Przedmiot działalności gospodarczej osoby fizycznej

Transkrypt

1 ANDRZEJ POWAŁOWSKI* Przedmiot działalności gospodarczej osoby fizycznej Osoba fizyczna dla zaistnienia w systemie gospodarki i uzyskania w jej ramach właściwego miejsca powinna podjąć, a następnie wykonywać działalność gospodarczą. Działalność ta jest dla osoby fizycznej czynnikiem kreującym jej podmiotowość w gospodarce i nadającym tej osobie odpowiedni status, w szczególności status przedsiębiorcy, jest także podstawą i przesłanką, na której osoba fizyczna kształtuje swoją pozycję społeczną i zawodową, prestiż, warunki materialne bytu własnego i rodziny 1. Działalność gospodarcza stanowi kategorię obiektywną, jest faktycznie (realnie) podejmowaną i wykonywaną działalnością, wobec czego ocena zachowań danego podmiotu powinna tę okoliczność uwzględniać w pierwszej kolejności. Nadto jednak przy ocenie charakteru tej działalności właściwe jest ustalenie, czy prowadzona działalność spełnia wymogi przypisywane jej normatywnie i posiada cechy uznawane za jej atrybuty 2. W przypadku osoby fizycznej ustalenia w tym względzie pozwalają na dokonanie stosownej delimitacji działalności gospodarczej od innych obszarów jej aktywności życiowej. Takie oddzielenie jest celowe z uwagi na związane właśnie z działalnością gospodarczą konsekwencje jej podjęcia i wykonywania. Podjęcie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną powoduje powstanie obowiązku ujawnienia tej działalności i jej podmiotu w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej 3 oraz w innych systemach legalizujących czynności z zakresu gospodarki i o charakterze gospodarczym (np. w systemie statystycznym Andrzej Powałowski profesor nadzwyczajny, doktor habilitowany nauk prawnych, Kierownik Zakładu Prawa Gospodarczego Publicznego w Katedrze Prawa Gospodarczego Publicznego i Ochrony Środowiska na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego 1 Tak, np. K.Kiczka, Jednostka wobec działalności gospodarczej, Acta Universitatis Wratislaviensis 1999, Prawo CCL XVI, s Na temat cech działalności gospodarczej wypowiadali się m.in. M.Waligórski, Nowe prawo działalności gospodarczej, Poznań 2001, s. 82 i nast.; W.J.Katner, Prawo działalności gospodarczej. Komentarz, Orzecznictwo, Piśmiennictwo, Warszawa 2003, s.17 i nast.; C.Kosikowski, Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, komentarz, Warszawa 2004, s 15 i nast; M.Szydło, Swoboda działalności gospodarczej, Warszawa 2005, s. 22 i nast.; J.Grykiel, Pojęcia działalności gospodarczej i zawodowej w rozumieniu art K.C., Studia Prawnicze 2005, nr 4, s. 31 i nast. 3 Zob. art. 14 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, j. t. Dz. U. z 2013 r. poz. 672, ze zm.

2 Regon i podatkowo-ubezpieczeniowym NIP). Osoba fizyczna w wyniku działalności gospodarczej staje się podmiotem obowiązanym do ponoszenia obciążeń publicznoprawnych, w tym podatków i składek na ubezpieczenia społeczne, a także uczestnikiem stosunków konkurencyjnych. Działalność gospodarcza wprowadza tym samym osobę fizyczną w sferę stosunków publicznoprawnych powstających i realizowanych z udziałem jednostek administracji publicznej i danej osoby fizycznej jako przedsiębiorcy. Stawia ona zarazem osobę fizyczną na takiej samej pozycji jaką formalnie zajmują inni przedsiębiorcy nie będący osobami fizycznymi i staje się ona ich gospodarczym partnerem, kontrahentem, a także wierzycielem i dłużnikiem. Bez wątpienia zatem działalność gospodarcza stwarza dla osoby fizycznej zupełnie odmienną sytuację faktyczną i prawną od tej, w jakiej znajdowała się ona zanim powzięła zamiar pojęcia tej działalności. Zmiany w sytuacji danej osoby, ich treść oraz zakres w ostatecznym rozrachunku zależą jednak od tego, jak ukształtowane zostaną (obiektywnie i subiektywnie) elementy konstrukcyjne prowadzonej działalności gospodarczej, a więc jaką przedmiotowo działalność osoba ta podejmie, gdzie i w jaki sposób będzie ją wykonywać i jakie cele zamierza z nią wiązać. Działalności gospodarczej osób fizycznych z przyczyn normatywnych nadawane są takie same cechy funkcjonalne jak działalności innych jej podmiotów. Działalność każdego przedsiębiorcy charakteryzuje zatem stosownie do treści art. 2 ustawy s. d. g. zarobkowość, zorganizowanie i ciągłość, wydaje sie jednak, że w przypadku osób fizycznych ich działalność gospodarczą wyróżnia nadto osobisty sposób podejmowania i prowadzenia działalności wiążący się z faktem bezpośredniego uczestnictwa tych przedsiębiorców w podejmowaniu całego szeregu niezbędnych decyzji gospodarczych. Ten sposób działania ma niewątpliwy wpływ na realizowane czynności gospodarcze i w rezultacie zaznacza się także w treści cech działalności gospodarczej. Rzutuje on także na zakres przedmiotowy tej działalności oraz miejsce, w którym osoba fizyczna prowadzi działalność gospodarczą 4. 4 Dla porównania w prawie niemieckim działalność gospodarcza jest centralnym pojęciem prawa przemysłowego (Gewerbeordnung z 22 lutego 1999, BGBL, I 1999, 202) choć jedyną definicję działalności gospodarczej zawiera art. 15 ust. 2 Ein kommensteuergesetz z 19 października 2002, zob. na ten temat P.Kirchof, Kompakt kommentar, Heidelberg 2005, s.927. Wskazuje się, że działalność gospodarcza powinna być: nieszkodliwa społecznie, dozwolona, rozłożona w czasie i wymagająca kontynuacji, ukierunkowana na

3 Chcąc scharakteryzować aktywność gospodarczą osób fizycznych należy, jak się wydaje, w pierwszej kolejności odnieść się do kwestii obszaru rodzajowego ich czynności w sferze gospodarki poprzez wskazanie na przedmiot działalności gospodarczej. Następnie działalność gospodarczą osób fizycznych trzeba także zdefiniować funkcjonalnie tak jak to czyni (choć jedynie w sposób ogólny) art. 2 ustawy s. d. g. i podjąć próbę określenia treści takich cech jak: zarobkowość, zorganizowanie i ciągłość. Niezbędne jest również dostrzeżenie konieczności zlokalizowania działalności gospodarczej w określonym miejscu oraz ustalenia znaczenia tego miejsca w kontekście realizowanej działalności. Zróżnicowanie przedsiębiorców poprzez wyszczególnienie w przepisach ustawy sdg i Kodeksu cywilnego osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyjnych bez osobowości prawnej nie pozostaje w związku z rodzajowym podziałem przedmiotu działalności gospodarczej. Dopiero analiza poszczególnych kategorii rodzajowych działalności gospodarczej pozwala na stwierdzenie w oparciu o przepisy szczególne, iż osoby fizyczne podejmować mogą i wykonywać na zasadzie wyłączności określoną przedmiotowo działalność, a zarazem pewne rodzaje tej działalności są dla osób tych niedostępne. W sposób najogólniejszy, z ograniczeniem do nazwania rodzajów aktywności gospodarczej składających się łącznie na działalność gospodarczą objętą daną regulacją prawną, przedmiot działalności gospodarczej charakteryzuje ustawa s. d. g. 5. Czyni to zresztą przy zastosowaniu określeń wykazujących się nieprecyzyjnością i wieloznacznością, o zakresach pojęciowych częściowo nakładających się na siebie, co uniemożliwia prawidłowe ustalenie treści koncepcji ustawodawcy odnośnie podziału przedmiotu całej działalności gospodarczej 6. osiągnięcie zysku, samodzielna. Działalnością gospodarczą nie jest produkcja rolna, wykonywanie wolnego zawodu i zarządzanie własnym majątkiem, zob. U.Schliesky, Offentliches Wirtschaftsrecht, Heidelberg 2004, s Podobieństwem w tej kwestii wykazywała się ustawa P.d.g.; zob. uwagi dotyczące przedmiotu działalności gospodarczej poczynione przez W.J.Katnera, op.cit., s ; zob. także - w odniesieniu do ustawy s.d.g. R.Trzaskowski, Działalność gospodarcza w rozumieniu przepisów prawa cywilnego na tle orzecznictwa, Glosa 2006, nr 2, s.31; M.Szydło, Pojęcie działalności gospodarczej na gruncie nowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, Przegląd Sądowy, 2005 nr 2, s. 29 i nast. oraz J.Grykiel, Pojęcie działalności gospodarczej i zawodowej w rozumieniu art K.c., Studia Prawnicze 2005, nr 4, s.31 i nast. 6 Odmienny pogląd prezentuje M.Szydło, op. cit., s. 28.

4 Tymczasem ścisłość ustaleń w kwestii przedmiotu działalności gospodarczej ma istotne znaczenie, a to z dwóch podstawowych powodów. Po pierwsze: przedmiot działalności gospodarczej stanowi element konstrukcyjny pojęcia działalność gospodarcza i zarazem cechę wyróżniającą tę działalność spośród innych rodzajów działalności ludzkiej. Tym samym prawidłowa i pełna charakterystyka działalności gospodarczej może być dokonana poprzez charakterystykę m.in. przedmiotu tej działalności. Przedmiot nie rozstrzyga wprawdzie w sposób decydujący o możliwości zakwalifikowania danej działalności do kategorii działalności gospodarczej, jednak wolą ustawodawcy przedmiot stał się, obok cech funkcjonalnych (zarobkowość, zorganizowanie, ciągłość) także niezbędną cechą działalności określanej mianem gospodarcza 7. Po drugie: działalność gospodarcza wraz ze wszystkimi częściami składowymi tego pojęcia, w tym określonym przedmiotem, jest z kolei podstawą, na której oparta została normatywna zawarta w ustawie s. d. g. definicja przedsiębiorcy, czyli podmiotu praw i obowiązków związanych z podejmowaniem i wykonywaniem działalności gospodarczej, podmiotu, którego status działalność gospodarcza w znacznej mierze określa i czyni zeń przedsiębiorcę 8. Jeśli osoby prawne i jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej podmiotowość w sferze stosunków gospodarczych uzyskują w związku z wyborem odpowiedniej formy organizacyjno-prawnej i wpisem do rejestru przedsiębiorców KRS, to w przypadku osób fizycznych decydujące znaczenie ma zalegalizowanie działalności gospodarczej w drodze wpisu do CEiDG i jej podjęcie oraz wykonywanie. Chodzi przy tym o działalność przedmiotowo (rodzajowo) zaliczaną do działalności 7 Na cechy wyłącznie funkcjonalne działalności gospodarczej zwraca uwagę uchwała SN z dnia 6 grudnia 1991 r. III CZP 117/91, OSP 1992, z , poz. 235 oraz uchwała SN z dnia 11 maja 2005 r., III CZP 11/05, OSNC 2006, z. 3, poz. 46. Nieco inaczej jednak SN w wyroku z dnia 22 sierpnia 2003 r., I PK 328/02, OSNP 2004, nr 17, poz. 298 stwierdzając, że wyznacznikiem działalności gospodarczej jest m.in. gospodarczy charakter tej działalności. Wejście w życie przepisów ustawy s.d.g. zaktywizowało wymianę poglądów na temat przedmiotu działalności gospodarczej przede wszystkim w kontekście włączenia do jej zakresu przedmiotowego również działalności zawodowej; zob. w tej kwestii np. S.Koroluk, Pojęcie działalności gospodarczej. Uwagi na tle projektu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, Radca Prawny 2004, nr 2 s. 6 i nast.; T.Staranowicz, Jeszcze w sprawie pojęcia działalności zawodowej w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej, Radca Prawny 2005, nr 2, s.87 i nast.; J.Grykiel, op. cit., s.31 i nast. 8 Zob. W.Czajka, Działalność gospodarcza przedmiotowa cecha związana z normatywnym pojęciem przedsiębiorcy, Gazeta Sądowa 2004, nr 1, s

5 gospodarczej, ale nadto noszącą właściwe dla działalności gospodarczej dystynkcje funkcjonalne. W sytuacji, w której przedmiot działalności gospodarczej określony jest jedynie w sposób ogólny, a tak przedstawia się to na gruncie ustawy s. d. g. dla wykazania, iż dana osoba fizyczna podejmuje i wykonuje działalność gospodarczą niezbędna staje się konkretyzacja tego przedmiotu poprzez odwołanie się do przepisów wykonawczych, w szczególności klasyfikujących działalność gospodarczą przy zastosowaniu odpowiedniego nazewnictwa oraz oznaczeń alfanumerycznych 9. Szczegółowe i zgodne z nomenklaturą normatywną określenie działalności gospodarczej osoby fizycznej jest wymogiem postępowania w sprawach wpisu do ewidencji działalności gospodarczej. Obowiązek w tym względzie spoczywa na osobie fizycznej wnioskującej o wpis, która powinna przedmiot swej działalności gospodarczej podać w zgodności z odpowiednią klasyfikacją działalności (PKD). Także organ ewidencyjny obowiązany jest dokonać wpisu stosownie do treści wniosku, a zatem uwzględnić ustalenia osoby fizycznej w kwestii określenia przedmiotu jej działalności gospodarczej. Podobnie przedmiot działalności gospodarczej osoby fizycznej należy określić we wniosku o wpis do rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej (Regon) oraz w ramach zgłoszenia identyfikacyjnego podatnika prowadzącego działalność gospodarczą, a odpowiednie organy powinny dokonać wpisu wg treści wniosku i obowiązujących standardów klasyfikacyjnych. Mając na względzie kluczową dla sfery podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej, wynikającą z porządku prawnego zasadę wolności gospodarczej, należałoby przyjąć, że osoba fizyczna przedsiębiorca, tak jak każdy inny podmiot działalności gospodarczej może swoją aktywność realizować w każdej, przedmiotowo wyodrębnionej sferze działalności gospodarczej. Należy jednak podnieść, iż osoba fizyczna nie każdą przedmiotowo określoną działalność 9 Zastosowanie mają w tym względzie przepisy rozporządzeń Rady Ministrów z dnia 29 października 2008 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług (PKW i U), Dz. U. nr 207, poz ze zm. i z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), Dz. U. nr 251, poz. 1885, ze zm.

6 gospodarczą jest w stanie wykonywać, jak i nie każda działalność powinna być dopuszczona do jej prowadzenia przez taką osobę. Ograniczenia przedmiotowe podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej przez osobę fizyczną mogą wynikać z określonego stanu faktycznego, ale także i przesłanek formalnoprawnych, dla których konstrukcji podbudowę stanowić mogą, choć nie muszą, różne uwarunkowania działalności osób fizycznych. Stanem faktycznym przesądzającym o braku możliwości prowadzenia działalności gospodarczej w danym obszarze przedmiotowym jest w szczególności relatywnie niewysoki zasób środków kapitałowych, inwestycyjnych i obrotowych, niski stopień zorganizowania, niedostatki technologiczne oraz kadrowe, a to w sytuacji, gdy dana działalność dla jej podjęcia i wykonywania wymaga zaangażowania osiągającego wysoki, niedostępny (z reguły) dla osób fizycznych pułap. Jeśli nawet osoba fizyczna dysponuje odpowiednimi środkami i jej potencjał ekonomiczny i organizacyjny pozwalałby na prowadzenie danej działalności, to mało prawdopodobne jest, by osoba ta skłonna była do prowadzenia takiej działalności z uwagi na ryzyko z nią związane, w tym narażenie się na pełną odpowiedzialność majątkową i możliwość utraty środków niezbędnych do egzystencji. Istnieje wprawdzie teoretyczna możliwość podjęcia danej działalności gospodarczej, jednak realistyczna ocena sytuacji dokonana przez osobę fizyczną potencjalnego przedsiębiorcę, prowadzić powinna do samoograniczenia w zakresie zainicjowania i prowadzenia tej działalności. Dotyczy to w szczególności działalności gospodarczej w ramach tzw. sektorów infrastrukturalnych: energetyki, telekomunikacji, łączności, a także w znacznej części w dziedzinach objętych obowiązkiem uzyskania koncesji. Formalne, a więc wynikające z prawnego zakazu (lub co częściej spotykane braku dopuszczenia danej kategorii podmiotów do prowadzenia określonej działalności gospodarczej) ograniczenie przedmiotowe działalności gospodarczej osób fizycznych spotykane jest w szeregu przypadków na gruncie prawa. Zakazy takie będąc przejawem ograniczenia wolności działalności gospodarczej powinny być jednak z uwagi na treść art. 22 Konstytucji RP wprowadzone jedynie z uwagi na ważny interes publiczny, wyłącznie poprzez regulacje rangi ustawy.

7 Analiza obowiązujących przepisów nie pozwala na konstatację, by ustawodawca wyrażał skłonność do formułowania istoty i treści interesu publicznego wszędzie tam, gdzie wolność gospodarcza podlega reglamentacji, można jednak zakładać, że z uwagi na racjonalność ustawodawcy, interes publiczny odpowiednio uzasadnia ograniczenia w podejmowaniu i wykonywaniu działalności gospodarczej. Jest tak, jak się wydaje, w szczególności w sytuacji w której osoby fizyczne nie mogą jako indywidualni przedsiębiorcy prowadzić działalności gospodarczej, w ramach której, w sposób ponadstandardowy chronione być powinny interesy kontrahentów przedsiębiorcy, nabywców określonych produktów lub stron czynności prawnych. Przykładem takiej działalności jest działalność bankowa, ubezpieczeniowa, giełdowa, związana z funkcjonowaniem funduszy emerytalnych, powierniczych, inwestycyjnych, której powierzenie osobom fizycznym jako przedsiębiorcom wiązałoby się z nadmiernym i nieakceptowanym ryzykiem występującym po stronie uczestników obrotu gospodarczego oraz konsumentów, a ich interesy (tak w skali zbiorowej, jak i indywidualnej) mogłyby zostać zagrożone lub naruszone. Trzeba ponadto przyjąć, że u podłoża rozstrzygnięć prawnych przewidujących, iż działalność taka wymaga zaangażowania do niej jednostki organizacyjnej wyposażonej w osobowość prawną, o odpowiednio wysokim kapitale, formie organizacyjnej i innych zbliżonych parametrach, a tym samym, że jej podmiotem nie może być osoba fizyczna znajduje się założenie, że indywidualny przedsiębiorca nie jest w stanie sprostać wymogom związanym z wykonywaniem określonej przedmiotowo działalności gospodarczej. Zupełnie inaczej postrzegać należy rolę osób fizycznych w sferze wykonywania działalności usługowej o określonym zakresie przedmiotowym obejmującym działalność zawodową. Rodzajowo działalność ta wymieniona została w treści art. 2 ustawy s. d. g. obok wytwórczej, handlowej, budowlanej itp., co oznacza, że jej wyróżnikiem stał się przedmiot tej działalności. Należy przy tym dostrzegać, ze działalność zawodowa niezależnie od cech przedmiotowych ma- tak jak zresztą każda działalność gospodarcza także określone cechy funkcjonalne lecz ich katalog jest szerszy od tego, który obejmuje cechy uznane za niezbędne dla traktowania danej

8 działalności za gospodarczą 10. Podstawę takiego twierdzenia stanowi przede wszystkim analiza treści przepisów całego szeregu ustaw statuujących poszczególne tzw. wolne zawody (wskazywane de nomine przez Kodeks spółek handlowych 11, z ustaleniem, iż ich przedstawiciele mogą być wspólnikami w spółkach partnerskich). Zarazem jednak z przepisów tych wynika, że wykonywanie wolnych zawodów, z racji szczególnych cech funkcjonalnych działalności gospodarczej tego rodzaju, jest domeną osób fizycznych i one to, po spełnieniu szeregu wymogów o charakterze formalnym i materialnym mogą dokonywać czynności mieszczących się w zakresie przedmiotowym poszczególnych zawodów. Czynności takie przypisane są wyłącznie osobom fizycznym nawet w sytuacji, gdy podmiotem działalności gospodarczej danego rodzaju nie jest osoba fizyczna lecz przedsiębiorca jednostka organizacyjna. Podobnie jak w przypadku działalności zawodowej, osoby fizyczne na zasadzie wyłączności mogą prowadzić działalność gospodarczą w sferze rzemiosła 12. Wprawdzie w konstrukcji prawnej rzemiosła dominują elementy związane z podmiotem wykonującym działalność i określające w znacznej mierze jego status, to jednak należy zauważyć, że rzemiosłem jest działalność mieszcząca się w określonych granicach przedmiotowych wytyczonych de lege lata w drodze wskazania tych dziedzin działalności gospodarczej, które nie są zaliczone do rzemiosła, choć być może w przyszłości uznanie zyska koncepcja przedmiotowego określenia rzemiosła i ustalenia listy zawodów odpowiadających danemu rodzajowi rzemiosła 13. Trzeba nadto skonstatować, ze osoby fizyczne faktycznie podejmują i wykonują działalność gospodarczą w takich obszarach przedmiotowych, w których funkcjonowanie innych, bardziej rozbudowanych organizacyjnie i silniejszych z reguły ekonomicznie podmiotów jest nieracjonalne i nieefektywne. W szczególności dotyczy to sfery różnego rodzaju usług materialnych świadczonych na rzecz konsumentów mieszczących się w zakresie przedmiotowym rzemiosła lecz niewykonywanych przez rzemieślników. 10 Na cechy działalności zawodowej wskazują w szczególności K. Wojtczak, Zawód i jego prawna reglamentacja Studium z zakresu materialnego prawa administracyjnego, Poznań 1999, s.55 oraz J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce, Warszawa 2004, s.38 i nast. 11 Zob. ustawa z dnia 15 września 2000 r. j. t. Dz. U. z 2013 r. poz. 1030, ze zm. 12 Zob. ustawa z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle, j. t. Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz Zob. projekt ustawy o zmianie ustawy o rzemiośle, druk 911 Sejmu RP V Kadencji.

9 Względy głownie społeczne, ale także majątkowe oraz struktura zawodowa ludności i tradycja decydują natomiast o dominacji osób fizycznych w sferze prowadzonej działalności gospodarczej w rolnictwie. Osoba fizyczna rolnik indywidualny wykonujący działalność przy wykorzystaniu gospodarstwa rolnego to zresztą podmiot preferowany wśród innych prowadzących analogiczną przedmiotowo działalność, a posiadane przezeń gospodarstwo traktowane jest w systemie prawnym jako element podstawy ustroju rolnego Zob. art. 22 Konstytucji RP