Joanna Kamińska Politechnika Warszawska. Biblioteka Główna w Warszawie wypmb@bg.pw.edu.pl

Transkrypt

1 I N F O R M A C J A D L A N A U K I A ŚWIAT ZASOBÓW C Y F R O W Y C H Politechnika Warszawska. Biblioteka Główna w Warszawie wypmb@bg.pw.edu.pl Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni technicznych w Polsce i na świecie przegląd z perspektywy doświadczeń Wypożyczalni Międzybibliotecznej Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej Open source of knowledge on websites of selected libraries of technical universities in Poland and worldwide - experiences of the inter-library loan Warsaw University of Technology Main Library Abstrakt Rozwój technologii informatycznych w ostatnich latach spowodował przełom w dziedzinie dostępu do źródeł wiedzy i informacji, co nie pozostało bez wpływu na biblioteki, w tym na system wypożyczeń międzybibliotecznych. Wraz z pojawieniem się w sieci otwartych zasobów naukowych i edukacyjnych wystąpiła potrzeba monitorowania stron domowych bibliotek, instytucji naukowych, repozytoriów i wydawnictw. Koniecznością stało się również wypracowanie optymalnych metod wyszukiwania dokumentów (np. wykorzystanie przeglądarek internetowych) oraz informowanie czytelników o istnieniu tych zasobów (np. przez zamieszczanie informacji na stronie domowej biblioteki). Artykuł stanowi przegląd otwartych zasobów wiedzy (w tym portali, bibliotek cyfrowych, baz pełnotekstowych, baz bibliograficzno-abstraktowych i in.) udostępnianych przez strony internetowe wybranych bibliotek uczelni technicznych w Polsce i na świecie oraz opisuje wykorzystanie tych zasobów na potrzeby użytkowników wypożyczalni międzybibliotecznej Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej. Słowa kluczowe otwarte zasoby wiedzy; Internet; wypożyczanie międzybiblioteczne; Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej Abstract Recent development IT significantly facilitated access to knowledge and information, which in turn had its impact on libraries, including inter-library loan system. Once open scholarly and education resources appeared in the network. There came the necessity to monitor home pages of the libraries, research institutions, repositories and publishing houses. It has also become necessary to elaborate optimal methods of document search (for instance through search engines) as well as informing user of their existence (for instance by publishing relevant information on a library s Internet home page). The article is review of an open source of knowledge (including portals, digital libraries, full text data bases, bibliographic and abstract data bases, etc.) shared on-line on websites of selected libraries of technical universities in Poland and worldwide. It also describe its the requirements of the users of the inter-library loan Warsaw University of Technology Main Library.

2 Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni 105 Keywords open source of knowledge; Internet; inter-library loans; Warsaw University of Technology Main Library 1. Wstęp W systemie wypożyczeń międzybibliotecznych Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej (BG PW) najistotniejsze są dwa aspekty: jak najkrótszy czas realizacji zamówienia i jak najniższa cena zamawianych materiałów. Pojawienie się w Internecie cyfrowych zasobów wiedzy (zwłaszcza publikacji pełnotekstowych, opartych na idei Open Access 1, czyli nieograniczonego dostępu przez Internet do pełnych tekstów publikacji naukowych) znacząco wpłynęło na strategię wyszukiwania i pozyskiwania zamawianych przez naszych czytelników dokumentów. Dotyczy to szczególnie artykułów z czasopism, materiałów konferencyjnych oraz choć w mniejszym stopniu rozpraw doktorskich czy książek. Do standardowych procedur wyszukiwawczych takich jak: przeszukanie katalogów systemu biblioteczno-informacyjnego PW (zdarza się, że zamawiane materiały są w naszym zasobie, a czytelnik z różnych powodów ich nie odnalazł); przeszukanie katalogów bibliotek warszawskich (jako najbliższe generują najmniejsze koszty realizacji zamówień); przeszukanie katalogów bibliotek krajowych (głównie poprzez KaRo, NUKAT, Centralne Katalogi Biblioteki Narodowej); przeszukanie katalogów bibliotek zagranicznych ze zbiorów, których najczęściej korzystamy; przeszukanie światowych katalogów, np. OCLC, KVK (Karlsruher Virtueller Katalog) dołączyła (a nawet wyszła na prowadzenie) kolejna: przeszukanie dostępnych w sieci otwartych zasobów cyfrowych. Zasoby te, dzięki promowaniu idei Open Access (OA) i działaniom organizacji wspierających otwarty dostęp do dorobku naukowego, np. SPARC (Scholary Publishing and Academic Resources Coalition), z roku na rok są coraz bogatsze i co ważne bardziej wartościowe, co w prosty sposób przekłada się na liczbę zrealizowanych w oparciu o nie zamówień międzybibliotecznych, przy jednoczesnej, maksymalnej redukcji kosztów i czasu oczekiwania. Choć na dzień dzisiejszy liczba odnalezionych dzięki otwartym zasobom cyfrowym publikacji nie jest wysoka (stanowi zaledwie kilka procent ogółu zamówień), to na pewno są one kolejnym, ważnym ich źródłem. W celu zwiększenia efektywności wyszukiwania dokumentów, korzystamy z narzędzi pozwalających przeszukiwać tzw. głębokie zasoby sieci 2. Są to m. in. popularne produkty Google'a, czyli Google Scholar 3, Google 1 Nahotko, M. Naukowe czasopisma elektroniczne. Warszawa : Wydawnictwo SBP, 2007, s Zasoby, których z przyczyn technicznych nie indeksują ogólne wyszukiwarki np. katalogi biblioteczne. 3 <

3 106 Books4, wyszukiwarki: Scirus 5, Clusty 6 (wyszukiwarka klastrowa, porządkująca wyniki w grupy, według określonych cech, np. przynależności do danej domeny), czy najnowsza Lalisio Literature 7, również przeszukująca zasoby otwarte (repozytoria, archiwa). Mówiąc o otwartych zasobach cyfrowych dla świata nauki nie sposób pominąć roli bibliotek akademickich w tym technicznych w ich wytwarzaniu, gromadzeniu i udostępnianiu. Otwarty dostęp sprawia, że elektroniczne zbiory jednej biblioteki mogą stać się zbiorami wszystkich, a czytelnicy nie ruszając się z miejsca korzystają z oferty bibliotek całego świata (co znakomicie pokrywa się z ideą wypożyczeń międzybibliotecznych). Teraz, gdy sieć internetowa stała się forum wymiany myśli naukowej, nowym zadaniem bibliotek uczelnianych jest konieczność jej stałego monitorowania, w celu zapewnienia swoim czytelnikom dostępu do najnowszych (ma to szczególne znaczenie w przypadku nauk technicznych), stale rosnących, bezpłatnych zbiorów repozytoriów, archiwów, serwisów czasopism czy tzw. szarej literatury (w tym raportów technicznych, patentów itp.). Bramą do tej wiedzy są strony internetowe bibliotek uczelni technicznych. Ich których oferta jest wykorzystywana w procesie realizacji zamówień naszych użytkowników. 2. Strony www bibliotek uczelni technicznych w Polsce przegląd Przeglądając strony www bibliotek polskich uczelni technicznych można zauważyć stały przyrost cyfrowych źródeł wiedzy dostępnych na zasadzie OA. Są to przede wszystkim kolekcje zdigitalizowanych zbiorów własnych bibliotek oraz bazy pełnotekstowe i bibliograficzno abstraktowe, tworzone samodzielnie, bądź we współpracy z innymi instytucjami. Do pełnotekstowych kolekcji własnych zaliczyć możemy przede wszystkim Biblioteki Cyfrowe (BC), tworzone przez większość bibliotek. Oferują one zarówno skany książek i podręczników z XIX i XX wieku, ważne dokumenty z życia uczelni (BC Politechniki Warszawskiej 8 ), teksty współczesnych skryptów, wykładów i innych materiałów dydaktycznych (Wielkopolska BC 9 ), a nawet rozprawy doktorskie i habilitacyjne (BC Politechniki Krakowskiej 10 ). Oczywiście dostęp do pełnych tekstów niektórych dokumentów jest możliwy jedynie lokalnie w sieci uczelnianej, jednak większość z nich można przeglądać bez ograniczeń, respektując przepisy o prawie autorskim. Publikowanie, np. doktoratów, w systemie otwartym, w porównaniu do sprowadzania ich papierowych wersji, z koniecznością wypełniania i wysyłania przy tym odpowiednich druków z wymaganymi pieczątkami i podpisami (np. promotora osoby zamawiającej rozprawę) to znaczące ułatwienie w procesie realizacji 4 < 5 < 6 < 7 < 8 < 9 < 10 <

4 Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni 107 zamówień międzybibliotecznych. Warto wspomnieć, że BC poszczególnych uczelni współpracują ze sobą w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych, co ułatwia potencjalnym użytkownikom (do grona których należy też nasza wypożyczalnia) maksymalne wykorzystanie wszystkich udostępnianych treści. Ważnymi źródłami informacji dla procesu realizacji zamówień międzybibliotecznych są też tworzone przez biblioteki ogólnodostępne bazy bibliograficzne bądź bibliograficzno abstraktowe dorobku naukowego pracowników/doktorantów swoich uczelni (np. BIBLIO 11 w BG Politechniki Poznańskiej, DONA 12 w BG Politechniki Wrocławskiej, BIBLIO 13 w Bibliotece Politechniki Łódzkiej). Zgromadzenie w jednym miejscu danych o różnych typach publikacji (artykułach z czasopism, referatach z sympozjów, rozdziałach książek i in.) ułatwia sprawne dotarcie do poszukiwanych treści, a w przypadku np. błędnych danych pozwala na szybką ich weryfikację. Do zasobów współtworzonych przez kilka bądź kilkanaście bibliotek należą m. in. bazy BazTech 14, baza bibliograficzno abstraktowa, rejestrująca zawartość polskich czasopism technicznych oraz bibliograficzna baza SYMPOnet 15, zawierająca opisy materiałów konferencyjnych (niektóre do poziomu spisu treści), które są dostępne w zbiorach bibliotek współpracujących przy jej uzupełnianiu. Zebrane w SYMPOnet dane, wzbogacone dodatkowo o nazwiska autorów opublikowanych referatów i sigla bibliotek, stanowią nieocenioną pomoc przy realizacji zamówień czytelników BG PW. Równie istotną inicjatywą jest stale rozwijający się portal BazTOL 16, gromadzący rozproszone zasoby internetowe z zakresu nauk technicznych (dokumenty, obiekty, serwisy, witryny). BazTOL nie tylko pozwala w prosty sposób dotrzeć do różnych typów materiałów, ale także według określonych ściśle kryteriów kontroluje ich merytoryczną zawartość, zapewniając najwyższą jakość udostępnianych zbiorów. Na stronach internetowych bibliotek polskich uczelni technicznych gromadzonych jest również wiele linków do baz tworzonych przez zewnętrzne instytucje naukowe polskie i zagraniczne. Najczęściej powtarzające się adresy wiodą do baz Głównego Urzędu Statystycznego, Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, baz instytucji badawczo-rozwojowych, np. Ośrodka Przetwarzania Informacji, gdzie zbierane są dane o instytucjach naukowych, ludziach nauki, pracach naukowych, konferencjach, targach, wystawach, projektach badawczych etc., bibliografii dziedzinowych czy pojedynczych tytułów pełnotekstowych czasopism technicznych. Szereg linków pozwala również skorzystać z zasobów otwartych repozytoriów, w tym najczęściej 11 < 12 < 13 < 14 < 15 < 16 <

5 108 z DIR 17 (Domeny Internetowych Repozytoriów Wiedzy), arxiv.org 18, serwisów czasopism np. DOAJ 19 (Directory of Open Access Journal), Elektronische Zeitschriftenbibliothek 20. To właśnie w tych źródłach, czy to przeszukiwanych bezpośrednio czy za pomocą przeglądarek, odnajdujemy najwięcej tytułów zamawianych przez studentów, doktorantów i pracowników PW. Niektóre biblioteki polskich uczelni technicznych umożliwiają korzystanie ze zbiorów pełnotekstowych materiałów edukacyjnych, realizowanych w ramach uczelnianych projektów, np. platformy do nauczania informatyki 21 (BG Politechniki Warszawskiej, BG Politechniki Poznańskiej) czy MIT OpenCourseWare 22 gdzie znajdują się materiały do ćwiczeń i wykłady z różnych dziedzin nauki i techniki Massachusetts Institute of Technology (Biblioteka Politechniki Łódzkiej, BG Politechniki Warszawskiej). Ten nowy typ publikacji elektronicznych, odpowiadający tradycyjnym skryptom uczelnianym, powiększa zasób aktualnych podręczników akademickich, a przez to powoduje zainteresowanie się studentów młodszych lat studiów usługami wypożyczalni międzybibliotecznej. 3. Strony www bibliotek uczelni technicznych na świecie przegląd Wieloletnia promocja idei OA za granicą (głównie w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych) owocuje większą liczbą i różnorodnością otwartych zasobów dla nauki i edukacji. Zbiory bibliotek amerykańskiego Massachusetts Institute of Technology (MIT) zarówno tradycyjne jak i elektroniczne podzielone są według kategorii formalnych (np. książki drukowane, książki elektroniczne, czasopisma drukowane, czasopisma elektroniczne, artykuły z czasopism, dokumenty rządowe, rozprawy doktorskie itp.), co pozwala na szybkie i trafne wyszukanie materiałów. W większości kolekcji cyfrowych znajdują się dokumenty własne bibliotek MIT bądź linki do zbiorów dokumentów bibliotek/instytucji zewnętrznych, udostępnianych w systemie otwartym. Dobrym przykładem jest kategoria cyfrowych rozpraw doktorskich podzielona na prace studentów MIT udostępnianych na platformie DSpace (MIT Theses in DSpace 23 ) i rozpraw bronionych na innych uczelniach amerykańskich i światowych podane linki kierują czytelników do repozytoriów (np. OAIster 24, Networked Digital Library of Theses and Dissertations 25 ), portali uczelnianych (np. Thesis Canada Portal 26 ) i innych. W ofercie cyfrowej można również odnaleźć istotną dla nauk technicznych szarą literaturę: standardy, patenty, wyniki badań naukowych, 17 < 18 < 19 < 20 < 21 < 22 < 23 < 24 < 25 < 26 <

6 Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni 109 raporty techniczne, często potrzebne naszym czytelnikom przy realizacji własnych projektów badawczych. Równie bogate zasoby otwarte posiada biblioteka Swiss Federal Institute of Technology z Zurychu. W prowadzonym przez nią repozytorium (e-collection ETH Institutional Repository 27 ) podobnie jak w MIT, znajdują się pełne teksty prac magisterskich i doktorskich studentów uczelni, artykuły z czasopism, prei postprinty, materiały konferencyjne i wiele innych. Ważnym atutem tego repozytorium jest możliwość przeszukiwania i korzystania ze zbiorów za pośrednictwem głównego katalogu bibliotecznego NEBIS, bez konieczności stosowania innych narzędzi wyszukiwawczych. Strona biblioteki odsyła również do imponującego zestawu linków tzw. e-produktów (e-products) podzielonych na bazy, czasopisma i książki elektroniczne. W każdym zestawie znajduje się odsyłacz do zasobów otwartych w tym np. do pełnotekstowych czasopism (Acta Biochimica Polonica, Australian Journal of Physics i in.) czy książek (w tym przede wszystkim materiałów konferencyjnych np. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science). Odkrycie w sieci w/wym. otwartych zasobów bibliotek/instytucji polskich i zagranicznych było najczęściej wynikiem konieczności przeszukania konkretnych zbiorów w celu odnalezienia tam zamówionej przez czytelnika BG PW publikacji (np. rozprawy doktorskiej obronionej na danej uczelni) i potrzebą jej sprowadzenia. Dotarcie za pomocą kilku kliknięć do pełnego tekstu poszukiwanego materiału i przesłanie czytelnikowi informacji, że dokument jest dostępny natychmiast, to ogromna satysfakcja dla obu zaangażowanych stron. Jak wynika z powyższego przeglądu stron www bibliotek uczelni technicznych, oferta otwartych zasobów cyfrowych dla nauki i edukacji jest naprawdę obszerna trzeba tylko umieć je odnaleźć, zgromadzić i promować wśród czytelników szczególnie wśród kadry naukowej polskich uczelni, ciągle dość niechętnej udostępnianiu własnego dorobku naukowego w otwartym dostępie. Bibliotekarze, a szczególnie pracownicy wypożyczalni międzybibliotecznej (nie tylko BG PW), realizując zamówienia pracowników naukowych, studentów i doktorantów w oparciu o elektroniczne źródła otwarte (kiedy czytelnik otrzymuje publikację szybko i za darmo) mają znakomity pretekst do propagowania tej idei. Bibliografia [1] Bednarek-Michalska, B. Wolny dostęp do informacji i wiedzy czy wykluczenie edukacyjne? W: Biuletyn EBIB [online]. 2005, vol. 63, nr 2 [dostęp 6 września 2008]. Dostępny w Internecie: < [2] Derfert-Wolf, L. Odkrywanie niewidzialnych zasobów sieci. W: E-LIS [online]. 11 lipiec 2007 [dostęp 6 września 2008]. Dostępny w Internecie: < /01/derfert_CPI>. 27 <

7 110 [3] Nahotko, M. Naukowe czasopisma elektroniczne. Warszawa: Wydawnictwo SBP, ISBN [4] Pamuła-Cieślak, N. Zjawisko Ukrytego Internetu rola bibliotek w upowszechnianiu jego zasobów. W: Biblioteki XXI wieku. Czy przetrwany? : II Konferencja Biblioteki Politechniki Łódzkiej. Łódź: Politechnika Łódzka, 2006, s