Załącznik nr 2a. Autoreferat przedstawiający opis dorobku i osiągnięć naukowych (w języku polskim)

Transkrypt

1 Załącznik nr 2a. Autoreferat przedstawiający opis dorobku i osiągnięć naukowych (w języku polskim) Strona 1 z 45

2 Spis treści 1. Imię, nazwisko, dane kontaktowe Posiadane dyplomy i stopnie naukowe Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych Wskazanie osiągnięcia wynikającego z ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki Tytuł, autor, rok wydania, nazwa wydawnictwa, recenzenci wydawniczy osiągnięcia naukowego Omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania Cel naukowy Wyniki Potencjalne wykorzystanie wyników pracy Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych Publikacje naukowe Udział i kierowanie projektami badawczymi Wykonane ekspertyzy Uczestnictwo w kongresach, konferencjach i seminariach naukowych Omówienie osiągnięć dydaktyczno-organizacyjnych, współpracy z towarzystwami naukowymi i innymi organizacjami, staży oraz działalności popularyzującej naukę Osiągnięcia dydaktyczne, opieka naukowa nad studentami lub doktorantami wraz z wykazem przewodów doktorskich Działalność organizacyjna Współpraca z towarzystwami naukowymi w kraju i za granicą Odbyte staże krajowe lub zagraniczne w ośrodkach naukowych lub akademickich Działalność popularyzująca naukę Strona 2 z 45

3 1. Imię, nazwisko, dane kontaktowe Daniel Mider tel. kom.: Posiadane dyplomy i stopnie naukowe 2008 Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski, stopień naukowy doktora nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce (summa cum laude) na podstawie dysertacji Formy partycypacji politycznej w Internecie napisanej pod kierunkiem dr. hab. Jana Błuszkowskiego, prof. UW; 2003 Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski, tytuł zawodowy magistra w zakresie nauk politycznych (studia ukończone z wyróżnieniem), specjalność: marketing polityczny, na podstawie pracy magisterskiej Wpływ prawa wyborczego na kształt i funkcjonowanie systemu partyjnego Federacji Rosyjskiej napisanej pod kierunkiem dr hab. Grażyny Ulickiej, prof. UW. Kształcenie realizowane w toku Indywidualnego Toku Studiów (przedmioty fakultatywne zaliczane m.in. na Wydziale Historii, Wydziale Filologii Polskiej, Wydziale Nauk Ekonomicznych oraz Politechnice Warszawskiej). 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych 2010 adiunkt w Zakładzie Socjologii i Psychologii Polityki, Instytut Nauk Politycznych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego (od 1 września 2016 roku Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych), 2008 asystent w Zakładzie Socjologii i Psychologii Polityki, INP, WDINP UW, 2003 studia doktoranckie dzienne w WDINP UW. Strona 3 z 45

4 4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki Tytuł, autor, rok wydania, nazwa wydawnictwa, recenzenci wydawniczy osiągnięcia naukowego Daniel Mider, Polacy wobec przemocy politycznej. Studium typów postaw i ocen moralnych, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2017, ss. 538 Recenzenci wydawniczy: dr hab. Tadeusz Klementewicz, prof. UW, dr hab. Zbigniew Siemiątkowski 4.2. Omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania Problematykę osiągnięcia naukowego referuję w trzech następujących częściach. Po pierwsze, prezentuję cel naukowy postawiony w pracy, wyjaśniam przesłanki jej podjęcia, określam jej tożsamość dyscyplinową, jednocześnie wskazując źródła oraz charakteryzując metodologię podjętych badań. W dalszej kolejności relacjonuję w formie streszczenia uzyskane wyniki. Ostatnia część zawiera refleksję nad potencjalnym wykorzystaniem wyników podjętych prac badawczych Cel naukowy W pracy Polacy wobec przemocy politycznej. Studium typów postaw i ocen moralnych podjąłem refleksję nad kryteriami i sposobami oceny specyficznej i niejednorodnej, lecz nieodmiennie budzącej grozę i awersję sfery ludzkiej aktywności: przemocy politycznej. Postawiłem pytanie o kondycję moralną Polaków w zakresie percepcji i ocen tego fenomenu. Przesłanki podjęcia badania ocen moralnych przemocy politycznej były wielorakie. W pierwszej kolejności był to motyw klasyczny, lecz niewystarczający: scire propter ipsum scire, wynikający z obiektywnego stanu niewiedzy, a więc pobudek poznawczych. Za najważniejszy argument uzasadniający wybór tematu uznaję przesłanki praktyczne na obszarze bezpieczeństwa wewnętrznego. Jako trzecie z uzasadnień wypada podać również aktualność problemu przemocy politycznej. Jako pierwszą z przesłanek podjęcia refleksji nad zagadnieniami na styku przemocy politycznej i moralności wskazano obiektywny stan niewiedzy. Przemoc polityczna stanowi fenomen wciąż niezrozumiały, formułowane są zarówno w polskiej, jak i zagranicznej literaturze przedmiotu oskarżenia, że uczyniono zeń tematykę tabu, a jej problem świadomie pomi- 1 Dz. U r. poz. 882 ze zm. w Dz. U. z 2016 r. poz. 1311, art. 16 ust. 2, 14 marca 2003 r. Strona 4 z 45

5 ja się i tłumi, dostrzega się wręcz autocenzurę uczonych. Widoczny jest także niedostatek pogłębionej refleksji nad fenomenem styku zjawisk moralnych i przemocy politycznej, zaś w publikacjach na ten temat dominują zagadnienia normatywne. Ponadto ocena polityki w kategoriach moralnych często pomija w badaniach ważną grupę podmiotów zwykłych ludzi. Ich opinie, postawy, motywy moralne, poglądy o dopuszczalności lub braku akceptacji określonych działań politycznych nie są często podejmowane jako problem badawczy. Zwraca się również uwagę na niedostatek solidnej podbudowy teoretycznej na gruncie nauk politycznych; zagadnienia na styku moralności i przemocy są istotnie intensywniej eksplorowane przez filozofów i publicystów. Zidentyfikowana na podstawie studiów literatury przedmiotu luka wydała się warta uzupełnienia w zakresie nadania spoistości dwóm perspektywom: politologicznej w zakresie badań nad przemocą oraz namysłu nad moralnością w zakresie socjologii moralności. Wysiłek miał charakter teoriopoznawczy i obejmował w pierwszej kolejności opracowanie w toku przeglądu definicji zastanych i analiz terminologicznych definicji sprawozdawczych, regulujących lub regulująco-projektujących licznych pojęć cząstkowych z zakresu przemocy politycznej, jak również samego pojęcia przemocy politycznej. Konieczne stały się również poszukiwania i refleksja nad nadaniem badanym zagadnieniom sensu empirycznego, doborem wskaźników, a następnie zaprojektowaniem postępowania badawczego. W efekcie tych analiz skonstruowano narzędzia badawcze stanowiące zarówno uzupełnienia, jak i modyfikacje klasycznych narzędzi empirycznych ilościowych i jakościowych. Wskazany jako przesłanka podjęcia badań cel poznawczy miał również, obok teoriopoznawczego i metodologicznego inny, ważki wymiar chciano dać odpowiedź na pytanie o kondycję moralną współczesnych Polaków. Istotny kontekst stanowią trzy następujące zjawiska, które można rozpatrywać jako antagonistyczne lub przynajmniej generujące krzyżujące się presje. Po pierwsze, doświadczamy w szeroko pojętej kulturze zachodnioeuropejskiej konsekwentnej socjalizacji zdecydowanie rugującej przemoc, w tym przemoc polityczną, ze wszystkich przejawów życia społecznego i politycznego. Forsowane jest przekonanie, mające status wartości etycznej, że nie jest ona dopuszczalna jako reakcja społeczna niezależnie od przyczyny. Przemoc polityczna rugowana jest również ze sfery języka. Po wtóre, kultura popularna konstruuje trend przeciwstawny, epatując przemocą: przemysł informacyjny i rozrywkowy żyje brutalnością, w tym przemocą polityczną, dla przemocy i z przemocy; media masowe ekscytują konsumentów tym zjawiskiem, normalizują je i wirtualizują, czyniąc powszechnym, a przez to być może akceptowalnym. Po trzecie, w historii Polski silnie zaznacza się przemoc polityczna w różnorakich przejawach: jesteśmy zarówno jej ofiarami, jak Strona 5 z 45

6 też sprawcami. Liczne jej akty tkwią w naszej świadomości społecznej, a na płaszczyźnie edukacji i wychowania trwa dostrzegalna socjalizacja polityczna Polaków do przemocy. W kontekście historycznym narosły liczne stereotypy i autostereotypy Polaka i polskości związane z przemocą polityczną, szczególnie o charakterze narodowowyzwoleńczym. Istotnym motywem podjęcia tematyki ocen moralnych przemocy politycznej były również kwestie związane z bezpieczeństwem narodowym. Oceny i postawy moralne wobec przemocy politycznej stanowią wskaźnik postaw anomicznych, jak bunt, innowacja, wycofanie, których nosiciele potencjalnie mogą dezorganizująco oddziaływać na funkcjonowanie organizmów społecznych i politycznych. Podjęte badania miały uczynić możliwym wskazanie socjodemograficznych i psychograficznych korelatów wyższego niż przeciętne przyzwolenia dla zjawiska przemocy politycznej. Aktualność problemu również stała się przesłanką jego wyboru. W pierwszej dekadzie XXI wieku przemoc polityczna zyskała nową jakość wraz z atakiem terrorystycznym na World Trade Center i Pentagon 11 września 2001 roku oraz ogłoszoną w jego efekcie i trwającą do chwili obecnej globalną wojną z terroryzmem. Wydarzenia te trwale zdeterminowały strategię polityki międzynarodowej. Nie bez znaczenia są również zjawiska lokalne: wśród polskiej młodzieży odnotowujemy wzrost sympatii dla idei prawicowych w szczególności w oprawie nacjonalistycznej, a także libertariańskiej (prawica ekonomiczna); pojawiają się też symptomy silnej polaryzacji polskiego społeczeństwa na osi Prawo i Sprawiedliwość versus Platforma Obywatelska (i inne ugrupowania opozycyjne). Zasadniczym celem podjętych wysiłków badawczych stało się pytanie o kondycję moralną Polaków w zakresie percepcji i ocen aktów przemocy politycznej. Problem badawczy podjęty w pracy można zatem sformułować w sposób następujący, czyniąc zadość wymogom klasycznym i podając go w postaci zdania pytającego: Jaki status ontologiczny posiada przemoc polityczna w systemie ocen moralnych współczesnych Polaków? Użyte pojęcie status ontologiczny oznacza, iż zogniskowano wysiłki poznawcze na próbie odpowiedzi czy coś jest i w jaki sposób jest, a więc, jaki jest sposób istnienia przemocy politycznej w systemie ocen moralnych: czy oceny moralne zależne są od kontekstu i zjawisk zewnętrznych, zmieniając się pod ich wpływem, czy też mają one charakter suwerenny, samodzielny i niezależny od czynników zewnętrznych. Równie ważne stało się uzyskanie odpowiedzi na pytanie, jaka jest ich struktura i jak są one konstruowane. Założono, Strona 6 z 45

7 że treści systemu osądów moralnych będą zawierać się pomiędzy kryteriami oceny moralnej dyktowanymi przez wartości humanitarne i pacyfistyczne płynącymi ze współczesnej kultury europejskiej, a kryteriami czerpanymi z polskich tradycji narodowowyzwoleńczych, gdzie dopuszcza się, a nawet gloryfikuje przemoc polityczną podejmowaną w imię wolności politycznej lub zbiorowej samoobrony. Założono, że konstrukt ocen moralnych może być amalgamatem lub konglomeratem wartości indukowanych przez obie te kategorie. Uszczegółowienie postawionego problemu badawczego w formie czterech aspektów nadało im określony, szczegółowy sens empiryczny, jednocześnie definiując cząstkowe cele badawcze. W każdym z poniższych aspektów sformułowano wiązki hipotez o charakterze niekierunkowym, jakich używa się na nieznanym obszarze badawczym w celach eksploracyjnych. Aspekt deskryptywny: typologia postaw Polaków wobec przemocy politycznej. W badaniach o charakterze eksploracyjnym refleksja rozpoczyna się od całościowego spojrzenia na przedmiot badań. Postawiono zatem pytania: Jaka jest ogólna ocena moralna przemocy politycznej przez Polaków? Czy są skłonni ją akceptować pod pewnymi warunkami, czy też ją odrzucają? Jakie są granice jej stosowania? Oceny te, hipotetycznie mogą rozciągać się od postaw pacyfistycznych, a więc arbitralnej negacji przemocy politycznej z każdego powodu, aż do jej gloryfikacji, postrzegania jako koniecznego narzędzia osiągnięcia postępu, sprawiedliwości czy wolności. Założono, że pomiar zgeneralizowanych ocen moralnych przemocy politycznej przez Polaków umożliwi ich segmentację według kryterium oceny tego zjawiska, a także pozwoli na określenie, czy mamy do czynienia z monomorfizmem, a więc jednolitym konstruktem moralnym i spójnością ocen moralnych w całym społeczeństwie, czy też polimorfizmem, a więc ambiwalencją ocen moralnych (wieloma moralnościami) Polaków wobec zjawiska przemocy politycznej. Ważne wydało się określenie, czy zgeneralizowane oceny przemocy politycznej korelują z kategoriami socjodemograficznymi i psychograficznymi. Idea równoległego istnienia wielu moralności, zarówno w ujęciu podmiotowym (każda grupa lub nawet jednostka może reprezentować różne orientacje), jak też przedmiotowym (stosowanie różnych miar moralnych dla sprawowanych różnych ról społecznych) należy do samej Marii Ossowskiej, która jeden z rozdziałów Podstaw nauk o moralności zatytułowała wprost: Niespójność naszej fizjonomii moralnej. Moralność czy moralności? Aspekt strukturalny: hierarchia ocen moralnych przemocy politycznej. Wskazano trzy następujące hipotezy niekierunkowe odnoszące się do rozstrzygania dylematów moralnych użycia przemocy politycznej. Po pierwsze, kontekst aktu przemocy kształtuje jego oce- Strona 7 z 45

8 nę, a w szczególności: poziom akceptacji otoczenia społecznego dla określonych działań z użyciem przemocy (aprobata versus dezaprobata opinii publicznej), ich zgodność z prawem, fakt otrzymania polecenia służbowego lub rozkaz ich dokonania, motyw ich podjęcia (działania pro publico bono, bądź dla partykularnej korzyści). Po drugie, założono, że istotną zmienną dla rozstrzygania dylematów moralnych mogą być wartości, w których obronie lub walce o nie dokonywany jest akt przemocy politycznej. Ludzie mogą być skłonni usprawiedliwiać lub potępiać akt przemocy politycznej w zależności od bodźca, który ją sprowokował. Na przykład: Czy przemoc zastosowano prewencyjnie, czy też w sytuacji faktycznego i bezpośredniego zagrożenia? Czy przemoc dokonana została w odpowiedzi na przemoc, czy jest kontrą na działanie niebędące przemocą? Po trzecie, założono, że znaczenie dla oceny moralnej aktu przemocy może mieć sam rodzaj dokonanego aktu, a zatem czy jest to przemoc polityczna czy kryminalna, indywidualna czy zbiorowa, wobec swoich czy obcych, dokonywana przez pośredników czy osobiście. Przypuszczano, iż każdy taki czynnik może prowadzić do podwyższenia lub obniżenia tolerancji moralnej aktu przemocy przy cæteris paribus. Celem tak sformułowanych hipotez badawczych była nadzieja uzyskania hierarchicznie uporządkowanej listy aktów przemocy politycznej pod względem ich stopnia akceptacji/potępienia. Jednocześnie chciano otrzymać odpowiedź na pytanie, czy hierarchia ta ma walor spójności oraz jednolitości (jedna czy wiele hierarchii?) oraz w jaki sposób i czy różnią się pod tym względem grupy o odmiennych parametrach psychograficznych i socjodemograficznych. Aspekt przyczynowy (kauzalny): stymulatory (induktory) przemocy politycznej. W ramach tego aspektu postawiono pytanie o aksjonormatywne uwarunkowania przemocy politycznej, co należy rozumieć jako próbę systematycznego rozpoznania czynników sprawiających, że przemoc polityczna wydaje się moralnie uzasadniona, a nawet konieczna. Na podstawie studiów literatury przedmiotu wyodrębniono cztery takie grupy czynników. Pierwszą grupą czynników, jest zagrożenie tak zwanych wartości witalnych (własnego życia i zdrowia oraz życia i zdrowia bliskich). Po wtóre, są to wartości o charakterze ekonomicznym (między innymi: podniesienie danin na rzecz państwa w stopniu przekraczającym możliwości finansowe płatnika, wstrzymania świadczeń w postaci emerytur, rent lub pensji pracującym w sektorze publicznym, doprowadzenie do skrajnego ekonomicznego rozwarstwienia społeczeństwa). Trzecią grupą induktorów przemocy politycznej jest zagrożenie tak zwanych wartości kulturowych poprzez na przykład wprowadzenie zakazu praktykowania dotychczas wyznawanej religii, wzbronienie używania publicznie języka, gwary lub dialektu albo odmówienie Strona 8 z 45

9 i negatywne prawne sankcjonowanie swobody praktykowania swoich obyczajów lub tradycji. Jako stymulatory przemocy politycznej wskazano również obszerną listę tak zwanych wartości politycznych, a wśród nich: naruszenie wolności słowa, naruszenie prawa do prywatności, stowarzyszania się, udowodnione fałszerstwo wyborów, sięgnięcie po władzę przez ugrupowania faszystowskie, komunistyczne lub autorytarne, dopuszczenie do podziału terytorialnego państwa, nieuzasadnione doprowadzenie przez władze do wojny z innym państwem, udowodniona korupcja władzy, zrzeczenie się suwerenności Polski, napaść lub okupacja Polski przez inne państwo. Aspekt hermeneutyczny: moralne legitymizowanie przemocy politycznej. Ten aspekt ocen moralnych przemocy charakteryzuje następujące pytanie badawcze: Czy i jakimi argumentami, konstrukcjami myślowymi posługują się Polacy w uzasadnianiu zjawiska przemocy politycznej? Czy są to konstrukcje racjonalne, czy przeciwnie zdominowane przez komponent emocjonalny? Pytania wydały się o tyle istotne, że jako odpowiedź na nie można uzyskać informację, jakiego zestawu argumentacji należy dostarczyć jednostce, by była skłonna usprawiedliwić przemoc polityczną lub ją potępić. Podjęcie zagadnienia przemocy politycznej lokuje, zgodnie z klasyczną już refleksją Maxa Webera, prowadzone rozważania w głównym nurcie nauk o polityce. Z kolei zagadnienie moralności w tym postaw moralnych, ich anatomii, zarówno w kontekście mikro- jak i makrostrukturalnym, stopnia ich dogmatyzacji, hierarchii i form postaw moralnych przynależy i jest najlepiej zbadane na gruncie socjologii moralności, dostarczając niezbędnych pojęć, a także egzemplifikacji badań. Prace badawcze nad wyartykułowanymi wyżej aspektami zjawiska przemocy politycznej zostały ujęte w publikacji składającej się z wprowadzenia, sześciu rozdziałów oraz uwag końcowych, a także zamieszczonych online dziewięciu aneksów. W rozdziale pierwszym skupiono się na próbie nadania sensu teoretycznego pojęciu przemocy politycznej w toku przeglądu literatury współczesnej i historycznej literatury przedmiotu. Zidentyfikowano cztery grupy sposobów definiowania przemocy politycznej. Celem podjętych zabiegów badawczych było ustalenie, w jaki sposób manifestuje się przemoc, a więc w jakich typowych, historycznie ukształtowanych i odrębnych formach się ona przejawia. Wypracowanie kryteriów agregowania i porządkowania form przemocy politycznej wymagało przeglądu i ewaluacji funkcjonujących w literaturze przedmiotu schematów klasyfikacyjnych. Podjęte studia nad literaturą przedmiotu dostarczyły zróżnicowanych kryteriów kategoryzacji aktów przemocy, bowiem ich specyfika wynika nieodmiennie z bieżących potrzeb badaczy; brak jest Strona 9 z 45

10 wysiłków na rzecz stworzenia uniwersalnego systemu kategoryzacji aktów przemocy politycznej. W efekcie poczyniono próbę na rzecz skonstruowania własnego sposobu porządkowania tych zjawisk. Zaproponowano uniwersalne kryteria klasyfikacyjne aktów przemocy politycznej, jak również regulującą hierarchiczną definicję pojęcia przemocy politycznej. W następnej kolejności podjęto zabiegi na rzecz usystematyzowania i charakterystyki poszczególnych form przemocy politycznej, ze szczególnym uwzględnieniem polskich doświadczeń historycznych, w tym historii najnowszej determinujących pamięć historyczną Polaków, a pośrednio także ich oceny moralne poszczególnych aktów przemocy. Rozdział drugi rozpoczyna się od kompendium stanowiącego efekt wysiłków poznawczych zmierzających do identyfikacji metodologicznych i techniczno-organizacyjnych sposobów empirycznego badania związków moralności i przemocy w anglojęzycznej i rodzimej literaturze przedmiotu. Wiedza ta umożliwiła zaprojektowanie optymalnego procesu badawczego uwzględniającego słabości i mocne strony dotychczas prowadzonych projektów badawczych. Nacisk położono na przejrzystość postępowania badawczego w ostatniej części tekstu zamieszczono obszerne rozważania dotyczące wykorzystanych technik badawczych. W rozdziale znalazła się również zgodnie z wymogami i regułami sztuki analiza sformułowanej tezy, problematu badawczego oraz hipotez badawczych. W efekcie tego postępowania zaprojektowano całość struktury pracy. Pierwszy z rozdziałów empirycznych, a trzeci w kolejności, zawiera rozważania nad postawami Polaków wobec przemocy politycznej. Stworzono ramy analityczne w postaci kontinuum postaw wobec przemocy politycznej rozciągającego się od orientacji pacyfistycznej, poprzez orientację religijno-świadomościową, orientację pragmatyczno-racjonalną, orientację makiaweliczną, a skończywszy na orientacji radykalnej. Taki sposób rozumowania jako pierwszy zaproponował Stanisław Mocek, aczkolwiek schemat ów autorsko uzupełniłem o ostatnią z wymienionych orientacji: radykalną. Typologia ta posłużyła za narzędzie segmentacji postaw Polaków wobec przemocy politycznej. Przeprowadzona seria zabiegów umożliwiła prześledzenie czynników ryzyka wśród dorosłych Polaków, a w efekcie odpowiedź na pytanie, które z cech społecznych, ekonomicznych, psychicznych czy behawioralnych pozytywnie, a które negatywnie są współzmienne ze zjawiskiem pozytywnej oceny moralnej przemocy politycznej. W rozdziale czwartym postawiono pytanie o czynniki wpływające na oceny przemocy politycznej w różnych konfiguracjach i układach: zarówno szczegółowych (rozwiązywanie dylematów moralnych), jak też ogólnych (stopień aprobaty moralnej poszczególnych form Strona 10 z 45

11 przemocy politycznej). W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie wykorzystano elementy współczesnego, bogatego dorobku naukowego znajdującego się na przecięciu neuronauk, kognitywistyki, a także wybranych spostrzeżeń psychologów ewolucyjnych, etologów i prymatologów. Jako narzędzie heurystyczne posłużyły przede wszystkim eksperymenty myślowe, a konkretnie tak zwane dylematy moralne, to jest drobiazgowo zaplanowane hipotetyczne sytuacje problemowe, w których jednostka zmuszona jest wybierać pomiędzy wieloma (najczęściej dwoma) strategiami postępowania, z których każda ma konsekwencje moralne i wiąże się z wyrządzeniem fizycznej lub innej krzywdy (sprawienie bólu, spowodowanie śmierci). Dokonano również syntetycznego zestawienia ocen, uzyskując hierarchię aktów przemocy politycznej pod względem stopnia ich społecznej aprobaty. Przedostatni z rozdziałów zawiera efekty wysiłku systematycznego rozpoznania czynników sprawiających, iż przemoc wydaje się moralnie uzasadniona. Identyfikacja stymulatorów aprobaty przemocy politycznej umożliwiła stworzenie narzędzia badawczego, a w konsekwencji hierarchii aktywatorów przemocy, to jest rankingu takich sytuacji, w których Polacy przyznają moralny placet użyciu siły w polityce. W ostatnim z rozdziałów skupiono się na aspekcie hermeneutycznym, to jest technikach i sposobach moralnego legitymizowania przemocy politycznej. Wysiłki poznawcze skoncentrowano na próbie rozstrzygnięcia kwestii dotyczącej swoistej ekwilibrystyki moralnej Polaków lub inaczej taktyki regulowania wewnętrznych konfliktów moralnych. Dokonano ilościowej weryfikacji następujących taktyk samousprawiedliwiania zachowań: zniekształcanie związku między czynem a skutkami, fałszywe przedstawianie konsekwencji i pomniejszanie lub negowanie szkody, eufemistyczne określenia, deprecjonowanie, dehumanizowanie lub obwinianie ofiar, minimalizowanie krzywdy ofiary, porównania z bardziej nagannym zachowaniem, potępianie potępiających, uzasadnianie zachowania moralnymi celami i odwołaniem się do wyższych racji. Zakończenie zawiera syntezę i uogólnienie wyników przeprowadzonych badań ilościowych i jakościowych, zarówno w zestawieniu dla całej populacji, jak również charakterystyki poszczególnych grup, gdzie wykryto istotne różnice pomiędzy nimi a całością populacji badanej wieku, płci, poziomu wykształcenia, statusu materialnego, pozycji społecznozawodowej, typu miejsca zamieszkania, czy autoidentyfikacji politycznej na skali prawicalewica oraz stosunku do wiary religijnej. Podjęto również refleksję i wskazano luki badawcze, rozważając dalsze kierunki i obszary badań. Korzystając ze zwyczajowej dopuszczalności rozluźnienia rygoru naukowej ścisłości, w ostatniej części poczyniono próbę naszkicowania Strona 11 z 45

12 trendów możliwych przemian postaw w społeczeństwie polskim wobec przemocy politycznej. Narrację ujęto swobodnie w postaci ramowej oceny prawdopodobieństwa zaistnienia i charakterystyk pięciu scenariuszy przyszłości. Szkic ów nie pretenduje do miana naukowego i jest on uogólnionym, impresywnym i osobistym namysłem autora nad nierozerwalnym sprzężeniem natury ludzkiej i przemocy. Ostatnia z części pracy Aneksy została zamieszczona online na serwerze Wydawcy. Liczy ona 116 stron i zawiera wykorzystane narzędzia badawcze (ankiety, kwestionariusz oraz scenariusz), a także szczegółowe zestawienia tabelaryczne oraz komentarze. W pracy wykorzystano zarówno źródła pierwotne, jak i wtórne. Źródła wtórne stanowiły materiał dla rozważań teoretycznych niezbędnych we wstępnych etapach procesu badawczego, to jest sformułowania problemu badawczego, jego impostacji i eksplikacji, a następnie konceptualizacji i operacjonalizacji pojęć. Efekty tych wysiłków znajdują się w rozdziale pierwszym i drugim, a także otwierają każdy z kolejnych rozdziałów, gdzie dokonywana jest konceptualizacja danego cząstkowego obszaru badawczego. W tym sensie praca ma charakter teoretyczny. Korzystano przede wszystkim z artykułów naukowych, monografii, raportów analitycznych i ekspertyz. Nie unikano jednak źródeł o niższej randze, to jest referatów konferencyjnych, raportów analitycznych (w tym komercyjnych) oraz tekstów mających status szkicu (draft), a cytowanych na ogół wyłącznie za zgodą autora. Sięgano również do niepublikowanych prac promocyjnych zamieszczanych w bazach uczelni nieindeksowanych w Powierzchniowym Internecie (Profound Web). Istotne źródło stanowiła publicystyka polityczna: artykuły, felietony, reportaże, wywiady i polemiki. Założono, iż publicysta ze względu na swoją rolę społeczną reaguje szybciej, nie jest również ograniczony surowymi rygorami naukowości, a zatem śmielej rozważa podejmowane zagadnienia i problemy niż uczony akademicki. Wykorzystano zarówno prace klasyczne, jak i najnowsze, w tym również niepublikowane, to jest posiadające status draft lub forthcoming, co do których istnieje coraz bardziej powszechny zwyczaj zamieszczania w Internecie do dyskusji. Ważnym źródłem wiedzy okazał się Internet: coraz więcej zagranicznych wydawnictw naukowych oraz badaczy wykorzystuje wyłącznie to medium jako kanał publikacji i dystrybucji treści, rezygnując niekiedy zupełnie z tradycyjnej wersji papierowej. W pracy wykorzystano głównie źródła anglojęzyczne, a także polskojęzyczne; pojawiają się również prace niemieckojęzyczne, francuskojęzyczne i rosyjskojęzyczne. Wykorzystano źródła z zakresu politologii, psychologii, w tym psychologii społecznej, kognitywistyki i neuronauk, a także antropologii. Jako źródła pomocnicze posłużyły publikacje z zakresu metodologii badań empirycznych oraz statystyki. Strona 12 z 45

13 Rekonstrukcja treści ocen moralnych przemocy politycznej wśród Polaków wymagała oprócz namysłu teoretycznego przede wszystkim podjęcia wysiłku badań empirycznych. Wykorzystano szerokie spektrum źródeł pierwotnych wytworzonych na potrzeby własne, zarówno ilościowych, jak i jakościowych. Postępowanie badawcze objęło cztery rodzaje badań z podziałem na etap przygotowawczy oraz fazę właściwą. Procedura badawcza miała charakter tak zwanej triangulacji, to jest zabiegu metodologiczno-realizacyjnego umożliwiającego krzyżową, wzajemną weryfikację rezultatów badawczych uzyskiwanych w ramach poszczególnych technik pomiaru, wielowymiarowość oglądu problemu badawczego oraz synergiczne pogłębienie wiedzy na temat przedmiotu badań. W fazie przygotowawczej przeprowadzono oprócz analizy danych zastanych (zmierzającej do odtworzenia state of art i lokującej się wśród omówionych źródeł wtórnych) pilotażowe ankiety audytoryjne. Zrealizowano je w celu dokonania walidacji ustaleń w zakresie regulującej hierarchicznej definicji przemocy politycznej na próbie N=65 od października do listopada 2015 roku. Na etap właściwych badań złożyły się ankiety (N=310, grudzień 2015 czerwiec 2016), następnie indywidualne wywiady pogłębione (14 wywiadów, luty-czerwiec 2016) oraz stanowiące ukoronowanie procesu badawczego wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo (N=640, kwiecień-maj 2017). Badania ankietowe (N=65 oraz N=310) oraz indywidualne wywiady pogłębione przeprowadzono z wykorzystaniem środków własnych, natomiast badanie metodą wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo zostało wykonane w ramach grantu badawczego Partycypacja polityczna Polaków nowe wyzwania i formy aktywności finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki (2014/13/B/HS5/00555) kierowanym przez profesora Jana Garlickiego Wyniki Przeprowadzona próba rozwiązania problemu badawczego doprowadziła do wyodrębnienia charakterystycznych postaw moralnych współczesnych Polaków wobec przemocy politycznej, zidentyfikowania wartości, których naruszenie intensyfikuje aprobatę moralną dla użycia siły w polityce, rozpoznania cząstkowej hierarchii ocen moralnych poszczególnych aktów przemocy, a także poznania typowych sposobów i narracji, za pomocą których Polacy są skłonni usprawiedliwiać przypadki jej użycia. Spośród pięciu wyróżnionych postaw wobec przemocy politycznej, jak postawa pacyfistyczna, postawa religijno-świadomościowa, postawa pragmatyczno-racjonalna, postawa makiaweliczna oraz postawa radykalna najbardziej liczna okazała się grupa osób deklarujących postawy religijno-świadomościowe, odmawiająca przyznania moralnego placetu dla Strona 13 z 45

14 przemocy politycznej w sytuacjach innych niż samoobrona przed najeźdźcą lub obrona konieczna życia. Zbiorowość ta obejmuje niemal dwie trzecie badanych i w sposób istotny wyznacza charakterystykę współczesnych Polaków. Grupę tę w potępieniu przemocy wspierają lokujący się w nurcie bez stosowania przemocy (pacyfiści) i stanowią oni jedną piątą społeczeństwa polskiego. A zatem czterech na pięciu Polaków deklaruje postawę pokojową i nie przyznaje przemocy statusu środka oddziaływania w polityce, co lokuje nas raczej pośród gołębi (co najmniej w sferze werbalnych enuncjacji). Jest to jednocześnie źródło stabilności i ładu społecznego, lecz również potencjalne niebezpieczeństwo braku zdecydowanej reakcji odpornościowej w kryzysowych sytuacjach zagrożenia zewnętrzną lub wewnętrzną przemocą polityczną. Co szósty z badanych wskazał swoją przynależność do grupy postaw pragmatyczno-racjonalnych rozpatrujących przemoc polityczną jako narzędzie niemoralne, lecz konieczne na zasadzie mniejszego zła. Najmniej liczni i wskutek tego nieprzekraczający wartości maksymalnego standardowego błędu oszacowania okazali się pretorianie postawy makiawelicznej i radykalnej (ich liczebność oscyluje w pobliżu jednego procenta populacji). Narracje badanych na ogół pozbawione są pierwiastka religijnego, czy ideologicznego nie są one motywowane określonym światopoglądem świeckim bądź wyznaniowym, ogniskują się na zdroworozsądkowych uzasadnieniach, a rzadziej na pryncypialnych, bezrefleksyjnych deklaracjach o pierwiastku zła tkwiącym w przemocy politycznej. Znakomita większość Polaków (czterech na pięciu) akcentuje silnie normy moralne potępiające przemoc polityczną. Zaobserwowane proporcje ogniskujące się w trzech typach postaw, nie pozwalają jednak wyciągnąć wniosku o bezwarunkowym potępianiu przemocy przez Polaków. Licząca niemal dwie trzecie populacji grupa ulokowana w ramach nurtu religijno-świadomościowego uznaje za dopuszczalne moralnie, a nawet chwalebne podjęcie walki w sytuacji napaści zewnętrznego wroga oraz obrony życia własnego, swoich bliskich oraz osób swojej narodowości. Uwagę przyciąga grupa cokolwiek cynicznie nastawionych bo rozpatrujących przemoc polityczną w kategoriach zysków i strat osób pragmatycznoracjonalnych stanowiących około jednej szóstej populacji. Zbiorowość ta, zdaje się, nie posiada istotnego potencjału radykalizacji, jednak opresyjna sytuacja polityczna może uczynić z nich grupę sankcjonującą pozytywnie na forum publicznym akty przemocy politycznej. Zidentyfikowano następujące czynniki zwiększające aprobatę dla przemocy politycznej. Po pierwsze, aprobacie aktu przemocy i jego pozytywnej ocenie moralnej silnie sprzyja jego legitymizacja prawna, w szczególności jako wyroku sądowego. Po wtóre, powszechniej będą zapewne akceptowane akty przemocy przeprowadzane w hierarchicznych strukturach Strona 14 z 45

15 wojsku lub policji; działającego na rozkaz zwalnia się z odpowiedzialności moralnej, a obserwatora z konieczności negatywnej oceny jest to postrzegane jako szczególna sytuacja zbiorowej samoobrony. Po trzecie, pozytywnej ocenie aktu przemocy sprzyja jego efektywność będzie tym bardziej akceptowany, w im większym stopniu postrzegany będzie jako wybór mniejszego zła, który zapobiegnie większemu; dostrzegalne jest rozumowanie w kategoriach swoistej arytmetyki przemocy. Po czwarte, powszechnie aprobowany będzie akt tyranobójstwa. Po piąte, istotna wydaje się umiarkowana asymetria aktu przemocy w opinii większości, jeśli już przemoc jest konieczna, wówczas akceptowane będzie odpowiadanie przemocą na przemoc w sposób wyważony, najlepiej z mniejszym natężeniem przemocy. Po szóste, czyn będzie aprobowany w większym stopniu, jeśli zostanie poddany obróbce w zakresie polityki historycznej. Pozytywna ocena w podręcznikach historii, a także w mediach wydaje się mieć istotne znaczenie; pod ich wpływem przyjęte i zinternalizowane normy moralne ulegają zawieszeniu. W ocenie moralnej większości Polaków żaden z aktów przemocy niezależnie, czy jest on skierowany przeciw rządzącym, współobywatelom, własności, czy nawet samemu sobie jest nie do zaakceptowania w pełni, zaś wyjątki są nieliczne i wskazywane przez niewielką liczbę badanych. W największym stopniu akceptowane są niektóre akty o bardzo niskim poziomie natężenia przemocy i jednocześnie w literaturze przedmiotu klasyfikowane jako techniki działań typu non-violence. Formy te, jak przemoc autodestrukcyjna czy blokowanie traktów komunikacyjnych osiągnęły i przekroczyły próg masowej społecznej akceptacji, to jest 50 proc. badanych. Próg umiarkowanej społecznej akceptacji, to jest 25 proc. wskazań osiągnęły: zamach stanu, walka z funkcjonariuszami (policją, wojskiem) oraz działania partyzanckie. Wyjaśnienie tego fenomenu może leżeć w predylekcji części Polaków ku romantyczno-wojskowej perspektywie oglądu i interpretacji historii. Tradycje narodowowyzwoleńcze i insurekcyjne silnie zespoliły się z polską pamięcią zbiorową, czasami w sposób oderwany od rzeczywistości, bo irracjonalny, nieskalkulowany, silnie naznaczony emocjonalnie z dominującymi elementami tragizmu i martyrologii. Z kolei próg dziesięcioprocentowej, znikomej, ale istotnej społecznej aprobaty przekroczyła grupa niejednorodnych form przemocy politycznej, jak niektóre formy przemocy autodestrukcyjnej, przemoc werbalna i parawerbalna, lekkie naruszanie nietykalności cielesnej, a także rewolucja i wojna domowa. Ten repertuar przemocy jest domeną przede wszystkim osób deklarujących postawy pragmatycznoracjonalne uznających przemoc za jedno z narzędzi sterowania procesami politycznymi. Strona 15 z 45

16 Polacy przejawiają restrykcyjny brak przyzwolenia moralnego na akty przemocy wymierzone przeciwko sobie samym samookaleczenie się i popełnienie samobójstwa z przyczyn politycznych, a także szantaż, działania skierowane przeciwko własności niezależnie publicznej czy prywatnej, przemoc fizyczną o średnim natężeniu w rodzaju ciężkiego naruszenia nietykalności cielesnej, lincze funkcjonariuszy publicznych, a także zabójstwa, terroryzm i porwania. Można sformułować przypuszczenie, iż niezależnie od sposobu uzasadniania czynu, wyżej wymienione nie zyskałyby masowej aprobaty moralnej. W toku analiz zidentyfikowano również formy przemocy, które oceniane są przez badanych jednolicie negatywnie bez względu na cechy socjodemograficzne i psychograficzne. Są to akty polegające na niszczeniu własności materialnej, porwaniach, zabójstwach funkcjonariuszy publicznych lub osób prywatnych badani nie różnią się od siebie pod względem postaw wobec takich czynów, jednoznacznie i zgodnie je potępiając. Przesłanki aprobaty lub dezaprobaty dla poszczególnych, konkretnych form przemocy politycznej zostały odsłonięte w toku badań jakościowych. Wydaje się, że istnieją dwa kryteria wpływające silnie na ich ocenę. Primo, jest to kryterium celowości aktu przemocy zdecydowanie odrzucane są czyny ekspresywne z użyciem przemocy, które nie doprowadzają do konkretnych zmian, lecz służą jedynie wyrażeniu frustracji, niezadowolenia, są adresem do władzy wynikającym z niemocy i bezradności. Secundo, bardziej surowo oceniane są i mniej akceptowane akty przemocy skierowane przeciwko niewinnym, jak zniszczenie własności, a w szczególności własności prywatnej, czy też skierowanie ostrza przemocy przeciw rodzinie polityka, który choć zawinił, to jego bliscy uznawani są za niewinnych. Zidentyfikowano czynniki potencjalnie indukujące przemoc polityczną. Najwyższą aprobatę zastosowania w odwecie przemocy przekraczającą próg masowej społecznej aprobaty uzyskały: wojna lub wojna hybrydowa oraz okupacja przez inne państwo. W tych dwóch przypadkach ponad połowa Polaków bezwzględnie, to jest bez dodatkowych warunków aprobuje użycie przemocy wobec agresorów. Jednakże grupa licząca około jednej piątej populacji nie akceptuje moralnie podjęcia obrony w takich przypadkach, uznając ją za nieuzasadnioną, wykorzystując argumenty pragmatyczno-racjonalne. Według nieco mniej niż połowy badanych akceptowalne moralnie jest użycie przemocy w postaci zabójstwa przedstawicieli władzy, jeśli ta w sposób nieuzasadniony nastawałaby na życie własne badanych, ich bliskich lub innych Polaków. Polacy zdecydowanie negatywnie oceniają i potępiają niesprowokowaną agresję. Zmuszanie do uczestnictwa w niesprawiedliwej, napastniczej wojnie byłoby przesłanką mo- Strona 16 z 45

17 ralnej aprobaty zabójstwa polityka, który tego próbowałby dokonać. Zasadne moralnie wydaje się części Polaków pozbawienie życia odpowiedzialnych za zmianę ustroju państwa na totalitarny (czyn taki otrzymałby moralną aprobatę około połowy badanych) lub wprowadzenie autorytaryzmu (niemal co czwarty Polak skłonny jest uznać zabójstwo za uzasadnione moralnie w takiej sytuacji). Co czwarty Polak skłonny jest usprawiedliwić akt przemocy w postaci zabójstwa wobec tych, którzy doprowadziliby do zrzeczenia się niepodległości Polski na rzecz podmiotów ponadnarodowych. Dziesięcioprocentowy próg aprobaty użycia przemocy dokonywanej w odwecie przekroczyły również takie czyny jak: zawiniona przez władze katastrofa gospodarcza powodująca życie większości społeczeństwa w skrajnej nędzy, udowodniona korupcja władzy sprowadzająca zagrożenie dla finansów państwa, zakaz praktykowania wyznawanej religii lub nakaz wyznawania religii, dopuszczenie do podziału terytorialnego Polski, zakaz używania publicznie rodzimego języka, gwary lub dialektu, zakaz praktykowania swoich obyczajów lub tradycji, zakaz strajków i demonstracji (wolność zgromadzeń), zakaz tworzenia partii politycznych (wolność stowarzyszania się) oraz udowodnione sfałszowanie przez władze wyborów parlamentarnych lub prezydenckich. Progu znikomej, ale istotnej społecznie aprobaty przemocy nie przekroczyły sytuacje naruszenia takich wartości jak wolność słowa, prawo do prywatności oraz wstrzymanie wypłat emerytur i rent oraz pensji pracującym w sferze publicznej. W granicach błędu oszacowania znalazły się dwa elementy: zbyt wysokie podatki i inne daniny na rzecz państwa oraz znalezienie się w Sejmie ugrupowania, którego poglądy są dla badanego nieakceptowalne. Wartości te nie są jednak Polakom obojętne w ogóle, lecz w tym sensie, że nie godzi się dla ich obrony stosować aktów przemocy. Zwróćmy uwagę, iż istnieje łatwy sposób medialnej manipulacji dwiema z narracji (zrzeczenie się przez rządzących suwerenności Polski na rzecz federalnego superpaństwa oraz zmiana ustroju państwa na autorytarny), a mają one jak unaoczniają wyniki przeprowadzonych badań istotny potencjał destabilizacyjny. Najwyżej cenione przez Polaków i warte życia naruszyciela są wartości witalne niezależnie od tego, czy zagrożone jest życie samego badanego, jego bliskich, czy jego rodaków. Na drugim miejscu lokuje się zróżnicowana i liczna kategoria wartości politycznych średnie wyniki są przede wszystkim zawyżane przez elementy dotyczące sytuacji wojny i okupacji. Nie są warte ludzkiego życia dla znakomitej większości Polaków (około 90 proc.) wartości materialne (ekonomiczne) i kulturowe. Nie oznacza to, że nie wywołałyby one innych form protestu, ale zabójstwo, czy akty o wyższym natężeniu przemocy nie znalazłyby w takim wypadku zrozumienia i masowej aprobaty Polaków (nieco ponad 10 proc. badanych skłonna jest zaakceptować przemoc w takich przypadkach). Strona 17 z 45

18 Przemoc polityczna może być usprawiedliwiana na różne sposoby. Badani spośród ośmiu technik neutralizacji moralnej zjawiska przemocy najchętniej wybierają usprawiedliwianie przemocy moralnymi, wyższymi celami, pośród których wymieniają zachowanie lub odzyskanie niepodległości i suwerenności, wolność od ucisku, sprawiedliwość. Często posiłkują się również takimi moralnymi działaniami obronnymi, jak minimalizowanie, ignorowanie i błędne interpretowanie konsekwencji działań oraz przemieszczenie odpowiedzialności. Badani czują się zwolnieni z odpowiedzialności za dany czyn, jeśli zostanie on nakazany i sankcjonowany przez instytucje państwa, co znajduje swoje potwierdzenie w licznych eksperymentach dotyczących posłuszeństwa wobec autorytetu, od Stanleya Milgrama począwszy. Polacy usprawiedliwiają przemoc eliminując taką kategorię jak dehumanizacja ofiar, co zapewne spowodowane jest nieatrakcyjnością tego typu argumentacji. Autowaloryzacja aktu przemocy różni się w zależności od czynu, jaki jest usprawiedliwiany walkę z okupantem badani najczęściej skłonni są usprawiedliwiać odwołaniem się do wyższych lojalności, zaś udział w wojnie sprawiedliwej neutralizowany jest najczęściej za pomocą przemieszczenia odpowiedzialności, natomiast zabicie tyrana minimalizowaniem, ignorowaniem i błędnym interpretowaniem konsekwencji działań. Postawy wobec przemocy politycznej różnią się istotnie statystycznie ze względu na wiek, płeć oraz postawy wobec religii. Istotne czynniki stanowią również wykształcenie, miejsce zamieszkania, orientacja polityczna, a nawet status matrymonialny badanego. Wiek badanych stanowi najistotniejszy spośród predyktorów wyjaśniających postawy wobec przemocy politycznej, nader wyraźne są różnice międzypokoleniowe. Aprobata dla przemocy politycznej jest tym mniejsza, im starsi są badani. W pokoleniu najstarszym nadreprezentowana jest kategoria osób deklarujących poglądy pacyfistyczne, w szczególności (co koreluje z wiekiem) wśród osób nieaktywnych już zawodowo, o statusie emeryta. Z kolei najmniejsza liczba osób w wieku powyżej sześćdziesięciu pięciu lat lokuje się wśród deklarujących postawy pragmatyczno-racjonalne; starszemu pokoleniu bliska jest idealistyczna i umoralniona wizja polityki, a obcy taki ogląd, gdzie przemoc traktuje się jako dopuszczalny środek wpływu. W szczególności starsze pokolenie nie aprobuje przemocy autodestrukcyjnej, werbalnej i parawerbalnej, blokowania traktów komunikacyjnych, a także walk z policją i wojskiem, zabójstw osób prywatnych, partyzantki oraz wojny domowej. Osoby starsze najchętniej usprawiedliwiają przemoc polityczną moralnymi, wyższymi celami, zaś odżegnują się od uzasadniania jej z użyciem minimalizowania, ignorowania i błędnego interpretowania konsekwencji działań. Strona 18 z 45

19 Średnie pokolenie ciąży ku średniej dla wyników całej populacji pod względem postaw wobec przemocy znajduje się ono niejako w połowie drogi pomiędzy pokoleniem najmłodszym i najstarszym. Chętniej niż pozostałe dwie wyróżnione grupy sięga po technikę usprawiedliwień przemocy jak rozproszenie odpowiedzialności lub przemieszczenie odpowiedzialności, a więc uzależnienie aprobaty przemocy od czynników zewnętrznych, najczęściej instytucjonalnych. W mniejszym natomiast stopniu niż inni dopuszcza jako metodę autowaloryzację przemocy poprzez obwinianie ofiar. Przedstawiciele młodego pokolenia są skłonni w największym stopniu aprobować poszczególne akty przemocy politycznej, szczególnie o niskim poziomie natężenia (autodestrukcyjnej, werbalnej i parawerbalnej), uznawane w literaturze przedmiotu za działanie non-violence, a także akty takie jak: walki z policją i wojskiem, zabójstwa osób prywatnych, partyzantka i wojna domowa. W młodszym pokoleniu zauważalna jest tendencja do relatywizacji zjawiska przemocy politycznej najczęściej spośród dwóch pozostałych grup wiekowych są oni skłonni usprawiedliwiać przemoc polityczną za pomocą techniki minimalizowania, ignorowania i błędnego interpretowania konsekwencji działań, nieco częściej niż inni za właściwą technikę neutralizacyjną uznają obwinianie ofiar. Młode pokolenie posługuje się też częściej niż pokolenie najstarsze argumentem przemieszczania odpowiedzialności. Płeć niemal równie istotnie jak wiek różnicuje percepcję moralną aktów przemocy. Kobiety o wiele częściej lokują się w nurcie bez użycia przemocy, deklarując jako pacyfistki, choć ich poglądy nie są na ogół motywowane religią lub ideologią polityczną. Niedoreprezentowane pozostają natomiast pośród deklarujących postawy pragmatyczne. Kobiety zdecydowanie mocniej potępiają akty agresji i postawa ta dotyczy następujących form przemocy: autodestrukcyjnej, werbalnej (to jest znieważeń i gróźb), naruszenia nietykalności cielesnej oraz walk z funkcjonariuszami, pobić, porwań, zabójstw i wojny domowej. Mężczyźni w wymienionych kwestiach w większej mierze przystają na użycie przemocy zarówno warunkowe, jak i bezwarunkowe. Kobiety znacznie chętniej niż mężczyźni posługują się przemieszczeniem odpowiedzialności w celu usprawiedliwienia aktów przemocy politycznej. Fakt legitymizowania czynów niemoralnych przez instytucję państwa wyposaża je w wystarczający dla ich usprawiedliwienia moralny placet. Natomiast mężczyźni częściej wybierają argument dyfuzji odpowiedzialności, wykorzystując fakt, iż w sytuacjach wyjątkowych czyny niemoralne są usprawiedliwione, bo dokonywane przez wielu. Wykształcenie istotnie wpływa na postawy wobec przemocy politycznej. Wśród polskich pacyfistów odnotowujemy nadreprezentację osób z wykształceniem zawodowym i niż- Strona 19 z 45

20 szym niż zawodowe, natomiast reprezentanci postawy religijno-świadomościowej to grupa stosunkowo najlepiej wykształcona osoby z wykształceniem wyższym stanowią blisko połowę jej składu. Pośród postaw pragmatyczno-racjonalnych odnotowujemy przewagę osób z wykształceniem wyższym w stosunku do średniej dla populacji. Pod względem hierarchii form przemocy politycznej badani nie różnią się istotnie poza następującym szczegółem: im wyższe wykształcenie, tym większe przyzwolenie moralne na przemoc autodestrukcyjną. Uwidacznia się różnica w zakresie sposobów usprawiedliwiania przemocy politycznej. Otóż osoby z wykształceniem zawodowym lub niższym niż zawodowe mają większą skłonność do usprawiedliwiania przemocy poprzez rozproszenie odpowiedzialności, porównywanie z bardziej nagannymi czynami i nieco rzadziej uzasadnianie aktów przemocy moralnymi celami. Z kolei postawy moralne osób z wykształceniem średnim i wyższym są niemal tożsame i charakteryzują się skłonnością do minimalizowania, ignorowania i błędnego interpretowania konsekwencji działań oraz nieznaczną predylekcją do eufemistycznego etykietowania. Niekiedy istotnym predyktorem aprobaty przemocy staje się status materialny: im wyższy dochód, tym niższa skłonność do usprawiedliwiania przemocy moralnymi celami, porównywania z bardziej nagannymi czynami oraz obwiniania ofiar, a tym wyższa częstość wskazań przemieszczania odpowiedzialności. Wśród pacyfistów obserwujemy znaczną grupę osób oceniających swoją sytuację materialną jako niepomyślną, z kolei osoby o postawach religijno-świadomościowych cechują się wyższym optymizmem w zakresie samooceny dochodów gospodarstwa domowego, przekonując, że wystarcza im materialnie na wszystko i nie muszą ponosić specjalnych wyrzeczeń. Również duża liczba przedstawicieli postaw pragmatycznych wykazuje materialny optymizm wskazując, iż wystarcza na wszystko. Pozycja społeczno-zawodowa stanowi słaby, choć w następujących przypadkach istotny korelat aprobaty przemocy: w grupie pacyfistów dominują w porównaniu z innymi grupami oraz ogółem badanych osoby o statusie emeryta, zaś pośród religijnoświadomościowych zauważalny jest istotnie wyższy odsetek następujących grup zawodowych: dyrektorów, prezesów i kadry kierowniczej przedsiębiorstw, zawodów twórczych i specjalistów z wyższym wykształceniem oraz pracowników administracyjno-biurowych. Najwyższą zgodność w zakresie oceny aktów przemocy przejawiają pracownicy niewykwalifikowani oraz niepracujący z innych powodów. Typ miejsca zamieszkania determinuje postawy, w tym wobec przemocy politycznej. Najwyższy poziom dezaprobaty dla zjawiska przemocy odnotowujemy we wsiach oraz naj- Strona 20 z 45

21 mniejszych miastach o liczebności do dwudziestu tysięcy mieszkańców. Ponadto mieszkańcy wsi posiadają istotnie silniejszą predylekcję ku posługiwaniu się techniką przemieszczenia odpowiedzialności dla autowaloryzacji zjawiska przemocy politycznej. Z kolei postawy o najwyższej masowej aprobacie przemocy pragmatyczno-racjonalne nadreprezentowane są we wsiach na obrzeżach miast oraz w dużych miastach powyżej stu i powyżej dwustu tysięcy mieszkańców. Deklarujący postawy religijno-świadomościowe częściej są mieszkańcami miast największych, to jest powyżej dwustu tysięcy mieszkańców. Poza tym zauważalna jest nieco wyższa aprobata dla poszczególnych form przemocy politycznej jak przemoc autodestrukcyjna, zamach stanu i partyzantka we wsiach na obrzeżach miast oraz w miastach powyżej dwustu tysięcy mieszkańców. Istotnymi psychograficznymi czynnikami różnicującymi postawy wobec przemocy politycznej okazały się szeroko pojęte orientacje ideologiczne i religijne. Wśród osób o poglądach pacyfistycznych wyraźnie zaznacza się obecność osób nieposiadających wykształconej orientacji politycznej, a nieznacznie nadreprezentowani są także zwolennicy lewicy i centrolewicy. Z kolei w gronie lokujących się wśród pragmatyczno-racjonalnych niedoreprezentowani są zwolennicy lewicy, zaś nadreprezentowani popierający prawicę (osoby o poglądach prawicowych stanowią niemal połowę tej grupy). Również deklarujący postawę religijno-świadomościową częściej okazują się zwolennikami prawicy. Od lewicy ku prawicy maleje skłonność, by usprawiedliwiać przemoc moralnymi celami, a także porównywać ją z bardziej nagannymi czynami, natomiast rośnie tendencja do obwiniania ofiar. Osoby o orientacji centrowej częściej przyjmują technikę minimalizowania konsekwencji działań jako wystarczające usprawiedliwienie aktów politycznej przemocy. Zaobserwowano również zjawisko agresywnej centrolewicy w zakresie przemocy autodestrukcyjnej, pokojowych form protestu, jak okupacja urzędów i blokowanie traktów komunikacyjnych, a także walk z funkcjonariuszami i wojny domowej oraz agresywnej prawicy, gdzie ujawnia się silniejsza niż w innych grupach aprobata zamachów stanu i prowadzenia działań partyzanckich. Stosunek do wiary religijnej jest współzmienny z sądami dotyczącymi przemocy politycznej. W nurcie bez użycia przemocy liczniej występują osoby deklarujące się jako wierzące i praktykujące, a w nurcie pragmatyczno-racjonalnym osoby niewierzące oraz mające wątpliwości w sprawach wiary (wartość powyżej średniej dla całości próby). Z kolei wśród reprezentantów postawy religijno-świadomościowej stosunek do religii nie okazał się tak różnicujący jak można byłoby tego oczekiwać. Różnice postaw wobec przemocy politycznej ze względu na postawę wobec wiary odnotowano również w odniesieniu do cząstkowych Strona 21 z 45

22 form przemocy politycznej. Osoby niewierzące wykazują znacznie silniejszą aprobatę dla poszczególnych aktów przemocy w porównaniu z osobami wierzącymi i praktykującymi oraz w nieco mniejszym stopniu wierzącymi i niepraktykującymi. Odmienną kategorię postaw reprezentuje grupa osób deklarujących wątpliwości w sprawie wiary: mniej tolerują poszczególne formy przemocy niż osoby niewierzące, jednakże przewyższając stopniem akceptacji tę grupę, a wraz z nią także inne grupy w kategorii wysokiej aprobaty zamachu stanu, partyzantki oraz rewolucji, a także porwań funkcjonariuszy publicznych. Uzyskane wyniki potwierdzane są przez wnioski innych badaczy. Przeprowadzona eksploracja pozostawia pewien poznawczy niedosyt, generując liczne cząstkowe pytania na głębszych lub dalszych polach fenomenu przemocy politycznej. Po pierwsze, niewielka liczebność osób reprezentujących postawy skrajne, a więc makiaweliczne i radykalne, a przez to ich śladowa obecność wśród badanych skłania do uważniejszego przyjrzenia się tym dwóm kategoriom w toku dalszych badań. Jest to istotne tym bardziej, że to właśnie te grupy stanowią potencjalny czynnik gwałtownych zmian społecznych, co wiąże się z kwestiami bezpieczeństwa narodowego. Badanie takie mogłoby objąć zarówno studium jednostek (Czy i jakie cechy socjodemograficzne i psychograficzne odróżniają je od reszty populacji? Jakie czynniki stały się zaczynem takich postaw?), jak również studium grup (ich wielkość, stopień zorganizowania i determinacji, ideologię). Badanie ekstremizmów w kontekście wielowymiarowo rozumianych postaw wobec przemocy politycznej wydaje się kwestią kluczową dla długodystansowego zachowania ładu społecznego. Po wtóre, wskazane przesłankami poznawczymi wydaje się systematyczne poszukiwanie czynników innych niż zbadane już socjodemograficzne i psychograficzne, a stanowiących determinanty aprobaty lub dezaprobaty przemocy politycznej. Zbudowane modele i przeprowadzone analizy ujawniły pewne współzmienności, jednak nie wyjaśniają one badanego fenomenu w sposób wielowymiarowy i przede wszystkim wyczerpujący. Szczególnie obiecujący, co sygnalizowały wyniki badań jakościowych, wydaje się czynnik genetyczny rozumiany jako socjalizacja jednostek, w szczególności socjalizacja polityczna i historyczna oraz faktor tak zwanego przeżycia pokoleniowego, a także życiowe doświadczenia indywidualne. Zainteresowanie pobudzają także te kategorie socjodemograficzne i psychograficzne, w których odnotowujemy wyższą niż inne aprobatę zjawiska przemocy politycznej (np. najmłodsze pokolenie lub niektóre kategorie społeczno-zawodowe, a także zwolennicy niektórych ugrupowań i ideologii politycznych). Wydaje się, iż badania domaga się zagadnienie trwałości postaw wobec przemocy politycznej oraz czynników, pod wpływem których można Strona 22 z 45

23 modyfikować je tymczasowo lub trwale. Systematyczna refleksja wydaje się niezbędna także w odniesieniu do form przemocy politycznej cieszących się większym niż inne stopniem aprobaty moralnej (np. zamachu stanu). Warte naukowego namysłu wydają się próby konceptualizacji typologii postaw wobec przemocy a posteriori, a nie a priori, jak uczyniono to w niniejszej pracy, a także walidacja empiryczno-statystycznego modelu postaw moralnych Polaków z normatywno-instytucjonalnym, propagowanym i sankcjonowanym Potencjalne wykorzystanie wyników pracy Potencjalne wykorzystanie wyników pracy dostrzegam w trzech wymiarach wymienianych w socjologii wiedzy naukowej jako czynniki nadające sens działalności badawczej. Są to: wymiar poznawczy (eksplanacyjny, predykcyjny i metodologiczny), wymiar aplikacyjny (praktyczna przydatność wiedzy) oraz wymiar instytucjonalny (potencjał oddziaływania na zjawiska i procesy polityczne i społeczne). Obok walorów deskryptywnych i eksplanacyjnych pracy omówionych w powyższych podrozdziałach dostrzegalny wydaje się potencjał pracy w aspekcie predykcyjnym i metodologicznym. W toku prac nad rozprawą moje wysiłki skupione były na modyfikacjach i dostosowaniu technik i poszczególnych rozwiązań badawczych do podjętego problemu badawczego. Wniesione innowacje (m.in. adaptacja psychospołecznych technik dysocjacyjnych do badań nad usprawiedliwianiem aktów przemocy politycznej, metodyka badania ilościowego z wykorzystaniem techniki dylematów moralnych, typologia postaw wobec przemocy w polityce) może zaowocować ich wykorzystaniem w praktyce akademickiej. Uzyskane wyniki badań posiadają pewne znaczenie dydaktyczne, a treści dzieła mogą (a w niektórych przypadkach już wzbogaciły) prowadzone przeze mnie wykłady i konwersatoria. Uzyskane wyniki i opracowane metody wydają się mieć również potencjał aplikacyjny przede wszystkim w badaniach diagnostycznych w zakresie bezpieczeństwa narodowego, w pragmatyce funkcjonowania służb dyspozycyjnych. Mogą one istotnie wspomagać proces tworzenia prognoz ostrzegawczych sygnalizujących potencjalne wystąpienie niepożądanych zjawisk. Możliwość diagnozowania i prognozowania zjawisk za pomocą opracowanych narzędzi badawczych oraz z wykorzystaniem wniosków z pracy może mieć istotne znaczenie dla zachowania ładu społecznego i utrzymania stanu bezpieczeństwa narodowego. Wydaje się także, że znajomość przesłanek aprobaty lub dezaprobaty poszczególnych aktów przemocy może pomóc w kształtowaniu opinii publicznej w sytuacjach kryzysowych oraz komunikowaniu społeczeństwu wydarzeń nadzwyczajnych, a także tworzeniu polityk bezpieczeństwa. Strona 23 z 45

24 Potencjał aplikacyjny dostrzegam również w zakresie możliwości opracowywania taktyk zinstytucjonalizowanej socjalizacji politycznej w odniesieniu do wydarzeń historycznych związanych z przemocą polityczną. Warto wspomnieć również o osobistym, partykularnym wykorzystaniu wyników pracy. Wieloletnia praca nad omówionym wyżej osiągnięciem naukowym umożliwiła mi rozwinięcie i pogłębienie warsztatu badawczego, przygotowując do podejmowania i realizacji dalszych, zaawansowanych badań nad przemocą polityczną. Dzięki tym doświadczeniom, zaś przede wszystkim pokonywaniu trudności metodologicznych, analitycznych, ale także organizacyjnych, finansowych, czy technicznych mam nadzieję wykorzystać uzyskane wyniki, zdobyte doświadczenia oraz ustalenia, by realizować w przyszłości projekty badawcze z tego zakresu. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych Do pozostałych osiągnięć naukowych zaliczam przede wszystkim publikacje naukowe w dwóch bardziej obszernych i kilku mniejszych seriach publikacyjnych. Ponadto włączam: naukowe projekty badawcze, w których brałem udział w charakterze wykonawcy lub kierownika, wykonane ekspertyzy, a także partycypację w kongresach, konferencjach i seminariach naukowych Publikacje naukowe Pozostałe moje zainteresowania badawcze lokują się w następujących grupach tematycznych: badaniach nad przemocą polityczną, eksploracji polityczno-społecznych aspektów Internetu oraz badaniach nad legitymizacją systemu politycznego. W twórczości naukowej poruszam również zagadnienia teorii demokracji, metodologii badań, partycypacji politycznej oraz infobrokeringu. Badania nad przemocą polityczną. Badania nad rozmaitymi aspektami przemocy politycznej stanowiły przygotowanie do napisania dzieła podanego jako osiągnięcie naukowe Polacy wobec przemocy politycznej. W toku eksploracji i namysłu nad zagadnieniem przemocy powstało piętnaście tekstów: siedem zamieszczono w dziełach wieloautorskich (w tym jeden tekst współautorski), a osiem z nich w punktowanych periodykach naukowych. Za swoje największe osiągnięcie naukowe spośród wymienionych publikacji uważam artykuł zatytułowany The anatomy of violence: A study of the literature opublikowany przez czasopismo Aggression and Violent Behavior figurujące na ISI Master Journal List (w Pol- Strona 24 z 45

25 sce określanej mianem Listy filadelfijskiej). Tekst stanowi próbę wielowymiarowego oglądu zagadnienia przemocy, w tym przemocy politycznej. Przeanalizowano w nim metody definiowania i interpretacji przemocy w socjologii, naukach politycznych, antropologii, a także filozofii wyodrębniając dwa sposoby ujmowania tego zjawiska: wąski i szeroki. Jednocześnie ujawniono problemy definicyjne pojęcia przemocy w wymienionych dyscyplinach. Zagadnienia definicyjne przemocy rozważałem jeszcze dwukrotnie, lecz wycinkowo: analizując pojęcie cyberterroryzmu oraz pojęcie zabójstwa politycznego. Tekst Analiza pojęcia cyberterroryzmu. Próba porządkowania chaosu skupia wysiłki poznawcze na próbie uregulowania pojęcia cyberterroryzmu, oferując również autorski schemat analizy i definiowania pojęć. W drugim z artykułów pt. Meandry przemocy politycznej: w poszukiwaniu definicji zabójstwa politycznego przeprowadzono wielowymiarową analizę tytułowego pojęcia jego genezy oraz obecnego rozumienia w literaturze przedmiotu. Przesłankę podjęcia tych zabiegów stanowił fakt nieostrości pojęć. Na podstawie analizy literatury przedmiotu oraz studiów przypadków dokonano konstrukcji autorskich definicji regulująco-projektujących. Wśród prac przekrojowych lokuje się pięć tekstów. Są raczej szkicami, bowiem poruszana w nich tematyka domaga się dalszych, pogłębionych studiów. W artykule Formy przemocy politycznej w Internecie próba klasyfikacji opracowano klucze klasyfikacyjne przemocy politycznej w Internecie wyróżniając przemoc fizyczną, psychiczną, kulturową i strukturalną. Dwa artykuły (o tożsamej treści, zatem do ogólnej punktacji liczę tylko jeden z nich, powtarzając ów zabieg również w innych, podobnych przypadkach) dotyczące funkcji przemocy politycznej koncentrują się na próbie odnalezienia i sklasyfikowania funkcji przemocy w zbiorowościach ludzkich wydobywając argumenty na rzecz paradoksalnej tezy, że przemoc polityczna może mieć także charakter konstruktywny. Podjąłem również refleksję nad uwarunkowaniami przemocy. Artykuł Determinants of Political Violence koncentruje się na próbie identyfikacji i autorskiej kategoryzacji źródeł przemocy politycznej dokonanych na podstawie literatury przedmiotu. Zidentyfikowano i zbadano trzy grupy jej determinant: strukturalne, kulturowe oraz społeczno-psychologiczne. Do tej grupy publikacji zaliczam również popularyzatorski artykuł dedykowany potrzebom dydaktycznym zatytułowany Przemoc w polityce: istota, uwarunkowania, konsekwencje. Zagadnieniem przemocy zajmowałem się również w kontekście polityki historycznej poddając badaniom podręczniki historii dla szkół średnich. Tekst pt. Interpretacje przemocy politycznej w podręcznikach historii okresu Polski Ludowej, PRL i III Rzeczypospolitej. Analiza przypadku polityki okupacyjnej Niemiec wobec Polaków podczas II wojny światowej Strona 25 z 45

26 ogniskuje się na próbie rozpoznania sposobów prezentowania wydarzeń historycznych związanych z przemocą na podstawie studium przypadku niemieckiej okupacji Polski podczas II wojny światowej. Dokonałem w nim analizy zawartości trzydziestu siedmiu podręczników do historii dla szkół średnich publikowanych od zakończenia II wojny światowej. Tekst dostarcza ważkich wniosków na temat przemian podręcznikowego sposobu narracji niemieckiego ludobójstwa na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Z kolei we współautorskim tekście Interpretacje przemocy politycznej w podręcznikach historii. Analiza fragmentów opisujących zabójstwo polityczne Prezydenta Gabriela Narutowicza i zamach majowy przeprowadzona analiza oraz interpretacja skupia się na sposobie prezentowania dwóch wydarzeń historycznych w trzydziestu trzech podręcznikach historii dla szkół średnich: zabójstwa Gabriela Narutowicza przez Eligiusza Niewiadomskiego oraz zamachu majowego przeprowadzonego przez Józefa Piłsudskiego. Wykazano, że kryterium oceny jest kwestią polityczną, a nie moralną przemoc usprawiedliwia się benefitami o charakterze politycznym. Ważny etap w przygotowaniach do napisania pracy habilitacyjnej stanowiły usiłowania zrozumienia fenomenu przemocy na podstawie dostępnych danych wtórnych z wykorzystaniem metod analiz ilościowych statystyki opisowej i indukcyjnej. W publikacji Demokracja a przemoc polityczna. Studium społecznych postaw wobec przemocy politycznej w państwach demokratycznych i niedemokratycznych wykorzystano zagregowane dane ze zbioru World Values Survey z lat podejmując rozważania nad postawami społeczeństw wobec przemocy politycznej jej aprobaty lub odrzucenia jako narzędzia oddziaływania na proces polityczny. Sformułowano następującą hipotezę badawczą: im wyższy poziom demokratyzacji (mierzony Indeksem Wolności Freedom in the World oraz Indeksem Demokracji The Economist ), tym niższa akceptacja przemocy jako narzędzia politycznego oddziaływania. Wyniki analiz wskazują, iż średnie wartości indeksu demokratyzacji korelują z wyższą tolerancją przemocy politycznej, zaś niska aprobata zjawiska przemocy politycznej zauważalna jest w systemach politycznych znajdujących się na dwóch przeciwległych krańcach skali: w pełni demokratycznych oraz pozbawionych wolności. Tekst Postawy wobec przemocy politycznej w poszukiwaniu międzykulturowych różnic i podobieństw stanowi próbę diagnozy, czy i w jakim stopniu społeczeństwa należące do różnych kultur są odmienne pod względem postaw wobec dopuszczalności posługiwania się przemocą w celu osiągnięcia celów politycznych. Analizy zostały przeprowadzone w podziale na wielkie kultury (klasyfikacje Samuela P. Huntingtona, Immanuela Wallersteina, Fonsa Trompenaarsa i Charlesa Hampdena-Turnera) oraz w podziale na kultury narodowe (dane pochodziły Strona 26 z 45

27 z czterdziestu dziewięciu kultur narodowych). Potwierdzono hipotezę o istnieniu istotnych statystycznie różnic w postawach wobec przemocy w różnych kulturach, braku uniwersalnego, globalnego wzorca postaw wobec tego zjawiska. Empirycznych studiów zjawiska przemocy dokonano również w tekstach Terroryzm w III RP? Ilościowo-jakościowe studium przypadków przemocy politycznej oraz w Przemoc w kulturze politycznej polskiego Internetu. W pierwszym z wymienionych podjęto próbę ilościowo-jakościowej analizy zjawiska polskiego terroryzmu w latach Przesłankę wysiłków badawczych stanowił potencjalny walor prewencyjny uzyskany na skutek identyfikacji cech wspólnych działań terrorystycznych mających miejsce w okresie funkcjonowania III RP. We współautorskim tekście Przemoc w kulturze politycznej polskiego Internetu dokonano analizy wyników ankiet online (Computer Assisted Web Interviews, CAWI) konstruując i walidując wielowymiarowy indeks przemocy politycznej w Internecie. Wyniki wykazały, iż polscy internauci skłonni są akceptować przemoc werbalną o niskim poziomie natężenia, przy jednoznacznym potępieniu form przemocy o wyższej intensywności. Zainteresowały mnie również światopoglądowe uwarunkowania przemocy politycznej. Artykuł Ideologiczne źródła przemocy politycznej. Studium przypadku 2083: A European declaration of independence Andersa Behringa Breivika stanowił próbę zidentyfikowania ideologicznych przesłanek podejmowania aktów przemocy politycznej z perspektywy sprawcy. Podjęto wysiłek rekonstrukcji sposobu myślenia, argumentacji, uzasadnień, wyjaśnień i usprawiedliwień przez dokonującego czynu, które nie tylko doprowadziły go do jego popełnienia, lecz pozwalają żywić przekonanie o konieczności i słuszności postępowania, nie odczuwać brzemienia emocjonalnego, moralnego, obyczajowego i politycznego. Wielowymiarowej analizie poddano tekst napisany i ujawniony przez A.B. Breivika przed dokonaniem zamachów z 22 lipca 2011 roku stanowiący jednocześnie jego manifest ideologiczny i kompendium technik terrorystycznych. Tekst Orędownicy przemocy politycznej. Taksonomia zawiera próbę identyfikacji, charakterystyki i usystematyzowania nurtów ideologicznych i doktrynalnych myśli politycznej oferującej uzasadnienia przemocy jako środka oddziaływania na politykę. W toku studiów literatury źródłowej wyodrębniono dwa nurty: nurt utopijny, który dokonuje legitymizacji przemocy politycznej pod hasłem naprawy i przebudowy świata, a w efekcie osiągnięcia upragnionego ładu społecznego oraz nurt wyzwoleńczy, gdzie za wystarczające usprawiedliwienie przemocy uznaje się pragnienie ucieczki spod opresji obcego państwa. Strona 27 z 45

28 Na marginesie moich rozważań nad przemocą lokuje się artykuł Ochrona prawna funkcjonariuszy publicznych przed aktami przemocy. Analiza porównawcza: II RP, Polska Ludowa i PRL, III RP. Dokonano w nim analizy kodeksów karnych w zakresie ochrony funkcjonariuszy publicznych przed trzema rodzajami aktów związanych z przemocą: przemocą fizyczną, przemocą psychiczną oraz przygotowaniami do użycia przemocy. Obszar eksploracji ograniczono do ustaw karnych rodzimych, funkcjonujących w trzech formacjach ustrojowych: II Rzeczpospolitej, Polsce Ludowej i Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej oraz III Rzeczpospolitej uwidaczniając historyczne trendy określania kar za wymienione czyny. Badania polityczno-społecznych aspektów Internetu. W ujęciu ilościowym mój dorobek przedstawia się następująco: jedna współredakcja monografii, jedna współredakcja tomu czasopisma, cztery rozdziały w wieloautorskiej monografii naukowej, osiem artykułów w punktowanych czasopismach naukowych oraz dwa aneksy metodologiczne. Publikacje te stanowią rozszerzenie i uzupełnienie badań realizowanych w toku pracy doktorskiej oraz wydanego na jej podstawie w 2008 roku dzieła Partycypacja polityczna w Internecie. Studium politologiczne. W ramach tej grupy zagadnień podjęto eksplorację następujących obszarów: roli Internetu w kampaniach wyborczych w kontekście kultury politycznej obywateli i elit, problemu kontroli za pomocą środków elektronicznych (społeczeństwo nadzorowane), zagrożeń bezpieczeństwa narodowego generowanymi wskutek funkcjonowania Internetu, topografii kanałów komunikacji i treści Internetu, a także wyborów powszechnych przez Internet. Efekty refleksji nad kampaniami wyborczymi w Internecie ulokowane są głównie w serii pięciu autorskich i współautorskich tekstów w dwudziestym szóstym tomie Studiów Politologicznych zatytułowanym Elity polityczne a internauci. Studium kultury politycznej w okresie wyborów pod moją współredakcją. Ramy metodologiczne przeprowadzonych w tomie analiz są mojego pomysłu i zostały one sformułowane w aneksie Badanie kultury politycznej elit w Internecie nota metodologiczna. Rozwinięto myśl Roberta W. Kozinetsa, twórcy netnografii i wyodrębniono następujące trzy aspekty analityczne internetowych treści: merytoryczny, komunikacyjno-społeczny oraz techniczny. W dwóch artykułach współautorskich: Polskie Stronnictwo Ludowe ewaluacja internetowej kultury politycznej podczas kampanii parlamentarnej w 2011 roku oraz Sojusz Lewicy Demokratycznej ewaluacja internetowej kultury politycznej podczas kampanii parlamentarnej w 2011 roku wdrożono wzmiankowany schemat analizy, identyfikując wzorce i ewaluując internetową działalności partii politycznych. Dla SLD najbardziej widocznym rysem okazała się kultura monologu polegająca na stwarzaniu szeregu barier i dystansów pomiędzy politykami Strona 28 z 45

29 a internautami, ograniczająca wykorzystanie możliwości komunikacji dwukierunkowej. SLD powielił wzorce tradycyjnych mediów masowych charakteryzowanych przez komunikację typu jeden do wielu. Spostrzeżono także zjawisko symulowanej aktywności przekazom tworzonym przez to ugrupowanie brak dynamiki, sprawiają one wrażenie animowanych z przymusu, a nie z potrzeby przyciągania i przekonywania. Z kolei działania PSL w Internecie określono mianem technologiczno-komunikacyjnej obłomowszczyzny ze względu na widoczne zaniechania, brak biegłości w internetowym kodzie kulturowym, niedostatek wysiłku i mobilizacji związanych z systematycznym zarządzaniem internetowymi inicjatywami. Zaproponowana i wdrożona metodyka ewaluacji treści internetowych aspiruje do roli praktycznego narzędzia internetowego marketingu wyborczego. Z kolei we współautorskim artykule Polityczna topografia Internetu. Zastosowanie analizy sieciowej do badań polskich partii politycznych w kampanii parlamentarnej w 2011 roku skonstruowano i zastosowano autorski model badań topografii stron internetowych polskich partii z wykorzystaniem narzędzi analizy sieciowej procedury badawczej polegającej na identyfikowaniu tematycznie i logicznie połączonych zbiorów stron internetowych, mającej charakter ilościowy i wykorzystującej metody statystyki opisowej. Do badań posłużył dedykowany program (tzw. robot lub pająk sieciowy) zapewniający systematyczność i standaryzację gromadzenia danych INPSpider, mojego pomysłu wykonany w ramach współpracy międzyuczelnianej. Przeprowadzona analiza sieciowa pozwoliła między innymi wnioskować o swoistym autyzmie polskich partii politycznych konsekwentnym unikaniu w swoich przekazach nawiązań do treści i argumentów niezgodnych z poglądami reprezentowanymi w danej organizacji. Efektem jest monolog prowadzony przez partie w wirtualnym świecie, tworzenie swoistej bańki informacyjnej, samopotwierdzanie swoich racji i w konsekwencji życie w odrębnych światach informacyjnych i pojęciowych, a co za tym idzie wyeliminowanie najważniejszego atrybutu Internetu jego dyskursywności. W artykule Cyberentuzjaści, cybermaruderzy czy cybermalkontenci? podjęto próbę zbadania postaw polskich internautów wobec możliwych zastosowań Internetu w polityce. Dokonano typologii ich postaw, którą następnie zweryfikowano empirycznie wskazując proporcje poszczególnych typów wśród polskich internautów. Wyróżniono trzy grupy postaw: cybermalkontentów (niechętnych wdrażaniu Internetu do sfery polityki, cechujących się postawą krytyczną i pełną podejrzliwości wobec nowych technologii), cybermaruderów (ambiwalentnych, wyalienowanych i zwolenników stagnacji technologicznej) oraz cyberentuzjastów (optymistów i zelotów nowych technologii). Tekst ten to studium kultury politycznej Strona 29 z 45

30 w wąskim, prospektywnym sensie antycypowanych kierunków i zakresu zastosowań Internetu w polityce: kampanii wyborczej, komunikacji politycznej, aktu głosowania w wyborach lub w referendum. Wyniki można traktować jako swoisty zbiór wskazówek dla polskich elit politycznych, a jednocześnie wzorcowy, projektowany przez obywateli kształt kultury politycznej. Zainteresowanie kampaniami wyborczymi w Internecie znalazło swoje odzwierciedlenie również we współautorskim rozdziale The use of new media in election campaigns in Poland opublikowanym w wieloautorskiej monografii naukowej Political Communication in the Era of New Technologies, wydanej przez Peter Lang Publishing Group. W tekście poddano analizie sposoby i zakres wykorzystania Internetu w komunikacji z wyborcami przez polskie elity polityczne dokonując analiz przez pryzmat tezy o wykształcaniu się zjawiska kampanii permanentnej oraz porównania polskich doświadczeń z kampaniami zagranicznymi (USA). Poddano krytyce tezę o rewolucji komunikacyjnej w polityce w Polsce wskutek zastosowania Internetu do komunikacji z wyborcami; ujawniono szereg niedomagań w zakresie profesjonalizacji kampanii wyborczej. Tekst zawiera także rys historyczny internetowych kampanii w Polsce. Wnioski te opublikowane zostały w skróconej wersji omawianego polskojęzycznego artykułu: Wykorzystanie Internetu w komunikowaniu politycznym z wyborcami. Zagadnienie kampanii w Internecie stało się również przedmiotem podjętego przeze mnie studium przypadku analizy przebiegu prezydenckiej batalii wyborczej w 2011 roku w artykule pt. Analiza przebiegu prezydenckiej kampanii wyborczej 2010 roku w Usenecie (grupa pl.soc.polityka). Poddano analizie jeden z mniej znanych użytkownikom Internetu kanał komunikacji Usenet (User Network), to jest globalną sieć tekstowych, tematycznych, hierarchicznych grup dyskusyjnych, która powstała w 1979 roku, czyli zanim wdrożono w 1991 roku najpowszechniejsza internetową usługę World Wide Web. Polskie grupy Usenet skupiają najstarszych i na ogół najbardziej doświadczonych użytkowników Internetu. Przedmiotem analiz stała się jedna z pierwszych polskich grup pl.soc.polityka. Przeprowadzone badania ujawniły wpływ technicznych rozwiązań Usenetu na jego funkcjonowanie społeczne, analizowano wpływ środowiska, które ukształtowało kulturę polityczną tego kanału komunikacji, podjęto próbę rekonstrukcji językowego obrazu świata i naświetlenia systemu norm i wartości grupy pl.soc.polityka, a także przeprowadzono analizę formalną wybranych aspektów ukształtowanego w niej socjolektu. Dokonano również merytorycznej oceny płasz- Strona 30 z 45

31 czyzny dyskusji w grupie. Artykuł zamyka refleksja na temat roli usenetowych politycznych grup dyskusyjnych dla demokratycznego dyskursu. W toku badań nad związkami polityki i Internetu podjęto w artykule Głosowanie przez Internet a demokracja próbę jakościowej oceny wpływu głosowania przez Internet na demokrację przedstawicielską przeprowadzając systematyczną ewaluację efektów eksperymentów nad internetowym głosowaniem oraz globalną ocenę dotychczasowych ich efektów. Zidentyfikowano bariery rozwoju wyborów z użyciem Internetu na trzech płaszczyznach: technicznej, społecznej i politycznej. Tekst zawiera również refleksję o charakterze prognostycznym: wskazano pięć prawdopodobnych scenariuszy przyszłości głosowania internetowego. Aneks metodologiczny Klasyfikacja kanałów internetowej komunikacji oraz artykuł Mappa Mundi ukrytego Internetu. Próba kategoryzacji kanałów komunikacji i treści stanowią studium topografii Internetu. Pierwszy z tekstów klasyfikuje kanały Internetu tzw. Powierzchniowego (Clearnet, Profound Web), to jest dostępnego i znanego na ogół wszystkim użytkownikom tego medium. Dokonałem w nim podziału na Sieć 1.0 (Web 1.0) i Sieć 2.0 (Web 2.0) na podstawie charakterystyk społeczno-komunikacyjnych i technicznych tych dwóch kanałów komunikacji. Z kolei drugi z tekstów ogniskuje się na tzw. Głębokim lub Ukrytym Internecie (Deep Web, Hidden Web, Invisible Web). Po uregulowaniu kwestii definicyjnych badanego zjawiska w toku empirycznego eksploracyjnego studium zidentyfikowano osiem składających się na ukryte zasoby elementów różniące się dostępnością oraz potencjałem informacyjnym. Dokonana kategoryzacja i charakterystyka wymagała przede wszystkim kompetencji informatycznych. Według mojej wiedzy jest to pierwsza, wyczerpująca klasyfikacja ukrytych treści i kanałów komunikacji w Internecie w literaturze przedmiotu. Systematyczne opracowanie topografii Internetu skutkowało dalszymi pracami badawczymi podjętymi w rozdziale pt. Ukryty Internet zagrożenie bezpieczeństwa narodowego? W toku eksploracji, zidentyfikowałem następujące treści i usługi znajdujące się w Ukrytym Internecie mogące stanowić istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego: kradzież i/lub niszczenie informacji, niszczenie i/lub uniemożliwianie działania obiektów fizycznych, dostęp do informacji, usług i towarów zabronionych, a także mogące się wydawać futurystyczne, a jednak już realne niekontrolowana autoewolucja programów. Zająłem się również kwestią cenzury w Internecie identyfikacji jej statusu i mechanizmów we współautorskim artykule Internet medium bez cenzury? analizującym i poddającym klasyfikacji techniki stosowane w państwach demokratycznych i niedemokratycznych służące ograniczeniu lub uniemożliwieniu dostępu do niepożądanych z perspektywy władz Strona 31 z 45

32 treści informacyjnych. Z kolei w rozdziale Internet jako narzędzie walki z cenzurą opublikowanym w monografii poddałem ewaluacji potencjał różnych kanałów internetowej komunikacji w tym zakresie oraz dokonano identyfikacji i ewaluacji skuteczności i dostępności środków technicznych umożliwiających zniesienie ograniczeń nakładanych na internetowe treści. Oceniłem również instytucjonalne możliwości stawiania oporu cenzurze zarówno przez organizacje non-profit jak WikiLeaks (i inne portale przeciekowe ), Electronic Frontier Foundation, OpenNet Initiative, jak też oddolne, spontaniczne ruchy społeczne i grupy (Anonymous, Lulz Security). Uzupełnienie refleksji nad Internetem stanowi analiza przeprowadzona na podstawie raportów badawczych, śledczych, źródeł publicystycznych oraz innej literatury przedmiotu dotycząca takich informatyczno-elektronicznych narzędzi nadzoru i inwigilacji jak: Echelon, Onyx, R2D2, PROMIS. Analizie poddano także fenomen retencji danych oraz profilowania użytkowników Internetu. Artykuł Cyfrowy Panoptykon. Internet jako narzędzie nadzoru informacyjnego państwa nad społeczeństwem skupia się także na zjawisku nadzoru informacyjnego we współczesnej myśli politycznej i społecznej, podjąłem także próbę prognostycznego zasygnalizowania prawdopodobnego kierunku rozwoju cyfrowego Panoptykonu. Wydaje się, iż na gruncie polskich nauk politycznych jest to pierwsza tego typu analiza. Badania nad legitymizacją systemu politycznego podjąłem wraz z zespołem w ramach badań statutowych Zakładu Socjologii i Psychologii Polityki. Efektem tych prac jest pięć tekstów. Najwcześniejszy z nich Partycypacja polityczna a legitymizacja systemu politycznego zawiera zalążki rozwijane w kolejnych. W wyniku prac zespołu powstała monografia wieloautorska Legitymizacja transformacji i systemu politycznego w Polsce pod redakcją profesora Jana Garlickiego, w której ukazały się trzy moje teksty. W rozdziale Typologia postaw wobec systemu politycznego skonstruowałem typologię postaw obywateli wobec systemu politycznego, mogącą służyć jako narzędzie porównawcze do pomiaru społecznego wymiaru konsolidacji polskiej demokracji. Na podstawie przeglądu literatury przedmiotu oraz przy wykorzystaniu koncepcji typów idealnych i typów empirycznych Maxa Webera i Georga Jellinka stworzyłem autorską typologię postaw wobec polskiego systemu politycznego: legitymizujących system polityczny, przejawiających postawy ambiwalentne wobec systemu politycznego oraz delegitymizujących system polityczny. Koncepcja ta została przetestowana empirycznie w artykule Potencjał delegitymizacji systemu politycznego w społeczeństwie polskim jako zagrożenie bezpieczeństwa wewnętrznego na podstawie danych empirycznych Polskiego Generalnego Studium Wyborczego z 2011 roku w zakresie różnic międzygrupowych Strona 32 z 45

33 wybranych zmiennych socjo- i psychograficznych. Zidentyfikowano umiarkowany, lecz zauważalny potencjał delegitymizacji polskiej demokracji; niektóre wyodrębnione kategorie społeczne mogą stanowić potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego. Empiryczne próby zbadania podjęto także w artykule Uczestnictwo w polityce jako korelat legitymizacji systemu politycznego w procesie transformacji ustrojowej ilościowa analiza związków podejmując próbę określenia siły i kierunku związków pomiędzy wytypowanymi formami uczestnictwa w polityce a poziomem i natężeniem legitymizacji systemu politycznego. Partycypacja polityczna w Polsce stanowi umiarkowanie słaby korelat legitymizacji politycznej w porównaniu z wynikami dla demokracji zachodnich. Silne związki pomiędzy wskaźnikami legitymizacji a partycypacji odnotowujemy jedynie pomiędzy zainteresowaniem polityką oraz udziałem w wyborach. Tekst Determinanty socjodemograficzne legitymizacji systemu politycznego w Polsce to studium socjodemograficznych i socjopolitycznych czynników legitymizacji systemu politycznego, a konkretnie próby uzyskania odpowiedzi na pytanie: Czy Polacy należący do odmiennych grup różnią się między sobą pod względem postaw wobec cząstkowych wymiarów prawomocności systemu politycznego? Wyodrębniono trzy analityczne poziomy zjawiska legitymizacji systemu politycznego: akceptację naczelnych zasad konstytuujących system polityczny, aprobatę sposobu działania systemu politycznego oraz poparcie dla instytucji systemu politycznego. Silnymi determinantami różnicującymi poziom legitymizacji systemu politycznego okazały się: wykształcenie, wykonywany zawód, osiągane dochody oraz orientacja ideologiczna (zarówno wedle trójpodziału lewica centrum prawica, jak też diady Polska solidarna versus Polska liberalna). Pośród słabych czynników wpływających na poziom legitymizacji systemu politycznego znalazły się trzy następujące: płeć, wiek oraz wielkość miejscowości zamieszkania, zaś nieistotna okazała się siła wiary religijnej. Badania nad demokracją podjąłem we współpracy ze śp. Janem Błuszkowskim, moim mistrzem naukowym. Jej efektem jest współautorska monografia naukowa nosząca tytuł Demokracja późnej nowoczesności oraz tekst Konsolidacja polskiej demokracji (Tezy projektu badawczego). Dzieło zawiera normatywne i empiryczne studium pojęcia demokracji. Główne pytanie badawcze sformułowano następująco: Czy płynność znaczeniowa i zakresowa demokracji późnej nowoczesności uniemożliwia jej rozumienie? W celu rozwiązania problemu badawczego podjęto rekonstrukcję teoretycznego modelu demokracji; ustalono zakres i treść tego pojęcia i na tej podstawie stworzono teoretyczny model demokracji. Wykorzystano do tego celu klasyczną koncepcję demokracji proceduralnej opracowaną w latach przez amerykańskiego politologa i socjologa Roberta Alana Dahla. Model rozbudowano Strona 33 z 45

34 na podstawie źródeł normatywnych i empirycznych z zakresu politologii, socjologii, filozofii polityki oraz prawa. Uwzględniono również źródła historyczne w postaci studiów przypadków systemów demokratycznych i niedemokratycznych od antyku, aż do współczesności. W efekcie refleksji wyróżniono dwadzieścia trzy konstytutywne zasady demokracji zgrupowane w ramach sześciu dahlowskich instytucji demokratycznych, pogłębiając tym samym koncepcję tego autora. Model R.A. Dahla został rozwinięty również pod względem teoretycznym. Wykorzystano do tego celu koncepcję typów idealnych stworzoną przez Georga Jellinka i Maxa Webera. Do każdej z dwudziestu trzech zasad polityczno-ustrojowych systemów demokratycznych wygenerowanych w ramach modelu teoretycznego demokracji dobrano antonim. W efekcie tego zabiegu uzyskano dwa typy idealne: typ idealny systemu demokratycznego i typ idealny systemu niedemokratycznego (totalitarnego lub autorytarnego). Uzyskany biegunowy kontrast znaczeniowy okazał się wartościowy pod względem teoretycznym i empirycznym; umożliwia wprowadzenie zarówno naukowego jak i potocznego ładu poznawczego w zakresie rzeczywistości polityczno-ustrojowej. Model ten przetestowano w ilościowych i jakościowych badaniach empirycznych. Wyniki badania wskazują na zróżnicowanie rozumienia i autoidentyfikacji demokratycznej Polaków w kategoriach społecznych wykształcenia, zamieszkania oraz orientacji socjopolitycznych, a homogeniczność postaw i poglądów w zakresie zmiennych socjodemograficznych takich jak płeć oraz przynależność pokoleniowa. Poziom autoidentyfikacji demokratycznej okazał się umiarkowanie wysoki, jednak odnotowano kontaminację demokracji w świadomości społecznej Polaków elementami typowymi dla systemów autorytarnych. W pracy zidentyfikowano także patologie współczesnych demokracji. Zasadniczym problemem systemu demokratycznego jest niezgodność zasad go konstytuujących z praktyką polityczną. Zasady ustrojowo-polityczne demokracji uległy bowiem swoistej mitologizacji za wieloma z nich odkrywamy semantyczną pustkę, zostały one pozbawione w toku praktyki politycznej swego rzeczywistego znaczenia. Z kolei inne zasady zdegenerowały się i stanowią zaprzeczenie pierwotnego znaczenia idei tego ustroju. Mitologizacja dotyczy takich zasad demokratycznych jak władza ludu i suwerenność ludu, oświecone rozumienie, wolność słowa, dyskurs polityczny, odpowiedzialność rządzących przed wyborcami, a także demokratycznych mechanizmów wyborczych. Drugi z tekstów zatytułowany Konsolidacja polskiej demokracji to tezowy konspekt projektu badawczego poświęconego konsolidacji polskiej demokracji w celu ewentualnego wykorzystania go w dalszych badaniach nad tym ważnym dla polskiej polityki i nauk politycznych problemem. Strona 34 z 45

35 Metodologia badań. W tej grupie tematycznej zainteresowania skupiły się głównie na narzędziach statystyki opisowej i indukcyjnej znajdując swój wyraz w dwóch podręcznikach (dwa wydania, drugie wydanie współautorskie). Opracowano w nich zarówno klasyczne miary statystyczne, jak również zaadaptowano przydatne narzędzia z innych dyscyplin dostosowując do potrzeb analitycznych politologów. Publikację monografii współautorskiej Sektor kultury w polskich miastach z perspektywy teorii wartości kultury Johna Holdena również lokuję w tej grupie, bowiem powierzona mi rola ograniczyła się do aspektów metodologiczno-analitycznych. Opublikowałem również przeglądowy artykuł dotyczący grupy nowych metod badawczych mających potencjalnie rewolucyjne znaczenie w naukach politycznych. W tekście Badania neurobiologiczne w naukach społecznych obietnica zrozumienia natury ludzkiej? zaprezentowałem możliwości i ograniczenia stosowania metod badań neurobiologicznych w naukach społecznych pierwotnie wykorzystywanych w diagnostyce medycznej: elektroencefalografii, magnetoencefalografii, pozytonowej tomografii emisyjnej, funkcjonalnego magnetycznego rezonansu jądrowego. Przeanalizowałem również wybrane studia przypadków badań neurobiologicznych nad dwoma ważkimi problemami dotyczącymi istoty człowieczeństwa: racjonalności działań ludzkich oraz altruizmu. Zainteresowanie partycypacją polityczną zostało po obronie pracy doktorskiej zmarginalizowane; opublikowałem zaledwie jeden artykuł (tłumaczony na język angielski i język rosyjski) pt. Political Participation of Poles Structure and Trends/Участие поляков в общественно-политической жизни структура и тенденции. Dokonałem w nim analizy struktury i trendów polskiej partycypacji politycznej w następujących wymiarach mających kluczowe znaczenie dla funkcjonowania systemu demokratycznego: konwencjonalnej partycypacji politycznej, na którą składają się uczestnictwo wyborcze oraz partycypacja obywatelska, a także niekonwencjonalna partycypacja polityczna bez użycia przemocy (protestu, bojkotu, manifestacji, happeningu) oraz partycypacja z użyciem przemocy. Infobrokering / Wywiad jawnoźródłowy stanowi najświeższe z moich zainteresowań badawczych, zamierzam ten obszar eksplorować w przyszłości. Wprawkę stanowi przeglądowy artykuł Źródła informacji w wywiadzie gospodarczym. Zawiera on systematyczny przegląd technik pozyskiwania informacji z otwartych źródeł (Open Source Intelligence, OSINT) w wywiadzie gospodarczym. Publikacja zawiera szkic ewolucji praktyki źródłoznawczej oraz systematyczną analizę metodyki pozyskiwania informacji gospodarczych w podziale na ujęcie przedmiotowe (m.in. media klasyczne, publicznie dostępne rejestry i ewidencje, Internet (w tym Powierzchniowy i Ukryty)) oraz ujęcie podmiotowe (instytucje Strona 35 z 45

36 państwowe lub z udziałem Skarbu Państwa, podmioty komercyjne, podmioty non-profit oraz osobowe źródła informacji w wywiadzie gospodarczym). * Podsumowanie ilościowe dorobku naukowego. Po uzyskaniu stopnia naukowego doktora ogłosiłem drukiem łącznie sześćdziesiąt trzy teksty naukowe. W podziale na poszczególne ich typy mój dorobek naukowy przedstawia się jak w tabeli 1. Bibliografię dorobku naukowego ulokowano w aneksie 3. Strona 36 z 45

37 Tabela 1. Podsumowanie ilościowe dorobku ze względu na typ publikacji Lp. Typ publikacji Liczba publikacji w ocenianym okresie ( po doktoracie ) Liczba publikacji łącznie 1 Monografie Monografie współautorskie Dzieła zbiorowe pod redakcją Podręczniki akademickie Rozdziały lub inne teksty w dziełach zbiorowych Artykuły w punktowanych czasopismach naukowych Recenzje Inne (aneksy metodologiczne, wstępy) 5 5 Razem Z kolei parametry bibliometryczne prezentują się jak w tabeli 2. Tabela 2. Parametry bibliometryczne dorobku naukowego Lp. Typ wskaźnika bibliometrycznego Osiągnięta wartość wskaźnika Indeks Hirscha (h-index) (według Web of Science i Google Scholar) 4 Indeks i-10 (według Web of Science) 2 Ogólna liczba cytowań (według Web of Science) 81 Liczba cytowań bez autocytowań (według Google Scholar) 58 Łączna liczba zdobytych punktów MNiSW (wedle daty wydania) 397 Łączna liczba zdobytych punktów MNiSW w chwili obecnej (2017 r.) Udział i kierowanie projektami badawczymi W okresie podlegającym ocenie partycypowałem w dwunastu projektach badawczych: cztery z nich zostały sfinansowane przez ministerstwa (tzw. granty ministerialne trzy przyznane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz jeden przyznany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego), jeden przez Narodowe Centrum Nauki, dwa projekty sfinansowałem ze środków własnych (funduszy pozyskanych w ramach działalności Instytutu Badań nad Człowiekiem i Społeczeństwem), a także przyznano mi środki na badania własne w ramach Konkursu Młodych Naukowców. Jestem także współwykonawcą długoletnich projektów finansowanych w ramach badań statutowych rodzimego Zakładu Socjologii Strona 37 z 45

38 i Psychologii Polityki INP UW. Pierwszy z tych projektów Legitymizacja transformacji i systemu politycznego w Polsce został zrealizowany w latach , zaś drugi pt. Metodologia badania systemu politycznego, treści i procedur w polityce, rozpoczęty w 2014 roku, trwa do chwili obecnej. Miałem także swój udział w projekcie zleconym przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji, a także wziąłem pro publico bono partycypowałem w przedsięwzięciu badawczym realizowanym przez studenckie Koło Naukowe Ars Politica. Część z projektów badawczych wykonywana była w ramach współpracy grupy podmiotów. Na przykład grant ministerialny Rynek pracy artystów i twórców w Polsce przeprowadzono siłami Fundacji Pro Kultura, Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy oraz firmy Centrum Badań Marketingowych Indicator. W wymienionych projektach przypadały mi zróżnicowane role. W trzech pełniłem funkcję kierownika projektu, a w pozostałych głównego wykonawcy lub wykonawcy, względnie metodologa i analityka. Szczegółowe dane dotyczące każdego z projektów badawczych przedstawia aneks Wykonane ekspertyzy W okresie podlegającym ocenie przygotowałem dziewięć ekspertyz, w tym osiem samodzielne, a jedną współautorską. Są to ekspertyzy tak zwane biznesowe, zamawiającym w każdym przypadku były organizacje II sektora, aczkolwiek część z prac docelowo przeznaczona była dla instytucji państwowych lub spółek Skarbu Państwa. Pięć z ekspertyz odnosi się do aspektów metodologicznych badań i powstały one na zamówienie Centrum Badań Marketingowych Indicator. Pozostałe ekspertyzy dotyczą kwestii bezpieczeństwa. Dwie z nich powstały w obszarze bezpieczeństwa przemysłowego, jedna obejmuje tematykę bezpieczeństwa informacyjnego, zaś jedna dotyczy bezpieczeństwa wewnętrznego (antyterroryzm) i podlega ochronie informacji niejawnych. Aneks 5 zawiera zestawienie wykonanych ekspertyz Uczestnictwo w kongresach, konferencjach i seminariach naukowych Angażując się w życie naukowe wygłosiłem łącznie dwadzieścia dziewięć referatów, w tym dwa podczas kongresów, osiem w ramach konferencji międzynarodowych, sześć na konferencjach ogólnopolskich (w tym na jednej z konferencji prezentowałem dwa referaty) oraz jeden w czasie konferencji studencko-doktoranckiej; wziąłem także udział w jedenastu seminariach. Podczas seminariów w jednym przypadku miałem zaszczyt referować zagadnienia związane z technikami badawczymi w Internecie przed gronem pracowników naukowych Instytutu Międzynarodowego Zarządzania i Marketingu Szkoły Głównej Handlowej w War- Strona 38 z 45

39 szawie, zaś w drugim przypadku wygłosiłem referat na temat zastosowań badań neurobiologicznych w naukach społecznych dla pracowników naukowych Zakładu Metodologii Badań Socjologii Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. W jednym seminarium wziąłem bierny udział jako słuchacz. Zestawienie kongresów, konferencji i seminariów, które odbyłem znajduje się w aneksie Omówienie osiągnięć dydaktyczno-organizacyjnych, współpracy z towarzystwami naukowymi i innymi organizacjami, staży oraz działalności popularyzującej naukę Poniżej zaprezentowano pozostałe osiągnięcia pozanaukowe, a w szczególności dydaktyczne i polegające na opiece naukowej nad studentami i doktorantami wraz z wykazem przewodów doktorskich, działalność organizacyjną, współpracę z towarzystwami naukowymi w kraju i za granicą, odbyte staże krajowe lub zagraniczne w ośrodkach naukowych lub akademickich oraz działalność popularyzującą naukę Osiągnięcia dydaktyczne, opieka naukowa nad studentami lub doktorantami wraz z wykazem przewodów doktorskich Do pracy dydaktycznej przygotowało mnie ukończone w 2003 roku, z oceną końcową bardzo dobrą, Studium Pedagogiczne Instytutu Nauk Politycznych Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych. Aktualnie moja oferta dydaktyczna obejmuje ćwiczenia (ć), konwersatoria (k) i wykłady (w) z następujących przedmiotów: Przedmioty socjologiczne: Socjologia ogólna (ć/k/w), Społeczeństwo polskie: Historia i współczesność (ć) (prowadzę część: Współczesność), Przemoc w życiu społecznym (k), Socjologia konfliktu i przemocy (k) oraz Niekonwencjonalna partycypacja polityczna (k) jako współprowadzący. Przedmioty metodologiczne: Metody i techniki badań życia społecznego (k), Metodologia politologii (k), Metodologia badań politologicznych (k/w), Metody badań ilościowych (k). Przedmioty analityczne: Analiza danych społecznych (k), Analiza i interpretacja danych ilościowych i jakościowych (k), Statystyka i demografia (k) prowadziłem część: Statystyka. Przedmioty informatyczne i związane z nowymi technologiami: Internet i polityka (k), Nowe media (k), Społeczeństwo informacyjne (k), Technologie informacyjne (w/ć), Marketing w Internecie (k), Badania Internetu (w). Strona 39 z 45

40 Przedmioty w ramach specjalności Infobrokering polityczny: Propedeutyka infobrokeringu politycznego (k), Infobrokering polityczny (k), Zaawansowane techniki eksploracji Internetu (k). Wymienione przedmioty prowadzone są na studiach pierwszego i drugiego stopnia. W roku akademickim 2017/2018 rozpocząłem ponadto wykłady i warsztaty z zakresu technik ilościowych i interpretacji wyników badań ilościowych (statystyka opisowa i indukcyjna) dla studiów trzeciego stopnia pt. Metody badań ilościowych. Przedmiot Marketing w Internecie oraz Badania Internetu wykładane są na studiach podyplomowych. Z kolei Metodologię badań politologicznych oferuję, obok formy tradycyjnej, także w postaci e-learningu na Ogólnouniwersyteckiej Platformie e-learningowej UW Kampus. Jestem pomysłodawcą i wyłącznym twórcą programów następujących przedmiotów: Analiza danych społecznych, Analiza i interpretacja danych ilościowych i jakościowych, Badania w Internecie, Infobrokering polityczny, Internet i polityka, Marketing w Internecie, Metodologia politologii, Metody i techniki badania życia społecznego, Nowe media, Propedeutyka infobrokeringu politycznego, Przemoc w życiu społecznym, Socjologia konfliktu i przemocy, Społeczeństwo informacyjne, Technologie informacyjne, Zaawansowane techniki eksploracji Internetu. Jestem także współtwórcą programów pozostałych wymienionych wyżej zajęć. Najdłużej prowadzonym przeze mnie przedmiotem jest Socjologia ogólna (od 2003 roku) oraz Metodologia badań politologicznych (od 2007 roku). Począwszy od roku akademickiego 2010/2011 prowadzę proseminaria i seminaria licencjackie. Pod moim kierunkiem powstało dwadzieścia osiem prac licencjackich (z czego dwadzieścia pięć recenzenci ocenili na oceny bardzo dobre lub celujące, a pozostałe trzy na oceny dobre lub dobre z plusem), zrecenzowałem również pięć prac magisterskich. W roku akademickim 2016/2017 przeprowadziłem cykl zajęć warsztatowych dla studentów I stopnia Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego z zakresu metodyki pisania prac promocyjnych. Jestem promotorem pomocniczym dwóch rozpraw doktorskich powstających pod kierunkiem prof. dr hab. Jana Garlickiego Narodziny i rozwój nieposłuszeństwa obywatelskiego mgr Anety Marcinkowskiej oraz Sfera publiczna w Internecie. Studium politologiczne mgr Ilony Grzywińskiej (przewody doktorskie zostały otwarte, jednak oba postępowania pozostają niezakończone). Strona 40 z 45

41 Za swoje największe osiągnięcie dydaktyczne uważam pomysł i wdrożenie (wraz z dr Urszulą Kurcewicz) do nauczania na drugim stopniu studiów od roku akademickiego 2016/2017 specjalności Infobrokering polityczny. Oferta ta wychodzi na przeciw nieprzerwanemu, intensywnemu rozwojowi usług związanych z 3P (przesyłanie, przetwarzanie, przechowywanie informacji) oraz rozwojowi nowych technologii, w szczególności zjawiska Big Data. Kształcenie w ramach specjalności ma charakter praktyczny (warsztaty, konwersatoria), fakultatywnie wzmacniane jest praktyką zawodową. Przesłanką wdrożenia tego pomysłu była chęć kształcenia zdolności praktycznego wykorzystania posiadanej wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych w zakresie pracy z danymi, bowiem podstawą funkcjonowania współczesnych społeczeństw na obszarze technologii, ekonomii, polityki i kultury jest informacja. Jest ona postrzegana jako trzecia władza obok siły militarnej i ekonomicznej. W związku z tym faktem cywilizacyjnym istnieje silne zapotrzebowanie na ekspertów w zakresie zdobywania, ewaluacji, walidacji, przetwarzania i analizy oraz prezentacji informacji. Program obejmuje kształcenie w ramach następujących obszarów kompetencji, wiedzy i umiejętności: socjopsychologicznych, technologiczno-informatycznych, analitycznostatystycznych i źródłoznawczych. Na specjalność składają się następujące przedmioty, z których programy są w większości mojego autorstwa: Propedeutyka infobrokeringu politycznego, Podstawy informatyki śledczej i bezpieczeństwa informacji, Zaawansowane techniki eksploracji Internetu, Trening umiejętności interpersonalnych, Metody i techniki profesjonalnego raportowania oraz Archiwistyka w praktyce. Specjalność Infobrokering polityczny otrzymała w Konkursie i Programie Akredytacji Kierunków Studiów Studia z Przyszłością (edycja 2017) Laur Innowacyjności. Konkurs służy wyróżnianiu najbardziej innowacyjnych i nowoczesnych kierunków i programów studiów na polskich uczelniach. Do osiągnięć dydaktycznych zaliczam opublikowanie dwóch wydań recenzowanego podręcznika akademickiego Analiza danych dla politologów. Praktyczne wprowadzenie z wykorzystaniem programu GNU PSPP. Jest to pierwsza tego typu publikacja w Polsce kierowana do studentów nauk politycznych i uwzględniająca specyfikę danych ilościowych dotyczących materii politycznej, jak również biorąca pod uwagę niekoniecznie zadowalające przygotowanie statystyczne, matematyczne i informatyczne studentów nauk społecznych. Program SPSS (i jego niekomercyjny odpowiednik PSPP) jest to najpowszechniej używana w analizach biznesowych, akademickich i rządowych aplikacja. Druga, współautorska edycja podręcznika (również na nowo recenzowana) została powiększona o sto kilkadziesiąt stron i sześć rozdziałów. Podręcznik stał się podstawą programową dla prowadzonych przeze mnie Strona 41 z 45

42 przedmiotów analitycznych. Wydanie podręczników w ramach prowadzonego przez siebie przedsięwzięcia Instytutu Badań nad Człowiekiem i Społeczeństwem umożliwiło swobodne dysponowanie własnością intelektualną, toteż podręczniki zostały opublikowane zarówno w formie papierowej, jak też (co ważne dla studentów) nieodpłatnych e-booków, co znacznie ułatwia i wspomaga proces dydaktyczny. W 2013 roku wspólnie z absolwentami Instytutu Nauk Politycznych UW, wcześniej moimi studentami, wydałem recenzowane dzieło zbiorowe Cyberpolitologia. Badanie polityki w Internecie. Publikacja ta zawiera cykl jednotematycznych artykułów ogniskujących się na tematyce lokującej się na przecięciu polityki i Internetu. Powstała ona na podstawie prac licencjackich pisanych pod moim kierunkiem, a proces tworzenia i redakcja dzieła stanowiły zarówno dla byłych już studentów, jak i dla mnie ważkie doświadczenie dydaktyczne. Satysfakcjonującym i pouczającym doświadczeniem dydaktycznym były współautorskie Letnie warsztaty analizy danych ilościowych dla politologów 2012 poprowadzone w dniach od piątego do trzynastego września 2012 roku w wymiarze piętnastu godzin dydaktycznych w postaci wykładów i ćwiczeń. Uczestnikami kursu byli studenci studiów licencjackich Instytutu Nauk Politycznych UW. Zajęcia poprowadzono z funduszy Samorządu Studentów oraz funduszy własnych. Za osiągnięcia w pracy dydaktycznej i organizacyjnej otrzymałem nagrodę Dziekana Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych w 2008 roku Działalność organizacyjna W ramach działalności organizacyjnej pełnię lub pełniłem w Instytucie Nauk Politycznych UW następujące funkcje: Od 2016 roku zasiadam w Komisji ds. Jakości Kształcenia INP UW; Od 2014 roku sprawuję funkcję kierownika Pracowni Metodologii Politologii w Zakładzie Socjologii i Psychologii Polityki INP UW; W latach sprawowałem funkcję sekretarza Pracowni Metodologii Politologii w Zakładzie Socjologii i Psychologii Polityki; W 2013 roku byłem członkiem komisji rekrutacyjnej na kierunku Bezpieczeństwo Wewnętrzne (na rok akademicki 2013/2014); W 2009 opracowałem instruktaż techniczny pisania prac promocyjnych dla studentów pt. Przygotowanie prac licencjackich i magisterskich oraz innych prac pisemnych (vide: Strona 42 z 45

43 W latach sprawowałem funkcję pełnomocnika do spraw Uniwersyteckiego Systemu Obsługi Studentów odpowiedzialnego za wprowadzanie oferty dydaktycznej; Od października 2005 do listopada 2007, a następnie od maja 2012 do chwili obecnej jestem sekretarzem Zakładu Socjologii i Psychologii Polityki. Za osiągnięcia organizacyjne otrzymałem w 2010 roku nagrodę Dziekana Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, zaś w 2008 roku z okazji Święta Uniwersytetu Warszawskiego nagrodę za osiągnięcia w pracy dydaktycznej i organizacyjnej Współpraca z towarzystwami naukowymi w kraju i za granicą Należę do następujących towarzystw naukowych: Polskie Towarzystwo Socjologiczne (od 2009) Sekcja Metodologii Badań Społecznych oraz Sekcja Socjologicznych Problemów Bezpieczeństwa Narodowego; Polskie Towarzystwo Informatyczne (od 2009) sekcja egzaminatorów ECDL, w latach słuchacz warszawskiego Klubu Informatyka. Ponadto jestem założycielem Instytutu Badań nad Człowiekiem i Społeczeństwem im. Elżbiety Mider z d. Korzun (od 2013). Działania w ramach IBnCiS umożliwiły sfinansowanie napisania i wydania: dwóch podręczników (Analiza danych ilościowych dla politologów ) oraz pracy zbiorowej Cyberpolitologia... Ze środków IBnCiS sfinansowano także część badań własnych (badania ankietowe oraz indywidualne wywiady pogłębione) dla celów pracy Polacy wobec przemocy politycznej, a także Letnie warsztaty analizy danych ilościowych dla politologów Przez rok miałem przyjemność współpracować ze Stowarzyszeniem Kreatywne Podlasie (KRS: , którego prezesem jest Damian Dworakowski. Obok innych aktywności działań kulturalnych, obywatelskich i sportowych, stowarzyszenie angażuje się w działania aktywizujące studentów i promujące naukę kongresy i konferencje, a także wykonuje badania społeczne i projekty naukowe. We współpracy z SKP zrealizowałem projekt badawczy pt. Diagnoza sektora kultury w perspektywie miejskiej na podstawie oceny poszczególnych grup interesariuszy w oparciu o teorię wartości kultury Johna Holdena. Strona 43 z 45

44 6.4. Odbyte staże krajowe lub zagraniczne w ośrodkach naukowych lub akademickich Poniższą informację prezentuję z zastrzeżeniem, iż stażu sensu stricto ze względów pozaakademickich nie odbywałem; jednak jeśli potraktować staż funkcjonalnie (jako formę wspomagania rozwoju naukowego poprzez kontakty z grupami spoza rodzimej jednostki uprawiającymi naukę) i w perspektywie uzyskiwanych efektów (czyli podwyższania kwalifikacji zawodowych oraz rozwoju własnego warsztatu pracy naukowej przez możliwość wglądu w inne), to szereg podejmowanych przeze mnie działań można uznać za uczestnictwo w stażach. Wydaje się, że w takim rozumieniu można potraktować moją wieloletnią współpracę z uczonymi głównie ze Szkoły Głównej Handlowej oraz incydentalnie dla Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW oraz Wydziału Psychologii UW w charakterze wykonawcy lub współwykonawcy badań empirycznych, a w szczególności: konsultanta metodologicznego, kierownika realizacji fazy terenowej badania oraz analityka danych ilościowych lub jakościowych. W toku trwającej od 2006 roku współpracy uczestniczyłem w dwudziestu ośmiu projektach badawczych (w tym zrealizowałem osiemnaście projektów dla samodzielnych pracowników naukowych, sześć dla doktorów i pięć dla doktorantów). Licząc od 2008 roku, stanowiącego cezurę ocenianego okresu było to dwadzieścia pięć projektów badawczych. Badania te posiadały zróżnicowany status: badania statutowe (dwadzieścia jeden projektów), badania młodych naukowców (cztery projekty), jeden grant NCN, jeden grant ministerialny i jedno badanie ze środków prywatnych doktorantki. Współpraca w ramach realizacji projektu empirycznego wymaga szeregu spotkań, rozmów, ustaleń, co pozwala dogłębnie zapoznać się ze standardami i zasadami pracy naukowej na danej uczelni; w toku działań poznaje się modus operandi rozwiązywania problemów badawczych przez uczonych reprezentujących określoną dyscyplinę i warsztat ich pracy. Doświadczenia te stały się ważnym elementem mojego rozwoju szczególnie w zakresie nabycia umiejętności rozwiązywania problemów metodologicznych, analitycznych i realizacyjnych badań empirycznych. Odnotowuję również, że przyczyniły się one do ugruntowania umiejętności formułowania planów badań, konstruowania modeli badawczych, kształtując swoistą wyobraźnię empiryczną pozwalającą na doradztwo w zakresie od sformułowania problemu badawczego i postawienia hipotez do ich empirycznej weryfikacji i raportowania wniosków. Obca pod względem dyscyplinowym materia (nauki ekonomiczne) stanowiła w pewnym stopniu barierę w takim rozwoju, jednak warsztat badań ilościowych i jakościowych wydaje się tożsamy ze stosowanym w naukach politycznych. Dla Strona 44 z 45

45 każdego z projektów, w których brałem udział, a wymieniam wyżej dysponuję odrębnym oświadczeniem wydanym przez kierownika projektu. Po wtóre, staram się uzupełniać swoją wiedzę i umiejętności w toku tak zwanego kształcenia nieformalnego. Odbyłem czternaście szkoleń nabywając wiedzę istotną dla mnie z punktu widzenia prowadzenia pracy naukowej, głównie z zakresu informatyki i metodologii badań. Listę odbytych szkoleń i uzyskanych certyfikatów, a także podejmowanej współpracy z ośrodkami akademickimi prezentuję w aneksie Działalność popularyzująca naukę W roku 2012 podjąłem wraz z firmą CBM Indicator działalność popularyzującą badania metodą ankiet online (CAWI). W ramach tzw. badania omnibusowego realizowany był moduł pytań Zdaniem internauty, którego celem był pomiar postaw internautów wobec bieżących wydarzeń politycznych i społecznych. Odpowiadałem za realizację badania omnibusowego, opracowanie wyników, zredagowanie raportu badawczego i opublikowanie wyników. Efektem tej współpracy są trzy publicystyczne artykuły współautorskie i jeden autorski zamieszczone m.in. na platformach dziennikarstwa obywatelskiego Onet, Indymedia oraz w Głosie Hajnowskim. Opublikowałem również współautorsko dwa artykuły popularyzujące nowoczesne metody badań empirycznych internetowych oraz neurobiologicznych w czasopismach Rzeczpospolita i Bank. Miesięcznik Finansowy. Również od 2012 roku, corocznie współpracuję z Fundacją Edukacyjną Perspektywy oraz CBM Indicator, w zakresie realizacji ogólnopolskiego, prestiżowego Rankingu Szkół Wyższych. Jestem współautorem metodologii badania preferencji pracodawców w zakresie zatrudniania absolwentów szkół wyższych (jest to jedno z pięciu kryteriów oceny uczelni w rankingu i w około dziesięciu procentach decyduje o ostatecznym jego wyniku). Od 2016 roku współpracuję jako redaktor z periodykiem NEOS. Pismo Bractwa Młodzieży Prawosławnej, wdrażając młodzież w kanony pracy redakcyjnej. W piśmie tym opublikowałem popularyzatorski tekst Czego można się o Tobie dowiedzieć w Internecie. Jestem także autorem pięciu recenzji (w tym jednej współautorskiej) monografii zamieszczonych w periodykach naukowych. Prowadzę również szkolenia dla biznesu z zakresu metodologii badań. Opisywane osiągnięcia zestawione zostały zestawione w aneksie 7 w porządku chronologicznym. Strona 45 z 45