Problematyka zawarcia małŝeństwa: prawo kanoniczne oraz prawo państwowe Materiały opracowane na podstawie aktów prawnych oraz monografii P.M.

Transkrypt

1 Problematyka zawarcia małŝeństwa: prawo kanoniczne oraz prawo państwowe Materiały opracowane na podstawie aktów prawnych oraz monografii P.M. Gajda, Prawo małŝeńskie Kościoła Katolickiego, Tarnów 2005.

2 Istota małŝeństwa Prawo kanoniczne monogamia związek męŝczyzny i kobiety nierozerwalność moŝliwość stwierdzenia niewaŝności cel: wzajemne dobro małŝonków, płodność brak wewnętrznej akceptacji istotnych elementów małŝeństwa skutkuje niepowstaniem małŝeństwa moŝliwość separacji regulacja zaręczyn w Instrukcji Konferencji Episkopatu Polski z 1986 r. Polskie prawo państwowe monogamia związek męŝczyzny i kobiety moŝliwość rozwodu moŝliwość uniewaŝnienia cel: dobro rodziny, wzajemna pomoc (art. 23 KRO) brak analogicznego rozwiązania moŝliwość separacji brak regulacji dotyczących zaręczyn

3 Przesłanki zawarcia waŝnego małŝeństwa Prawo kanoniczne: brak przeszkód zrywających, brak wad oświadczenia woli, dochowanie wymogów formalnych związanych z procedurą Prawo państwowe: brak przesłanek negatywnych dotyczących nupturientów, brak wad oświadczeń woli, dochowanie wymogów formalnych związanych z procedurą

4 Istota przeszkody w prawie kanonicznym i jej źródła przeszkoda okoliczność dotycząca osoby, oświadczenia woli lub formy zawarcia małŝeństwa uniemoŝliwiająca zawarcie małŝeństwa waŝnie lub godziwie (P.M. Gajda, op. cit., s. 83) Przeszkody wg pochodzenia Prawo BoŜe Prawo ludzkie Prawo naturalne Prawo pozytywne Prawo kościelne Prawo cywilne

5 Dalsze podziały przeszkód w prawie kanonicznym Ze względu na moŝliwość udowodnienia: publiczne i tajne (dowodzenie odpowiednio w zakresie zewnętrznym i wewnętrznym) Pewne i wątpliwe w zakresie prawnym lub faktycznym (kan. 14 w przypadku wątpliwości prawnej ustawy nie obowiązują; w przypadku wątpliwości faktycznej co do prawa ludzkiego dyspensy zastrzeŝoną dla Stolicy Apostolskiej moŝe udzielić biskup ordynariusz, nie moŝna dyspensować w przypadku wątpliwości faktycznej prawa boŝego oprócz impotencji) Od których moŝna dyspensować, nie moŝna, nie zwykło się dyspensować Uprzednie i następcze Czasowe i trwałe Odpowiednikiem dyspensy w prawie polskim jest zgoda sądu (zob. KRO art. 6 par. 1; art. 10 par. 1)

6 Władza dyspensowania (1) P.M. Gajda, op. cit., s Biskup Rzymu: nie moŝe od prawa BoŜego, nie udziela w razie wątpliwości prawa naturalnego, nie zwykło się od celibatu biskupów, rzadko od celibatu prezbiterów; dyspensa za pośrednictwem Penitencjarii Rzymskiej (aspekt wewnętrzny) albo Kongregacji Rzymskich (aspekt zewnętrzny); wyłącznie on: przeszkoda święceń lub wieczystego ślubu publicznego czystości złoŝonego w instytucie zakonnym na prawie papieskim oraz występku małŝonkobójstwa Ordynariusz miejsca w zaleŝności od sytuacji: a) Zwykła wszystkie prawa kościelnego nie podlegające rezerwacji dla papieŝa; dla podwładnych i osób na tym terytorium b) Niebezpieczeństwo śmierci (aspekt zewnętrzny np. wojna i wewnętrzny choroba) dodatkowo od zachowania formy oraz wszystkich kościelnych oprócz święcenia prezbiteratu c) Wypadek naglący gdy wszystko przygotowane do ślubu i nie moŝna czekać na decyzję Stolicy Apostolskiej wszystkie przeszkody prawa kościelnego oprócz ślubu czystości oraz święceń prezbiteratu i diakonatu

7 Władza dyspensowania (2) Proboszcz i inni świadkowie kwalifikowani do asystowania przy zawarciu małŝeństwa: Władza spowiednika: 1. Niebezpieczeństwo śmierci: od formy kanonicznej i przeszkód prawa kościelnego oprócz święceń prezbiteratu w sytuacji, gdy kontakt z ordynariuszem jest moŝliwy tylko telefonicznie lub telegraficznie, wobec parafian i osób aktualnie przebywających 2. Przypadek naglący: tylko do przeszkód tajnych od formy kanonicznej i przeszkód prawa kościelnego oprócz święceń prezbiteratu, diakonatu i ślubu czystości 1. Niebezpieczeństwo śmierci od przeszkód prawa kościelnego tajnych w zakresie wewnętrznym sakramentalnym i poza sakramentalnym (poza spowiedzią) 2. Przypadek naglący: przeszkody tajne z zakresu prawa kościelnego oprócz ślubu czystości i świeceń

8 Okoliczności umoŝliwiające dyspensę (Instrukcja KEP z 1986, praktyka) konieczność przyczyny godziwej, słusznej i racjonalnej P.M. Gajda, op.cit., s Dobro duchowe narzeczonych 2. Dobro dziecka nienarodzonego 3. Wszystko przygotowane do ślubu (omnia parata ad nuptias) 4. UwaŜnienie małŝeństwa niewaŝnie zawartego 5. Niebezpieczeństwo zawarcia małŝeństwa niewaŝnego 6. Niebezpieczeństwa Ŝycia w konkubinacie 7. Ustanie publicznego konkubinatu 8. Zgoda między rodzinami 9. Podeszły wiek narzeczonych 10. Względy ekonomiczne

9 Przeszkody zrywające/wymogi podmiotowe w prawie polskim Prawo kanoniczne Przeszkoda wieku Impotencja - Istniejący węzeł małŝeński RóŜność religii (disparitus cultus) - Święcenia - Profesja zakonna - Uprowadzenie Występek małŝonkobójstwa - Pokrewieństwo Powinowactwo Przyzwoitość publiczna - Pokrewieństwo prawne Pokrewieństwo duchowe - Polskie prawo państwowe Przeszkoda wieku Istniejący węzeł małŝeński Uprowadzenie moŝe być rozpatrywane w ramach wad konsensusu Pokrewieństwo Powinowactwo Pokrewieństwo prawne Ubezwłasnowolnienie całkowite

10 Przeszkoda wieku Prawo kanoniczne Przeszkoda czasowa KPK: 14 lat dziewczyna, 16 lat chłopak regulacja prawa kościelnego Instrukcja KEP: 18 lat oboje regulacja prawa kościelnego moŝliwość dyspensowania do wieku odpowiednio 12 i 14 lat, poniŝej nie moŝna zakaz z prawa BoŜego naturalnego UwaŜnienie niewaŝnego małŝeństwa wymaga ponowienia zgody małŝeńskiej Prawo polskie Przeszkoda czasowa Wymóg 18 lat Sąd rodzinny moŝe wydać zgodę na małŝeństwo kobiety 16-letniej (art. 10 par. 1 KRO) MałŜeństwo istnieje, małŝonek moŝe Ŝądać uniewaŝnienia małŝeństwa zanim osiągnie wymagany wiek (art. 10 par. 2,3)

11 Przeszkody impotencji i bigamii Impotencja: uprzednia, trwała i pewna; względna (wobec konkretnej osoby) albo absolutna, fizyczna lub psychiczna; podstawą prawo BoŜe naturalne Istniejący węzeł małŝeński: prawo państwowe art. 13 par. 1 KRO: Nie moŝe zawrzeć małŝeństwa, kto juŝ pozostaje w związku małŝeńskim; prawo kanoniczne: pochodzenia prawa BoŜego pozytywnego (Mt 19,6); zakaz istnieje takŝe w przypadku wątpliwym; uznanie w prawie kanonicznym małŝeństw zawartych w wybranych wyznaniach chrześcijańskich; konieczność zgłoszenia się do biskupa ordynariusza w przypadku wcześniejszego małŝeństwa cywilnego (które uległo rozpadowi) z inną osobą w związku z moŝliwością uznania tego małŝeństwa na gruncie prawa kanonicznego na mocy uwaŝnienia w związku lub formy nadzwyczajnej (P. Gajda, op. cit, s. 104); przeszkodą jest takŝe małŝeństwo waŝnie zawarte ale niedopełnione (tu wymóg dyspensy od papieŝa); inne dyspensy: przywilej Pawłowy (osoba nowo ochrzczona moŝe opuścić dotychczasowego nieochrzczonego małŝonka, jeśli ten utrudnia wspólne Ŝycie w związku z konwersją) oraz przywilej Piotrowy (w przypadku poligamii i poliandrii moŝliwość związania się z jedną osobą spośród dotychczasowych małŝonków)

12 Przeszkoda róŝnej religii, święceń, publicznego ślubu czystości MałŜeństwo katolika z osobą nieochrzczoną albo apostatą (odejście od Kościoła formalnie albo nieformalnie ale praktycznie i publicznie); z prawa ludzkiego podlega dyspensowaniu Przeszkoda święceń charakter publiczny, prawa kościelnego i podlega dyspensowaniu; w sytuacji zwykłej dyspensuje papieŝ Przeszkoda ślubu czystości złoŝonego w publicznie i wieczyście w instytucie zakonnym na prawie papieskim lub diecezjalnym z prawa kościelnego, podlega dyspensowaniu; w sytuacji zwykłej dyspensuje papieŝ

13 Przeszkody uprowadzenia i małŝonkobójstwa Uprowadzenie: przeszkoda prawa kościelnego, dyspensuje tylko uprowadzona/y. Na gruncie prawa państwowego (KRO) sytuacja ta moŝe być rozpatrywana na gruncie wadliwości oświadczenia woli problem syndromu sztokholmskiego MałŜonkobójstwo: przeszkoda prawa kościelnego, w sytuacji zwykłej dyspensuje tylko papieŝ; przesłanki: celem zabójstwa zawarcie nowego związku małŝeńskiego, udział w przestępstwie rozumiany szeroko (sprawstwo, pomocnictwo i in.)

14 Przeszkoda pokrewieństwa Prawo kanoniczne Bezwzględny zakaz w linii prostej prawo BoŜe naturalne Bezwzględny zakaz drugi stopień w linii bocznej prawo BoŜe naturalne [rodzeństwo] Zakaz z prawa kościelnego: trzeci i czwarty stopień Prawo państwowe Bezwzględny zakaz w linii prostej Bezwzględny zakaz drugi stopień w linii bocznej Brak wymaganego zezwolenia sądu Przeszkoda pokrewieństwa nie zwielokrotnia się

15 Przeszkoda powinowactwa, przyzwoitości publicznej Powinowactwo związek z rodziną małŝeństwo; KPK: zakaz w linii prostej: ojczym i pasierbica, macocha i pasierb, teść i synowa, teściowa i zięć [naturalnie zakaz obowiązuje takŝe w sytuacji, gdy małŝonek umarł]; przeszkoda prawa kościelnego; KRO art. 14 par. 1 reguluje analogicznie, moŝliwe jest zezwolenie sądu Przeszkoda przyzwoitości publicznej zakaz wiązania się z spokrewnionym w pierwszym stopniu linii prostej z osobą, z którą dotychczas pozostawano w konkubinacie trwałym i notorycznym; przeszkoda prawa kościelnego

16 Przeszkoda pokrewieństwa prawnego; w KKKW ponadto przeszkoda pokrewieństwa duchowego P.M. Gajda, op.cit., s Adoptio naturam imitatur; prawo kanoniczne uwzględnia państwowy porządek prawny; zakaz zawarcia małŝeństwa dla: przysposabiający i jego wstępni i zstępni z osobą przysposobioną oraz rodzeństwo wynikające z adopcji ; ustanie przeszkody na mocy dyspensy albo ustania przysposobienia zgodnie z procedura prawa polskiego; w KRO zakaz bezwzględny (bez moŝliwości uzyskania zezwolenia sądowego) pomiędzy przysposobionym i przysposabiającym Pokrewieństwo duchowe (tylko w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich): między chrzestnym a osobą ochrzczoną i jej rodzicami

17 Wymogi i wady konsensusu małŝeńskiego w KPK P.M. Gajda, op. cit, s consensus facit nuptias konsensus tworzy małŝeństwo wymogiem waŝnego konsensusu jest wiedza na temat istotnych cech małŝeństwa, jej brak pociąga za sobą niewaŝność oświadczenia woli Wady konsensusu: 1. Brak wystarczającego uŝywania rozumu 2. Brak wiedzy na temat istotnych przymiotów małŝeństwa 3. Psychiczna niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małŝeńskich 4. Błąd i podstęp 5. Zgoda pozorna 6. Zgoda warunkowa 7. Przymus i bojaźń

18 Brak wystarczającego używania rozumu KPK: Brak wystarczającego uŝywania rozumu przyczynami mogą być: niedorozwój psychiczny, choroba psychiczna w momencie oświadczenia woli; takŝe chwilowa niemoŝność uŝywania rozumu, np. Pozostawanie pod wpływem alkoholu, narkotyków etc. KRO: art. 11, 12 i 15: nie moŝe zawrzeć małŝeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, dotknięta chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym, chyba Ŝe stan nie zagraŝa małŝeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i osoba nie została ubezwłasnowolniona całkowicie to sąd moŝe udzielić zgody; małŝeństwo moŝe być uniewaŝnione, jeśli osoba w chwili oświadczenia woli znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyraŝenie woli

19 Brak wiedzy na temat istotnych przymiotów małżeństwa KPK: brak wiedzy na temat istotnych przymiotów małŝeństwa dotyczy świadomości istotnych praw i obowiązków; wg judykatury naleŝą tutaj (P.M. Gajda, op. cit., s ): 1) Obowiązki dotyczące realizacji dobra małŝonków (wierność, poŝycie intymne na ludzi sposób, nierozerwalność, pielęgnowanie wspólnego Ŝycia, pomoc wzajemna, przyczynianie się do wspólnego dobra, dąŝenie do świętości) 2) Obowiązki w zakresie płodności i wychowania potomstwa Konieczne jest przeciętne rozeznanie co do powagi i znaczenia tych praw i obowiązków małŝeńskich. Jeśli nupturient w swej lekkomyślności, psychicznie lub moralnie niedojrzały nie przywiązuje Ŝadnej wagi do tych praw i obowiązków, małŝeństwo będzie nie waŝne.

20 Psychiczna, obiektywna niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małŝeńskich prawo kanoniczne Przykłady z judykatury i jurysprudencji prawa kanonicznego: - źródła niszczenia osobowości, np. psychopatia, powaŝny stopień psychicznej niedojrzałości, skrajny egoizm, uzaleŝnienie od alkoholu i narkotyków, uzaleŝnienie od rodziców, zwłaszcza od matki - Płaszczyzna seksualna: homoseksualizm, nadpobudliwość seksualna, nimfomania, satyrianizm, masochizm, transseksualizm po zmianie płci, osoby chore na AIDS

21 Błąd, podstęp, symulacja Błąd co do osoby narzeczonego (takŝe KRO art. 15 par. 1, 2, przesłanka umoŝliwia uniewaŝnienie małŝestwa) albo istotnego przymiotu np. płodność, albo istotnego przymiotu małŝeństwa np. nierozerwalność (KPK); Podstęp jako świadome wprowadzenie w błąd co do przymiotu swojej osoby (np. zatajenie narkomani, alkoholizmu, ciąŝy z inną osobą, powaŝnego obciąŝenia natury moralnej, powaŝnych długów, kradzieŝy, przekonań religijnych, chorób, zwyczajowych zachowań) Symulacja wykluczenie woli zawarcia małŝeństwa lub jednego z istotnych przymiotów małŝeństwa (np. wykluczenie potomstwa, zastrzeŝenie aktów seksualnych z osobą trzecią, odrzucenie sakramentalności)

22 Zgoda warunkowa, przymus i bojaźń P.M. Gajda, op. cit., s Zgoda warunkowa zakaz dołoŝenia warunku jako zdarzenia przyszłego niepewnego; moŝliwość dołoŝenia warunku dotyczącego zjawiska w teraźniejszości lub przeszłości, co do którego brak pewności jest dołączany w formie pisemnej za zgodą biskupa ordynariusza; brak w KRO KPK: przymus fizyczny (zawsze powoduje niewaŝność czynności prawnych) i moralny, następstwem p. moralnego jest bojaźń; małŝeństwo nie istnieje, jeśli bojaźń jest cięŝka bezwzględnie (obiektywnie, np. szantaŝ zamordowania osoby bliskiej) lub względnie (subiektywnie, np. szantaŝ zerwaniem więzi rodzinnych, zaleŝnie od wraŝliwości), ma charakter zewnętrzny, a nupturient nie widzi innego rozwiązania jak zawarcie małŝeństwa; przymus nie musi mieć na celu wymuszenie małŝeństwa, lecz ono okazuje się jedynym rozwiązaniem do uniknięcia niebezpieczeństwa

23 Forma zawarcia małŝeństwa Zawarcie osobiście lub przez pełnomocnika (KPK, KRO) KPK: forma zwyczajna kanoniczna: wobec 2 świadków zwykłych i 1 kwalifikowanego, w świątyni lub innym wyznaczonym do tego miejscu; jest wymagana dla waŝności, w przypadku zawarcia małŝeństwa z osobą niekatolicką obrządku wschodniego konieczna jest tylko do godziwości; moŝliwość dyspensowania od formy kanonicznej katolików przez biskupa ordynariusza tylko w niebezpieczeństwie śmierci Świadek kwalifikowany: proboszcz lub osoba przez niego wskazana na zasadzie licencji w pojedynczym przypadku ustnie, dla większej ilości przypadków delegacją pisemną Forma specjalna: w niebezpieczeństwie śmierci lub gdy w ciągu miesiąca nie będzie mógł przybyć świadek kwalifikowany; wystarczy 3 świadków zwykłych, w skrajnych przypadkach takŝe mniej

24 MałŜeństwo wyznaniowe ze skutkami cywilnymi Procedura zgodnie z KRO elementy niezbędne: 1. Pobranie w USC zaświadczenia o braku przeszkód w prawie polskim do zawarcia małŝeństwa; jest waŝne 3 miesiące 2. Oświadczenie woli przez nupturientów podczas wyznaniowego obrzędu małŝeństwa 3. Sporządzenie protokołu przez świadka kwalifikowanego, podpisy nupturientów i wszystkich świadków 4. Dostarczenie protokołu i zaświadczenia kierownikowi właściwego USC przez duchownego w ciągu 5 dni roboczych (takŝe nadanie pocztą) 5. Sporządzenie przez kierownika USC aktu małŝeństwa MoŜliwość uniewaŝnienia w prawie polskim (P.M. Gajda, op. cit., s. 189) a) Gdy nupturient był w stanie wyłączającym świadome wyraŝenie woli b) Pod wpływem błędu co do toŝsamości drugiej osoby c) Pod wpływem bezprawnej groźby budzącej obawę powaŝnego niebezpieczeństwa osobistego nupturienta lub innej osoby

25 MałŜeństwa mieszane, zawarte tajnie, rozłączenie małŝonków w KPK, separacja MałŜeństwa mieszane i im podobne, konieczna dyspensa, zwolnienie od formy kanonicznej równieŝ konieczna dyspensa MałŜeństwo tajne za zgodą biskupa ordynariusza, zobowiązanie dochowania tajemnicy: ordynariusz miejsca, asystujący, świadkowie, małŝonkowie Rozłączenie małŝonków: rozwiązanie węzła małŝeństwa niedopełnionego, przywilej Piotrowy (wyłączna jurysdykcja papieŝa) i przywilej Pawłowy (mocą nowego małŝeństwa) czyli rozwiązanie małŝeństwa na korzyść wiary Separacja dozgonna albo czasowa; podstawy: cudzołóstwo (traci się to prawo gdy współmałŝonek darował wyraźnie lub milcząco winę, zgodził się na cudzołóstwo, stał się przyczyną cudzołóstwa, sam równieŝ popełnił cudzołóstwo); kan par. 1: Jeśli jedno ze współmałŝonków stanowi źródło powaŝnego niebezpieczeństwa dla duszy lub ciała drugiej strony albo dla potomstwa, lub w inny sposób czyni zbyt trudnym Ŝycie wspólne, tym samym daje drugiej stronie zgodną z prawem przyczynę odejścia, bądź na mocy dekretu ordynariusza miejsca, bądź teŝ gdy niebezpieczeństwo jest bezpośrednie, własną powagą (nietolerancja, naraŝenie na utratę wiary, brutalność, atmosfera nie do wytrzymania, niebezpieczeństwo fizyczne, uniemoŝliwianie wspólnego Ŝycia wygórowanymi potrzebami, niewłaściwym dysponowaniem środkami majatkowymi; P.M. Gajda, op. cit., s. 249)

26 UwaŜnienie małŝeństwa UwaŜnienie akt prawny, mocą którego małŝeństwo niewaŝnie zawarte zostaje uprawomocnione (uwaŝnione), czyli staje się waŝnym związkiem małŝeńskim (P.M. Gajda, op. cit., s. 258) UwaŜnienie zwykłe usuniecie przeszkody i uproszczone ponowienie zgody małŝeńskiej (w przypadkach przeszkody zrywającej, wady konsensusu, wady formy kanonicznej) UwaŜnienie nadzwyczajne usuniecie przeszkody oraz udzielenie dyspensy od ponownego wyraŝenia zgody, której trwanie się suponuje (P.M. Gajda, op. cit., s. 259, 264) 1. Gdy nie moŝna nakłonić do ponowienia zgody, nawet jednej ze stron 2. Globalne uwaŝnienie małŝeństw 3. NiewaŜność spowodowana niezachowaniem przepisów kościelnych