwidacji zakładu górniczego, w tym rekultywacji gruntów i zagospodarowania terenów po działalności górniczej. Prezes Wyższego Urzędu Górniczego jest centralnym organem administracji rządowej, nadzorowanym przez ministra właściwego do spraw środowiska Zakres nadzoru i kontroli organów nadzoru górniczego W 2009 roku nadzorem i kontrolą urzędów górniczych objętych było 225 zakładów górniczych, wydobywających kopaliny podstawowe, w tym: 42 podziemne zakłady górnicze, w tym: - 31 kopalń węgla kamiennego, - 1 kopalnię węgla kamiennego w likwidacji, - 3 kopalnie rud miedzi, 106 odkrywkowych zakładów górniczych, w tym 12 kopalń węgla brunatnego, 68 otworowych zakładów górniczych, w tym: - 6 zakładów ropy i gazu (75 kopalń), - 1 kopalnia morska, - 7 podziemnych magazynów gazu), 9 zakładów prowadzących roboty podziemne z zastosowaniem techniki górniczej. Nadzorem i kontrolą objęto również 354 oddziały zakładów wykonujących prace geologiczne oraz 5418 zakładów górniczych kopalin pospolitych, zatrudniających pracowników. Ponadto, nadzorowano 1698 oddziałów podmiotów gospodarczych, wykonujących powierzone im czynności w ruchu zakładów górniczych zatrudniających pracowników. Łączne zatrudnienie w nadzorowanych zakładach górniczych, według stanu na 31 grudnia 2009 roku, wynosiło pracowników. Statutowe zadania nadzoru górniczego w 2009 roku realizowane były przez 10 Okręgowych Urzędów Górniczych i Specjalistyczny Urząd Górniczy do Badań Kontrolnych Urządzeń Energomechanicznych.

3 Stan bezpieczeństwa pracy Wypadkowość w górnictwie podziemnym, odkrywkowym i otworowym W myśl Prawa geologicznego i górniczego, kopaliny dzieli się na podstawowe (surowce energetyczne, rudy metali, sól kamienna itp.) i pospolite (głównie żwiry i piaski) Wypadkowość w górnictwie kopalin podstawowych W górnictwie kopalin podstawowych od 2005 roku odnotowuje się coroczny stopniowy wzrost wypadków ogółem, śmiertelnych i ciężkich: - w 2009 roku zaistniało ogółem 3518 wypadków, wobec 3338 wypadków w 2008 roku, - w 2009 roku zarejestrowano 38 wypadków śmiertelnych i 49 wypadków ciężkich, - w 2008 roku zaistniało 31 wypadków śmiertelnych i 22 wypadki ciężkie. LICZBA WYPADKÓW OGÓŁEM W GÓRNICTWIE KOPALIN PODSTAWOWYCH Rys. 1. Liczba wypadków ogółem w górnictwie kopalin podstawowych w latach Fig. 1. Total number of accidents in mining between Wypadkowość w górnictwie podziemnym W górnictwie węgla kamiennego nastąpił wzrost liczby wypadków śmiertelnych z 25 zaistniałych w 2008 roku do 36 wypadków śmiertelnych w 2009 roku. Liczba wypadków ciężkich w kopalniach węgla kamiennego wzrosła z 19 w 2008 roku do 43 wypadków w 2009 roku. Nastąpił wzrost wypadkowości ogólnej w górnictwie węgla kamiennego z 2552 wypadków w 2008 roku do 2799 w 2009 roku.

4 78 P. Litwa LICZBA WYPADKÓW OGÓŁEM W KOPALNIACH WĘGLA KAMIENNEGO Rys. 2. Liczba wypadków ogółem w kopalniach węgla kamiennego w latach Fig. 2. Total number of accidents in coal mines between W górnictwie rud miedzi nastąpił spadek wypadkowości śmiertelnej i ogólnej oraz wzrost wypadków ciężkich. W 2009 roku zaistniały 2 wypadki śmiertelne wobec 4 wypadków śmiertelnych w 2008 roku. Liczba wypadków ciężkich wzrosła z 1 w 2008 roku do 2 w 2009 roku. Liczba wypadków ogółem spadła z 635 wypadków w 2008 roku do 577 w 2009 roku. W górnictwie rud cynku i ołowiu w 2009 roku nie było wypadków śmiertelnych, natomiast zaistniały 2 wypadki ciężkie. W 2008 roku zaistniał 1 wypadek śmiertelny. W 2009 roku ogółem zaistniało 10 wypadków, wobec 21 takich wypadków w 2008 roku Wypadkowość w górnictwie odkrywkowym W górnictwie węgla brunatnego w 2009 i 2008 roku nie wystąpiły wypadki śmiertelne. W 2009 roku zaistniał jeden wypadek ciężki, podobnie jak w 2008 roku. W 2009 roku zaistniało 57 wypadków ogółem, wobec 58 takich wypadków w 2008 roku. W górnictwie odkrywkowym, poza węglem brunatnym, w 2009 i 2008 roku nie było wypadków śmiertelnych ani ciężkich Wypadkowość w górnictwie otworowym W górnictwie otworowym i przedsiębiorstwach robót geologicznych nie zanotowano w 2009 roku wypadków śmiertelnych, zaistniał natomiast jeden wypadek ciężki. W 2008 roku zaistniał 1 wypadek śmiertelny.

5 Stan bezpieczeństwa pracy Wypadkowość w górnictwie kopalin pospolitych W zakładach górniczych wydobywających kopaliny pospolite w 2009 roku zaistniały 2 wypadki śmiertelne oraz 1 wypadek ciężki, w 2008 roku zaistniały 2 wypadki śmiertelne i 5 ciężkich. W 2009 roku zaistniało 31 wypadków ogółem podobnie jak w 2008 roku. 3. Kształtowanie się podstawowych zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych Polskie górnictwo podziemne charakteryzuje się trudnymi warunkami geologicznogórniczymi oraz występowaniem praktycznie wszystkich zagrożeń naturalnych znanych w górnictwie światowym. Naturalne zagrożenia charakteryzują się z reguły dużą dynamiką rozwoju. Szczególnie dotyczy to zagrożeń tąpaniami i zagrożenia metanowego. Ich przebieg polega na gwałtowności, dużej intensywności rozwoju zjawiska, objęciu działaniem znacznych przestrzeni i występowaniu czynników niszczących, które powodują bardzo często utratę życia lub ciężkie obrażenia wśród pracowników, a także prowadzą do katastrofalnych zdarzeń. Do podstawowych zagrożeń w górnictwie podziemnym należy zaliczyć zagrożenia: metanowe, wybuchem pyłu węglowego, tąpaniami i zawałami, zagrożenia pożarowe i wodne oraz zagrożenia wyrzutami gazów i skał, a także w mniejszym stopniu uwidaczniają się przejawy zagrożenia radiacyjnego. W górnictwie rud miedzi podstawowym zagrożeniem jest zagrożenie tąpaniami. W 2009 roku miał miejsce wyrzut gazów i skał w KGHM Polska Miedź SA O/ZG Rudna, w chodniku drążonym w pokładzie rudy miedzi o grubości 3,2 m, na poziomie 1200 m. Do podstawowych zagrożeń naturalnych w górnictwie odkrywkowym należy zaliczyć zagrożenia: wodne, osuwiskowe i obrywanie się skał, wstrząsy sejsmiczne oraz zagrożenia pożarowe i gazowe. Do podstawowych zagrożeń naturalnych, występujących w górnictwie otworowym i wiertnictwie, należy zaliczyć zagrożenia erupcyjne i siarkowodorowe. Niezależnie od występujących zagrożeń naturalnych istotny wpływ na stan bezpieczeństwa we wszystkich rodzajach zakładów górniczych mają zagrożenia techniczne oraz związane ze stosowaniem środków strzałowych.

6 80 P. Litwa 4. Główne przyczyny zaistniałych wypadków śmiertelnych i ciężkich oraz zdarzeń w 2009 roku Głównymi przyczynami zaistniałych wypadków śmiertelnych i ciężkich oraz zdarzeń w 2009 roku były: 1. Zapalenie i wybuch metanu. 2. Tąpnięcia. 3. Zawały. 4. Wykonywanie robót górniczych oraz transportowych niezgodnie z wymogami obowiązujących przepisów oraz ustaleniami dokumentacji, technologii i regulaminów. 5. Przebywanie w miejscach niebezpiecznych, w zasięgu pracy maszyn oraz miejscach zagrożonych opadem skał ze stropu i ociosów. 6. Nieprawidłowy stan techniczny maszyn i urządzeń. 7. Przebywanie na drogach transportowych w czasie prowadzenia transportu oraz jazda środkami transportowymi, nieprzystosowanymi do jazdy ludzi. 8. Ryzykowne zachowania oraz lekceważenie przepisów bezpieczeństwa pracy. 9. Niestosowanie lub niewłaściwe stosowanie środków ochrony indywidualnej. 5. Higiena pracy w górnictwie Zapadalność na choroby zawodowe jest z pewnością najistotniejszym miernikiem higieny pracy w górnictwie. Górnictwo jest branżą o wyjątkowo dużej szkodliwości środowiska pracy. Zagrożenia środowiska pracy występujące w górnictwie są powszechne i mają wyjątkowo agresywny charakter. Większość zatrudnionych w górnictwie pracuje w warunkach zagrożenia, a efektem tego jest określony, niestety wysoki poziom zachorowalności zawodowej. W 2009 roku w górnictwie stwierdzono w 546 chorób zawodowych, co stanowi 17,4% wszystkich chorób zawodowych w Polsce. Nieco inna jest w górnictwie struktura zachorowań. Przeważają pylice płuc oraz uszkodzenia słuchu wywołane hałasem. Stanowią one razem około 90% wszystkich chorób zawodowych stwierdzonych w górnictwie.

7 Stan bezpieczeństwa pracy Tablica 1 Liczba stwierdzonych chorób zawodowych w górnictwie w latach Lata Liczba chorób zawodowych Liczba chorób zawodowych na 100 tys. zatrudnionych 281,7 309,1 336,61 340,6 297,5 Pylice płuc (74,9%), zawodowe uszkodzenie słuchu (13,6%) i zespół wibracyjny (7%) obejmują około 96% wszystkich chorób zawodowych stwierdzonych w górnictwie. W latach zarejestrowano w górnictwie 125 przypadków zgonów naturalnych, w tym 7 zgonów naturalnych zanotowano w górnictwie kopalin pospolitych. Analiza przyczyn zgonów naturalnych wykazała, że główną przyczyną zgonów naturalnych w górnictwie (około 95%) był zawał mięśnia sercowego i zatrzymanie akcji serca. Porównanie danych z lat wskazuje na utrzymywanie się niepokojącego trendu, który obserwuje się w górnictwie począwszy od 2002 roku. A zatem, poza skutecznością szeroko pojętej profilaktyki medycznej w miejscu pracy, problem zgonów naturalnych dotyka pośrednio kilku dość istotnych elementów działalności służb medycyny pracy, takich jak udzielanie pierwszej pomocy czy skuteczność badań okresowych. 6. Działania organów nadzoru górniczego w zakresie poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy W związku z pojawiającymi się w ostatnich latach niekorzystnymi tendencjami w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy w górnictwie, postępującą dynamizacją w branży górniczej, koncentracją przedsiębiorstw i kopalń, zmianami metod zarządzania i organizacji pracy, a także w związku ze zmianami sposobów funkcjonowania administracji publicznej, w 2009 roku w Wyższym Urzędzie Górniczym podjęto działania mające na celu przybliżenie nadzoru górniczego do ideału organizacji specjalistycznej, umiejętnie łączącej funkcje kontrolne, nadzorcze i doradcze. Cel tych działań to rozwiązywanie istotnych z punktu widzenia dobra publicznego problemów polskiego górnictwa. Przeprowadzono wiele analiz strategicznych, uzgodnień wewnętrznych i konsultacji z kluczowymi partnerami. Efektem tych prac było opracowanie nowej Strategii działania Urzędów Górniczych na lata

8 82 P. Litwa , formułującej najważniejsze cele działalności w aspekcie realizacji powierzonej im misji społecznej. Strategia jest jednym z elementów opracowanych planów pracy komórek organizacyjnych WUG, Okręgowych Urzędów Górniczych i UGBKUE. Określono misję nadzoru górniczego, jako dążność do poprawy bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia górników, optymalnego zagospodarowania złóż kopalin oraz ograniczenia uciążliwości oddziaływania górnictwa na ludzi i środowisko. Sformułowano cele operacyjne i zadania służące ich realizacji oraz określono mierniki w celu kontroli osiąganych rezultatów. Jednym z głównych działań dla podniesienia stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach górniczych w 2009 roku było prowadzenie przez organy nadzoru górniczego bieżących i okresowych ocen stanu bezpieczeństwa na podstawie: - analizy przyczyn i okoliczności zaistniałych wypadków i zdarzeń, - stwierdzonych w czasie inspekcji nieprawidłowości i zaniedbań, - analizy przyczyn zatrzymanych robót górniczych, maszyn i urządzeń, z uwzględnieniem zagadnień technicznych i organizacji pracy. Działalność inspekcyjną i kontrolną ukierunkowano na rozpoznanie i monitorowanie kształtowania się w zakładach górniczych potencjalnych źródeł zagrożeń oraz podejmowanie działań profilaktycznych i wyprzedzających w celu ich likwidacji, w szczególności przez: - kontrole robót prowadzonych przede wszystkim w warunkach występowania zagrożeń naturalnych, w tym zagrożeń skojarzonych, - eliminowanie ryzykownych metod organizacji pracy. W celu wprowadzenia nowych form działania dla poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy w górnictwie, Wyższy Urząd Górniczy współpracował z uczelniami technicznymi branży górniczej (Politechniką Śląską w Gliwicach, Akademią Górniczo-Hutniczą w Krakowie), jednostkami naukowo-badawczymi (Głównym Instytutem Górnictwa, Centralnym Instytutem Ochrony Pracy, Instytutem Medycyny Pracy, Państwową Agencją Atomistyki itp.), a także z centralami związków zawodowych oraz zakładowymi organizacjami związkowymi. Jedną z form działalności dla poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach górniczych była działalność specjalnych komisji, powołanych przez Prezesa Wyższego Urzędu Górniczego do kompleksowego opiniowania stanu rozpoznania i zwalczania zagrożeń naturalnych i technicznych w zakładach górniczych oraz zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego, związanych z ruchem zakładu górniczego. Komisje są organami opiniodawczymi i doradczymi Prezesa WUG.

9 Stan bezpieczeństwa pracy Działa sześć specjalnych komisji: 1. Komisja Bezpieczeństwa Pracy w Górnictwie, w ramach której działa Grupa Robocza ds. Górnictwa Węgla Kamiennego. 2. Komisja ds. Ochrony Powierzchni. 3. Komisja ds. Atmosfery Kopalnianej i Zagrożeń Aerologicznych w Podziemnych Zakładach Górniczych. 4. Komisja ds. Tąpań, Obudowy i Kierowania Stropem w Podziemnych Zakładach Górniczych. 5. Komisja ds. Zagrożeń Wodnych. 6. Komisja ds. Zagrożeń Naturalnych w Podziemnych Zakładach Górniczych Wydobywających Rudy Miedzi. W skład komisji wchodzą przedstawiciele nauki, przedsiębiorcy, praktycy górnictwa, ratownictwa górniczego oraz związków zawodowych. W 2009 roku działalność prowadziły również komisje powołane przez Prezesa Wyższego Urzędu Górniczego w celu ustalenia okoliczności i przyczyn zaistniałych wypadków i niebezpiecznych zdarzeń. W 2009 roku Prezes Wyższego Urzędu Górniczego objął Honorowym Patronatem ogólnopolską kampanię społeczną pt.: Ryzyko zawodowe w górnictwie, organizowaną w ramach Europejskiej Kampanii na rzecz Oceny Ryzyka Zawodowego, a w 2010 roku Wyższy Urząd Górniczy włączył się w kampanię na rzecz Zdrowe i Bezpieczne Miejsce Pracy, w ramach Europejskiej Kampanii Informacyjnej na rzecz Bezpieczeństwa Eksploatacji Maszyn, Urządzeń i Budynków. Kampanie te koordynuje Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy. Według analiz wypadkowości prowadzonych przez Wyższy Urząd Górniczy, w kopalniach węgla kamiennego około 70% wszystkich wypadków jest efektem błędów popełnianych przez pracowników, zaniedbań obowiązków, postępowania sprzecznego z normami bezpieczeństwa oraz świadomie podejmowanego ryzyka. Dążąc do ograniczenia liczby wypadków spowodowanych przyczynami organizacyjno-ludzkimi, Prezes Wyższego Urzędu Górniczego decyzją nr 16 z dnia 5 maja 2009 roku powołał Zespół ds. Wpływu Czynnika Ludzkiego na Zaistnienie Wypadków przy Pracy oraz Niebezpiecznych Zdarzeń w Kopalniach Węgla Kamiennego. Zespół wypracował propozycję działań mających na celu zmniejszenie wpływu czynnika ludzkiego na zaistnienie wypadków oraz niebezpiecznych zdarzeń, które przesłane zostały do zarządów spółek węglowych.

10 84 P. Litwa Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego w dniu 30 listopada 2009 r. Zarządzeniem nr 63/2009 powołał Zespół Interdyscyplinarny ds. Projektów Rozwojowych w Zakresie Poprawy Bezpieczeństwa Pracy w Kopalniach. 7. Wnioski Poprawa stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w górnictwie, rozumiana jako wspólne zadanie przedsiębiorców, organów administracji publicznej, organizacji społecznych, jednostek naukowo-badawczych i wielu innych podmiotów, znalazła odzwierciedlenie w opracowanej w Wyższym Urzędzie Górniczym, Strategii działania urzędów górniczych na lata Cel strategiczny, jakim jest zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy w górnictwie, realizowany będzie przez: 1. Ograniczenie liczby wypadków spowodowanych czynnikiem ludzkim oraz tzw. ryzykownym zachowaniem, będącym jedną z przyczyn ponad 70% wszystkich wypadków zarejestrowanych w kopalniach węgla kamiennego. 2. Ograniczenie liczby wypadków i niebezpiecznych zdarzeń w związku z wyrobami stosowanymi w górnictwie. 3. Skuteczne przeciwdziałanie katastrofom górniczym, wynikającym z prowadzenia robót w trudnych warunkach geologiczno-górniczych, przy występowaniu niemal wszystkich zagrożeń naturalnych znanych w górnictwie światowym. 4. Ograniczenie skali chorób zawodowych w górnictwie. 5. Skuteczne egzekwowanie przepisów prawa w dziedzinie bhp w górnictwie, realizowane przez urzędy górnicze. 6. Dostosowanie rozwiązań prawnych do potrzeb skutecznego zarządzania bhp w górnictwie. 7. Utrzymanie sprawności służb ratownictwa górniczego. 8. Kontynuowanie współpracy z uczelniami wyższymi, jednostkami naukowobadawczymi oraz organizacjami związkowymi, działającymi w branży górniczej, celem wypracowania nowych rozwiązań zmierzających do poprawy stanu bezpieczeństwa w górnictwie. Recenzent: Prof. dr hab. inż. Marian Dolipski

11 Stan bezpieczeństwa pracy Abstract The paper presents casualty statistics in underground mining, surface mining and borehole mining. Moreover, it examines the major causes of serious or fatal accidents, and hazardous events, which occurred in Natural hazards occurring in Polish mines, along with the state of occupational hygiene in mining are also analysed. The operations concerning improvement of the state of safety and occupational hygiene, which were undertaken by mining supervisory bodies, were broadly discussed, including The operational strategy for mining authorities for the years developed by the State Mining Authority.